نگاهی به بازی‌های محلی سنتی آذری

چکیده:
مردم‌شناسی ورزش یکی از زیرشاخه‌های مهم دانش مردم‌شناسی است که به بررسی ابعاد فرهنگی و تاریخی ورزش در جوامع مختلف می‌پردازد و از جمله موضوعات آن، مطالعه رابطه بازی، ورزش و آیین است. یکی از حوزه‌های مهم فرهنگ و آیین نوروز، بازی‌ها و ورزش‌های نوروزی است. در این مقاله تلاش خواهد شد، تا بازی‌ها و ورزش‌های نوروزی در میان آذری‌ها معرفی شوند.

تعداد کلمات: 2531 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 12 دقیقه

نویسندگان:
اعظم موسوی
مینو سلیمی
مریم پهلوان شریف
صدیقه فاتح
معصومه رخشا

آذربایجان غربی ارومیه
تِشلَّه:
در این بازی تعدادی گردو را بر روی زمین به ردیف و پشت سرهم می‌چینند. سپس توسط گوی مدوری که از جنس سنگ انتخاب یا با گل آن را درست می‌کنند و نام آن تِشلَّه یا مازه است، ضربه‌ای را با پرتاب گوی، بر گردوهای دیگر وارد می‌کنند.
برای بازی با تِشلَّه یا مازی آن را ما بین انگشتان قرار داده و به نوبت ضربه‌ای بر گردوها وارد می‌آورند، اگر موفق به زدن گردوهای روی زمین شدند، برنده اعلام شده و کار را ادامه می‌دهند، در غیر این صورت نوبت را به دیگری می‌دهند.

باش یا گوت «سروته»:
این بازی که توسط بادام صورت می‌گیرد، اغلب دو نفری یا چند نفری است: در این بازی یکی از بازیکنان بادامی را در دست خود پنهان نموده و از بازیکن مقابل دخود می‌خواهد که بگوید آیا ته بادام بالاست یا سر بادام. اگر جواب صحیح باشد بادام متعلق به برنده بوده در غیر این صورت بادام را به شروع کننده بازی خواهد داد.

اشی یه شیک:
این نوع بازی هم با بادام‌زمینی و با شرکت بیش از دو نفر اجرا می‌شود. در این بازی ابتدا چاله‌ای در کنار دیوار بر روی زمین به عمق ده سانتیمتر حفر می‌کنند؛ سپس نفرات بازی با «پوش» انداختن و مشخص کردن نفرات، بازی را شروع می‌کنند.
بعد از انتخاب کسی که باید بادام‌ها را در چاله اندازد، او به فاصله 1/30 الی 2 متر از چاله ایستاده و تعدادی بادام که می‌بایست جفت باشد به چاله می‌اندازد. اگر به فرض تعداد 6 بادام از ده بادام در چاله افتد و چهار بادام بقیه در بیرون باشد مابه‌التفاوت این تعداد که 2 بادام می‌شود متعلق به بازیکنی است که بادام‌ها را انداخته است.

جول لایا آتدی: (1)
نوع دیگری از بادام بازی است که همانند نوع قبلی بوده، با این تفاوت که در این بازی بادام‌ها را جفت جفت در چاله می‌اندازند. اگر هر دو بادام در چاله افتند دو بادام از طرف مقابل گرفته می‌شود. در صورت بازنده بودن، بادام‌ها را به شخصی که بالای چاله ایستاده تحویل داده و جای خود را عوض می‌کنند.

