علفه، آیین بزرگداشت درگذشتگان در نوروز در استان فارس

چکیده:
مراسم پنجشنبه آخر سال در استان فارس، روز علفه یا عرفه خوانده می‌شود. در آن روز، مردم در کنار مزار عزیزان از دست رفته خود حاضر می‌شوند و برای آرامش روح او دعا می‌کنند و خیرات می‌نمایند. این مقاله به بررسی این آیین در استان فارس می‌پردازد.

تعداد کلمات: 996 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه

نویسنده: مژگان ثابت‌قدم

یکی از آیین‌های کهن پیش از نوروز، یاد کردن از مردگان است که به همین مناسبت در تمامی مناطق ایران به گورستان می‌روند و خوراک می‌برند و برای درگذشتگان خیرات می‌کنند. زردشتیان معتقدند که روان و فروهر مردگان، هیچ‌گاه کسی را که به او تعلق داشته فراموش نمی‌کند و هر سال هنگام جشن فروردین به خانه و کاشانه خود برمی‌گردند. آنان ده شبانه روز در خانه خود به سر می‌برند، که این ده روز همان پنج شنبه آخر سال است و پنج روز موسوم به پنجه پیتک یا پنجه مسترقه به سال می‌افزودند تا سال خورشیدی کامل شود (هنری؛ 1377: 57).

یکی از صورت‌های برجامانده این رسم در شهرها و روستا به قبرستان رفتن یک روز قبل از سال تحویل است، به ویژه خانواده‌هایی که در طول سال عضوی را از دست داده‌اند، رفتن به زیارتگاه‌ها و زیارت اهل قبور در پنج شنبه آخر سال و روز پیش از نوروز رسمی عام و همه گیر در میان آنان است. در این روز خانواده‌های تازه درگذشته بر مزار متوفا رفته، شمع یا چراغ روشن می‌کنند و با غذا- حلوا و خرما از مردم پذیرایی می‌کنند.

علفه
تقریباً در تمامی نقاط ایران یک روز مانده به عید نوروز را علفه یا عید مردگان می‌نامند، به همین جهت در اکثر مناطق استان فارس جهت طراوت و شادی روح درگذشتگان بر روی در و سر در خانه علف و گیاه می‌گذارند شاید به همین دلیل اسم آن را علفه می‌گویند. در شهر شیراز اقوام و خویشاوندان با در دست داشتن سبزه- خرما و شیرینی- شمع، و میوه به مزار اموات می‌روند، ابتدا سنگ قبر را با مزار می‌شویند، سپس پارچه ترمه‌ی مشکی روی قبر پهن می‌کنند. قرآن، سبزه، شمع- چراغی، حلوا- کلوچه و مسقطی، روی آن می‌گذارند و پس از خواندن فاتحه و قرائت قرآن میوه و شیرینی را خیرات می‌کنند روز عید مردگان قبرستان‌ها حال و هوایی دیگر دارد و مملوء از جمعیت است.

بیشتر بخوانید: نوروز در روایات شیعه و در کتاب التاج جاحظ بصرى

روز علفه در بین عشایر ترک و لر پررنگ‌تر از شهرنشین‌ها است. در مناطق عشایری در روز علفه شیربرنج تهیه می‌کنند و بر سر مزار مرده رفته و خیرات می‌کنند، آنان شیربرنج را جهت برکت و رزق و روزی روی اجاق می‌گذارند.
اهالی شهرستان نی ریز، برگ سبز و یا شاخه گلی از گل‌های صحرایی می‌چینند و بر سر مزار اموات می‌برند و معتقدند با این کار روح مردگان شاد می‌شود. در ضمن برای خیرات کماچ، تهیه می‌کنند.