پلع وَسته (2):
این بازی اغلب با شرکت 4 یا پنج نفر اغلب در فصل بهار و خصوصاً سیزده بدر مابین جوانان و بعضاً اشخاص 50 ساله هم اجرا می‌شود.
در این بازی نیاز به قطعه چوب به شرح زیر است:
1- مرده:
چوبی است به طول تقریبی 75-80 سانتیمتر که بر روی زمین قرار می‌دهند.
2- دسته:
چوبی است به همان اندازه یا کمتر که برای وارد کردن ضربه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
3- پله:
قطعه چوبی است به اندازه تقریبی 10-15 سانتیمتر که دو طرف آن را به حالت تیزی تراش می‌دهند تا کمی بلندتر از کف زمین قرار گرفته و بدین وسیله بازیکنان بتوانند به راحتی بر آن ضربه وارد آورده و به زور دست پرتاب نمایند.
نحوه بازی بدین ترتیب است که بازیکنان با «پوش» (3) انداختن به دو گروه موش چکن (4) و موش وئرن تقسیم می‌شوند.
«موش چکن» گروهی است که باید «پله» را گرفته و یا گروهی است که داخل بازی است. «موش وئرن» گروهی است «پله» را پرتاب می‌کند و در واقع شروع کننده بازی است.
برای شروع بازی ابتدا چوب مرده را به صورت افقی روی زمین قرار داده، سپس توسط دسته ضربه‌ای به پله وارد آورده و ان را به دور دست‌ها پرتاب می‌کنند. اگر در این هنگام که «پله» به طرف بازیکنان «موش چکن» در حرکت است بازیکنان موفق شوند «پله» را در هوا بگیرند، برنده بازی اعلام می‌شوند.
اگر موفق به این کار نشدند، پله را از روی زمین برداشته، به طرف گروه «موش وئرن» می‌اندازند با این توجه که سعی می‌کنند چوب مرده را بزنند، اگر موفق به این کار شوند برنده اعلام می‌شوند. در غیر این صورت بازی را از نو شروع می‌کنند.
در این بازی زدن «پله» در هوا فقط یکبار انجام می‌گرفت. ولی اگر گروه «موش وئرن» می‌خواست پله را در روی زمین برند اجازه وارد کردن سه ضربه را داشت.

بیشتر بخوانید: کبدی

یومورتا دپوش دورمه یا یومورتا ساواش دیرماق: «جنگ تخم‌مرغ‌ها»
یکی دیگر از بازی‌های ایام عید، خصوصاً تا سیزده بدر همین تخم‌مرغ بازی بود. این بازی اغلب مابین دو نفر یا بیشتر صورت می‌گیرد. در این بازی اصل بر مبنای شکستن تخم‌مرغ‌های آب‌پز شده است. در یارکشی برای این بازی، اصطلاح ترکی «سن دوشن (5)» یا «سن یات (5)» را به کار برده و آنقدر این جمله را تکرار می‌کنند که بالاخره یکی از بازیکنان شروع کننده باشد؛ بازیکنی که تخم‌مرغ‌ خود را خوابانیده طوری آن را در دست می‌گیرد که سر یا ته آن معلوم باشد و آن دیگری ضربه‌ای به تخم‌مرغ‌ وی وارد می‌آورد. اگر موفق به شکستن تخم‌مرغ‌ شد با توجه به شرطی که با هم بسته‌اند یا تخم‌مرغ‌ را صاحب می‌شود یا در مقابل مبلغی پول می‌گیرد. در غیر این صورت تخم‌مرغ‌ یا مبلغی پول به طرف مقابل می‌دهد (علی اکبرزاده و سپهرفر، 357، 1370-345).

زمان «فصل» بازی	وسایل بازی	نام بازی
سیزده بدر	3 عدد چوب «ترکه»	پله دسته
پاییز و عید	بادام درختی	جول لایا آتدی
پاییز و عید	بادام درختی	اشی یه پیشیک
پاییز و عید	بادام درختی	باش یا گوت
پاییز و عید	بادام درختی	باش یاگوت درتشله
از چهارشنبه سوری تا آخر سیزده بدر	تخم‌مرغ بزرگسالان-12	یومورتا ساواش دیرماق (دو یا سه نفره)

استان آذربایجان شرقی:
در آذربایجان شرقی، در روز سیزده به در خارج از شهر و روستا مردم به طناب بازی و توپ بازی می‌پردازند.
گیردکان دیقیراتماخ girdakân digirâtmâx (گردوبازی):
تعداد: یک گروه دلخواه چند نفری
سن و جنس: (13-6) ساله (مذکر)
این بازی همانگونه که از نامش پیداست به وسیله گردو انجام می‌شود. برای انجام بازی هر کدام از بازیکنان با قرار دادن یک گروه، روی زمین که در یک صف و با فاصله‌های یک تا یک و نیم متری از همدیگر قرار گرفته، اقدام به نوبت‌دهی کرده و پس از آن نفر، نفر اول از پشت خطی که در فاصله یک و نیم متری اولین گردوی به زمین گذاشته شده کشیده‌اند، اقدام به پرتاب کردن گردوی خود که «سقف» نامیده می شود، می‌کند. معمولاً این گردو با زدن روغن زرد، رنگ نارنجی به خود گرفته و یا با فلز گداخته روی آن خال‌هایی نقش بسته است. اگر سقفه به یک یا چند گروه بخورد، آن شخص آنها را برداشته و دوباره سعی در زدن دیگر گروه‌ها می‌کند و اگر سقفه به هیچ یک از گردوها برخورد نکند، نفر دوم اقدام به نشانه‌روی گردوها و با گردوی سقفه می‌کند. اگر سقفه او به یکی از گردوها برخورد کند، آن را برداشته و به اصطلاح دارای پوئن شده یعنی پس از آن می‌تواند برای بار دوم نیز یکی از گردوها و یا گردوی سقفه دیگری را نشانه‌گیری کند و اگر سقفه او با سقفه دیگری برخورد کند، صاحب سقفه از دور بازی خارج می‌شود و اگر گردویی را از طریق برخورد سقفه اش با گردوهای دیگر به دست آورده باشد، تحویل آن شخص می‌دهد. بازی با پرتاب گردوی سقفه نفرات سوم و چهارم و... ادامه یافته تا اینکه تمامی بازیکنان به میدان بازی کشیده شده و دور بازی تا برچیده شدن همه گردوها از زمین توسط بازیکنان از نظر اول شروع می‌شود. در دور دوم بازی هر کس که آخرین گردو را در نوبت اول هدف قرار داده است در این دور، نفر اول به اصطلاح (پانچ) شناخته شده و پس از او نفراتی که در دور اول در نوبت آخر بوده‌اند، این بار نفر دوم به حساب آمده و این سلسله مراتب تا نفر آخر حفظ می شود.
در موارد آلچی (خارج شدن گردو از مستطیل و یا خارج شدن گردو از دایره) به صورتی که بازیکن مجبور به اضافه کردن گردوی دیگر و یا برداشتن گردوی خارج بشود، آن شخص دوباره می‌تواند به صورت پی در پی قاب پرتاب کند. در نوعی دیگر از گردوبازی داخل دایره، به نحوه ایستادن قاب توجه نمی‌شود و پس از آن اولین برخورد قاب به گردوهای داخل مستطیل که منجر به خارج شدن گردو از دایره شود، بازیکنان نوبت‌های بعدی عوض پرتاب قاب از خط اولیه دور از دایره به پرتاب و یا وارد کردن ضربه به گردوها از لب خط دایره به صورت پرتاب قاب و ضربه زدن از نزدیک می‌نمایند و اگر گردوه از دایره خارج شد، اقدام به برداشتن آن و ادامه بازی توسط آن بازیکن می‌نمایند. در این نوع بازی جریمه‌ای وجود ندارد.
نامگذاری نوبت بازیکنان در بازی به ترتیب زیر است.
1- پانچ، 2- آردی، 3- آردی دالیسی، 4- قاراقق، 5- ایت قاراققاسی، 6- قورد قاراققاسی نوبت‌های پس از آن قورد قاراققاسینین دالیسی گفته می‌شود.
آشیق اویناماق (âšiqoynâmâq) (قاب سازی):
تعداد بازیکن: یک گروه دلخواه چند نفری
سن و جنس: 13-16 ساله (مذکر)
برای انجام این بازی، دایره‌ای به قطر یک و نیم تا دو متر روی زمین مسطح کشیده شده و در وسط آن مستطیلی به عرض 20 سانتیمتر و به طول 30 سانتیمتر (به طور تقریبی) رسم می‌گردد و هر یک از بازیکنان، با قرار دادن یک تا دو گردو و در وسط این مستطیل و کشیدن خطی در فاصله یک تا یک و نیم متری دایره به نوبت، اقدام به پرتاب آشیق (قاب) از پشت خط به طرف گردوها می‌کنند. اگر پس از پرتاب، آشیق به صورت تووخان ایستاد یعنی سطح صاف آشیق رو به بالا بود، پرتاب کنندگان همه گردوها را برمی دارند و اگر (الچی) شد، یعنی سطح ناهموار قاب رو به بالا قرار گرفت، یک گردوی دیگر توسط بازیکن به گردوهای مرکز دایره اضافه می‌شود. در صورتی که قاب به صورت خوابیده یعنی جیک یا بوک شد، جریمه‌ای به د نبال نخواهد داشت. در مواردی که هنگام اصابت قاب به گردوهای داخل مستطیل یک یا دو گردو از دااخل دایره به بیرون بغلتد، آن گردوهای توسط آن بازیکن برداشته می‌شود و اگر یک یا چند گردو از مستطیل خارج شده و مابین خط دایره و خط مستطیل قرار گیرد (در موارد غیر از تووخان)، به ازای هر گردو، یک گردوی دیگر به تعداد گردوهای داخل مستطیل اضافه شده و گردوهای جابه‌جا شده داخل مستطیل ردیف می‌شود.