در شهرستان فیروزآباد ناهار ظهر را در خانه متوفی مهمان می‌شوند و پس از صرف ناهار همگی فامیل دسته جمعی به قبرستان رفته و فاتحه خوانی می‌کنند. در شهرستان لامرد اهالی منطقه ابتدا به گلزار شهدا رفته، سپس بر مزار مرده خود فاتحه خوانی می‌کنند و در آن جا حلوای زرد و حلوای آردی خیرات می‌دهند. در شهرستان استهبان نیز در روز عید مردگان به قبرستان رفته و پس از آب و جارو کردن مزار با شکرپنیر، نان شیرین و شیربرنج که به اصطلاح محلی به آن آش خیر (kheir) می‌گویند، از مردم پذیرایی می‌کنند.
یکی از صورت‌های برجامانده این رسم در شهرها و روستا به قبرستان رفتن یک روز قبل از سال تحویل است، به ویژه خانواده‌هایی که در طول سال عضوی را از دست داده‌اند، رفتن به زیارتگاه‌ها و زیارت اهل قبور در پنج شنبه آخر سال و روز پیش از نوروز رسمی عام و همه گیر در میان آنان است. در این روز خانواده‌های تازه درگذشته بر مزار متوفا رفته، شمع یا چراغ روشن می‌کنند و با غذا- حلوا و خرما از مردم پذیرایی می‌کنند.
در برخی از روستاهای شهرستان مرودشت جهت خیرات در روز علفه گوسفند قربانی می‌کنند و بین اهالی روستا تقسیم می‌نمایند. برخی خانواده‌ها نیز شیربرنج را به برکت سفیدی تهیه می‌کنند که به آن آش شیر می‌گویند. در شهرستان کازرون نیز یک روز قبل از عید را شب برات می‌گویند و معتقدند برای شادی روح درگذشتگان باید حلوا و خرما بین فقرا تقسیم گردد. در شهرستان اقلید، زنان از زمین سبزی‌های کوهی جمع می‌کردند و با آن غذا می‌پختند و اگر کسی فامیل نزدیک را از دست داده بود، به خانه‌اش می‌رفتند و لباس عزا را از تنش بیرون می‌آوردند و در تمام اتاق‌ها چراغ روشن می‌کردند. به این ترتیب در تمامی شهرستان‌های استان فارس، مردم به هنگام رفتن بر سر خاک مردگان به زیارت امامزاده‌ها و زیارتگاه‌هایی که در منطقه باشد می‌روند و به هنگام بازگشت، مقداری گیاه سبز را که بیشتر مورد است به خانه آورده و بر سر در خانه به نشانه برکت و سرسبزی می‌گذارند. عرفه یا علفه به یادآوری مردگان اختصاصی دارد و آیین وِیژه‌ای است که یاد و جای رفتگان سبز می‌شود و هم سنتی برای زندگان است. مردمان این سرزمین بر سر مزار درگذشتگان خود می‌روند و چراغ روشن می‌کنند، غروب همان روز برخی از مردم ایران به ویژه در جامعه سنتی و روستایی روی پشت بام خانه آتش می‌افروزند و چراغ روشن می‌کنند و چراغ‌ها را زودتر از معمول روشن می‌کنند و تا سپیده دم روز بعد روشن نگه می‌دارند (بلوکباشی، 1381: 64).

جمع‌بندی
تمامی آیین‌های قبل و بعد از نوروز، پاسداشت سنت‌ها و احترام به بزرگان، درگذشتگان، دوستی با طبیعت، صلح و آرامش و همدلی است، هر چند در گذر زمان، تحولاتی با توجه به شرایط و موقعیت‌ها در آن صورت گرفته اما چارچوب کار تداوم یافته است. این صورت‌های معنوی بسیار ارزشمند، نیازمند به صیانت است که وظیفه همگانی ماست. شایسته است که همه، به آنچه از آیین‌های کهن برایمان برجا مانده است بیش از پیش توجه کنیم و آنان را از یاد نبریم. بی تردید تداوم این آیین‌ها پیام صلح و دوستی را برایمان به ارمغان خواهد آورد.

منابع تحقیق:
بلوکباشی، علی (1381): نوروز جشن نوزایی آفرینش، چ سوم، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
هنری، مرتضی (1377): نوروزگان؛ گفتارها و سرودهایی در آیین‌های نوروزی، تهران: امیرکبیر.
حسنی، حمیدرضا (1385): مردم‌شناسی شهرستان فسا، لامرد، تهران: پژوهشگده مردم‌شناسی.
ثابت‌قدم، مژگان (1384): مردم‌شناسی شهرستان نورآباد، کازرون، تهران: پژوهشکده مردم‌شناسی.

منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394

بیشتر بخوانید:
تأملی در نوروز
انسان شناسی در ایران
نوروز در کتب فقهى و استدلالى‏