در موارد آلچی (خارج شدن گردو از مستطیل و یا خارج شدن گردو از دایره) به صورتی که بازیکن مجبور به اضافه کردن گردوی دیگر و یا برداشتن گردوی خارج بشود، آن شخص دوباره می‌تواند به صورت پی در پی قاب پرتاب کند. در نوعی دیگر از گردوبازی داخل دایره، به نحوه ایستادن قاب توجه نمی‌شود و پس از آن اولین برخورد قاب به گردوهای داخل مستطیل که منجر به خارج شدن گردو از دایره شود، بازیکنان نوبت‌های بعدی عوض پرتاب قاب از خط اولیه دور از دایره به پرتاب و یا وارد کردن ضربه به گردوها از لب خط دایره به صورت پرتاب قاب و ضربه زدن از نزدیک می‌نمایند و اگر گردوه از دایره خارج شد، اقدام به برداشتن آن و ادامه بازی توسط آن بازیکن می‌نمایند. در این نوع بازی جریمه‌ای وجود ندارد.

جولییا آتماق (juliyââtmâq) جولا آتدی (julââtdi)
تعداد بازیکن: یک گروه چند نفری (دلخواه)
سن و جنس (17-5) ساله (مذکر)
در این نوع بازی پس از نوبت‌بندی بین بازیکنان، چاله کم عمقی در کنار دیوار حفر می کنند. چندین بادام یا گردو را از پشت خط به چاله می‌اندازند و نفر دوم که در کنار چاله نشسته است، اقدام به شمارش تعداد گردو و یا بادام‌ها کرده و در صورتی که تعداد آنها زوج باشد، آن‌ها را برای خویش برمی‌دارد و اگر تعداد آنها فرد باشد به ازاء هر عدد گردو یا بادام، دهمان تعداد به نفر اول می‌دهد و سپس نوبت، به بازیکنان بعدی می‌رسد.

ماراقویماق (mârâqoymâq):
تعداد بازیکن: یک گروه چند نفری
سن و جنس (50-8) سال (مذکر)
در این نوع بازی که بیشتر در ایام عید نوروز صورت می‌گیرد، ابتدا یک زمین شبیدار را آماده نموده و سپس هر یک از بازیکنان گردو یا تخم‌مرغ‌ رنگی یا معمولی را در پشت کفش یکی از بازیکنان قرار داده و با برداشتن پا، گردوها یا تخم‌مرغ‌ ها را در این زمین شبیدار می‌غلتانند و پس از ایستادن آنها هر کدام از بقیه جلوتر باشد برنده خواهد بود و صاحب آن اقدام به برداشتن بقیه تخم‌مرغ‌ها و یا گردوها می نماید.

چاققیشد یرماق (čâqqišdirmâq) (تخم‌مرغ‌ بازی):
تعداد بازیکن: یک گروه چند نفری
سن و جنس (40-12) ساله (مذکر)
در این نوع بازی، بازیکنان با زدن سر تخم‌مرغ‌ آب‌پز شده به دندان خود و انتخاب سفت‌ترین تخم‌مرغ‌ها، اقدام به بازی دو نفره می‌کنند، به طوری که یکی از بازیکنان تخم‌مرغ‌ را به حالت عمودی در دست خود نگه می‌دارد و نفر دوم با تخم‌مرغ‌ خود به آن می‌زند. اگر تخم‌مرغ‌ نفر دوم بشکند، طرف دیگر تخم‌مرغ‌ را می گیرد و در صورت شکستن آن، بازنده شناخته می‌شود و مجبور به دادن تخم‌مرغ‌ خود به نفر دوم می‌شود و اگر تخم‌مرغ‌ نفر اول بشکند، او نیز بازنده می‌شده و مجبور به دادن تخم‌مرغ‌ خود می‌باشد. این بازی به صورت پراکنده در ایام نوروز انجام می‌شود.

فییش قویماق (qeyiš quymšq):
کمربند بازی: این بازی اگر هوا مناسب باشد انجام می‌شود.
تعداد بازیکن: دو گروه مساوی
جنس و سن: (18-14) ساله (مذکر)
ابتدا روی زمین مسطح دایره‌ای رسم می‌کنند و بازیکنان یک گروه داخل این دایره ایستاد و هر کدام یک کمربند زیر پایشان قرار می‌دهند و رو به بیرون می‌ایستند.
گروه دوم سعی می‌نمایند با فریب دادن حداقل یکی از این بازیکنان، کمربند زیر پایش را بردارند و در این حین بازیکنان درون دایره اگر موفق شوند با پا به آنها بزنند، اصطلاحاً بیرونی‌ها سوخته‌اند و جاهای دو گروه عوض می‌شود. اما اگر یکی از بازیکنان حریف در این هنگام مجبور می‌شوند کمربندهایشان را رها کرده و به وسط دایره فرار کنند. سپس بازیکنان بیرونی دیگر کمربندها را برداشته و سعی می‌کنند یاران رحیف دایره را با کمربند بزنند، به شرطی که پایشان درون دایره قرار نگیرد. این بازی ادامه می‌یابد تا اینکه بازیکنان یک گروه طبق شرایط فوق‌الذکر به اصطلاح بسوزد و جای دو گروه عوض شود. هر گروه به اصطلاح کمتر بسوزد، برنده است.

آراداووردی (šradš vurdi)
تعداد بازیکن: دو گروه مساوی
سن و جنس: (16-17) ساله (مذکر)
پس از تقسیم شدن بازیکنان به ددو گروه مساوی و نوبت‌دهی، روی زمینی مسطح یک مستطیل رسم می‌کنند. بازیکنان یک گروه در درون مستطیل قرار گرفته و دو نفر از بازیکنان در دو طرف ضلع‌های کوچک این مستطیل قرار می‌گیرند و سعی می‌نمایند تا توپ، بازیکنان حریف را نشانه بگیرند. اگر توپ آنها به بازیکن حریف اصابت کند، آن بازیکن از زمین اخراج می‌شود. بازی به همین‌گونه ادامه می‌یابد تا به توپ همه بازیکنان داخل مستطیل اصابت کند و از بازی بیرون روند. در این صورت جای دو گروه عوض می‌شود. این بازی در صورتی که هوا مناسب باشد انجام می‌شود. (فلسفی میاب و ابوالفتحی، 1380، 271-264).

استان اردبیل:
گوی من صالح مینیدل لی
مناسبت زمانی: چهارشنبه سوری و عیدنوروز
اسم بازی: گوی من صالح مین دیل لی (goy men sal mindilly)
وسایل: یک کمربند
سن: 25-15
چند نفر دور هم دایره‌ای می‌زدند و یکی از بازیکنان (معمولاً بزرگتر از همه) عهده‌دار اداره بازی می‌شد. محلی را به عنوان مره (جایی که اگر بازیکن خطاکار توانست خودش را به آنجا برساند، از کتک زدن او دست می‌کشیدند) انتخاب می‌کردند. کمربند یکی محکمی را به دست می‌گرفت دو بازی را شروع می‌کرد، او حیوانی را در نظر می‌گرفت و مشخصات آن را به رمز از بقیه می‌پرسید؛ به این ترتیب (به فرض پرنده‌ای مورد نظرش بود) باید با دست‌هایش اندازه پرنده را نشان می‌داد. به این ترتیب تمام مشخصات پرنده را به رمز برای بازیکنان می‌گفت و از اولین نفر دست راست خود شروع کرده و اسم پرنده را از یک یک بازیکنان می‌پرسید. به هر کس که اسم پرنده را می‌گفت کمربند را می‌داد و فرمان زدن بقیه را صادر می‌کرد. بازیکن کمربند به دست شروع به زدن بقیه می‌کرد و آنها به طرف مردم فرار می‌کردند و تا رسیدن به مره کتک می‌خوردند وقتی همه به مره می‌رسیدند، بازی تمام می‌شد و دوباره از اول شروع می‌کردند.

تخم‌مرغ‌ بازی، یومورتا اویناماق (yomurta oynamaq)
تعداد بازیکنان: 2 نفر
وسایل: تخم‌مرغ‌
سن: 25-15
این بازی از تفریحات و بازی‌های ایام عید و قبل از چهارشنبه سوری بوده است. برای این بازی هر کس سعی می‌کرد که تخم‌مرغ‌ی انتخاب کند که نوک آن سفت و محکم باشد. دو نفر که با هم بازی می‌کردند یکی تخم‌مرغ‌ را در دست می‌گرفت و نفر بعدی نوک تخم‌مرغ‌ را به نوک تخم‌مرغ‌ او می‌کوبید. کسی بازنده بوده که تخم‌مرغش می‌شکست. برای این بازی شرط بسیار سنگینی می‌بستند گاهی تا چند تا تخم‌مرغ‌ شرط می‌کردند (وجدانی‌فر و دیگران، 237، 1385-234).

پی نوشت‌ها:
1. "jullâjâ atdi"
2. "Pella dasta"
3.نحوه پوش "PUŠ" یا "PUŠK" انداختن بدین صورت است که سنگی را ما بین دست‌های خود پنهان کرده و یک نفر از بازیکنان به نمایندگی باید سنگ را پیدا کند. در صورتی که موفق به این کار شد، لقب «موش وئرن» گرفته و در واقع شروع کننده بازی می‌شود.
2&3. MUŠ Vezram و MUŠ ČAKAN
4. (تو بخواب- تو بیافت) sandy- sanjât
5. همان.

منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394

بیشتر بخوانید :
ورزش‌های بومی و محلی
گیلان قطعه ای از بهشت
غذاهای حاضری بومی گیلان