تشابهات فرهنگی نوروز و جشن بهار بین ایرانیان و ارمنیان ساکن در کشور ارمنستان

چکیده:
مراسم آب‌پاشی هم اکنون در بعضی از مناطق ایران علی‌الخصوص در مناطق آذربایجان شرقی انجام می‌شود. مردم این مناطق در آستانه عید نوروز و در صبح آخرین چهارشنبه سال و فردای چهارشنبه سوری، به منظور برآورده شدن آرزوهای خود و طلب روشنای و سعادت در سال جدید، به حاشیه رودخانه می‌روند.

تعداد کلمات: 1535 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 7 دقیقه

نویسندگان: محمود جنیدی جعفری و وحید رشیدوش

جشن و مراسم آب‌پاشی:
از جمله مراسم بسیار مشهور و سنتی که در نوروز انجام می‌شد، رسم آبریزگان یا شست و شو و غسل و آب پاشیدن به یکدیگر بوده است. در جشن آبریزگان و به کار بردن آب، تطهیر و اطمینان یافتن از باریدن باران مطرح بوده است. ابوریحان بیرونی می‌گوید، مردمان هنگام سپیده‌دم این روز، خود را می‌شستند و در آب کاریزها و آبگیرها، غوطه‌ور می‌شدند. در این روز، مردمان به یکدیگر آب می‌پاشیدند. برخی گفته‌اند که علت این است که در کشور ایران دیرگاهی باران نبارید، ناگهان به ایران سخت ببارید و مردم به این باران تبرک جستند و از این آب به یکدیگر پاشیدند و این کار همین‌طور در ایران مرسوم بماند (بیرونی، 1386). به نظر می‌رسد جشن آبریزگان اصلی همان تیرگان باشد و در نوروز این رسم عبارت بوده است از غسل و شست و شو و آماده شدن از لحاظ سنن دینی جهت حلول سال نو. مراسم آب‌پاشی هم اکنون در بعضی از مناطق ایران علی‌الخصوص در مناطق آذربایجان شرقی انجام می‌شود. مردم این مناطق در آستانه عید نوروز و در صبح آخرین چهارشنبه سال و فردای چهارشنبه سوری، به منظور برآورده شدن آرزوهای خود و طلب روشنای و سعادت در سال جدید، به حاشیه رودخانه می‌روند. مردم در این آیین، کوزه‌هایی را که برای پرکردن آب در روز چهارشنبه سوری خریداری کرده‌اند، از آب این رودخانه پر کرده و آن را به عنوان طلب خیر و برکت به خانه‌های خود می‌برند. پریدن از آب، سنگ‌اندازی به رودخانه، شستن دست و صورت، قیچی فرو کردن در آب، گرفتن ناخن انگشتان و آرزوی دختران جوان برای بخت گشایی از دیگر آداب این آیین است. در این روز وجود انبوهی از اقشار مختلف مردم به وِیژه دختران و پسران جوان در مسیر رودخانه‌ها منظره بدیع و جالبی را پدید می‌آورد. آب پاشی از قدیمی‌ترین جشن‌های ارمنیان محسوب می‌شود که در میان ایرانیان به عید آب‌پاشی ارمنیان شهرت دارد و ارمنیان در این روز به یکدیگر آب می‌پاشیدند، کبوترپرانی می‌کردند و مسابقات ورزشی ترتیب می‌دادند. بیشتر محققانی که در زمینه اعیاد ارمنیان پیش از مسیحیت تحقیق می‌کنند، این جشن را مربوط به الهه آستغیگ و الهه آناهید می‌دانند. به موجب افسانه‌های ارمنی، آستغیگ، الهه زیبایی، باروری و حاصل‌خیزی بود و برگزاری این جشن در فصل تابستان به منظور طلب باران و برکت بوده است. جشن آب‌پاشی از جشن‌های خاص اقوام آریایی است و ارتباطی با دین خاصی ندارد ولی ارمنیان از سده چهارم میلادی پیرایه‌هایی مذهبی برای آن فراهم کردند. اکنون جشن آب‌پاشی به عنوان یکی از اعیاد مسیحیت نود و هشت روز پس از عید پاک، بین بیست و هشتم ماه ژوئن تا اول ماه اگوست برگزار می‌شود.
جشن نوروز به عنوان باستانی‌ترین جشن تمدن بشری در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به ثبت رسیده است. بنابر مدارک تاریخی، در زمان هخامنشیان، نمایندگانی از اقوام مختلف در شهر پارسه گرد می‌آمدند و این روز را جشن می‌گرفتند. یکی از عمده‌ترین نقش‌های نوروز، ایجاد وحدت، تقویت همبستگی‌ها و یگانگی‌ها است. این ارزش ناشی از دو ویژگی عمده نوروز است: یکی استمرار بدون انقطاع و در نتیجه استمرار، که باعث شد نوروز، گسترده‌ترین و کهن‌ترین جشن و آیین مشترک همه سرزمین‌هایی شود که امروزه کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، بخشی از هندوستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز را در برمی‌گیرد. استمرار ناگسسته و چند هزار ساله نوروز در پهنه وسیع سرزمین‌های یاد شده و تعلق همگانی مردمان این مناطق به این مراسم، سبب شده که نوروز به نقطه اشتراک گروه‌های قومی و اعتقادی گوناگون تبدیل شود.
خوردن غذای دلمه:
مرزهای زمینی و آبی مشترک میان ایران و ارمنستان و نزدیکی قومی، و وجود آداب و سنن مشابه بین این مردمان علاوه بر خرید و فروش انواع کالا، باعث تبادل محصولات کشاورزی و دامی نیز شده است که این دادوستد در طی سالیان متمادی زمینه مشترکات بسیاری در انواع غذاها و خوراکی‌ها را نیز فراهم آورده است. کشاورزان ارمنی در مزارع و کشتزارهای خود محصولاتی از قبیل لوبیای سبز، کلم، بادمجان، قارچ، سبزها و... کشت می‌کنند و از محصولات به دست آمده، غذاهای متنوعی تهیه می‌کنند. یکی از غذاهای لذیذ دو همسایه ایران و ارمنستان، دلمه است که مورد پسند مردم هر دو کشور است. این غذا با مواد گوناگونی تهیه می‌شود. با سبزیجات مختلف و به دو صورت ترش و شیرین مصرف می‌شود و دارای انواع مختلفی است که می‌توان به دلمه سرد بادمجان، دلمه گوشت پیچیده، دلمه کلم، دلمه کدو، گوجه فرنگی و فلفل و از همه دلمه‌ها رایج‌تر دلمه برگ مو اشاره کرد. در بیشتر نقاط ایران در شب چهارشنبه سوری و بیشتر در مناطق شمال غرب ایران، برای صرف شام دلمه می‌خورند. صرف غذای مخصوص چهارشنبه سوری (دلمه برگ مو) بعد از مراسم پریدن از آتش صورت می‌گیرد. تمام اعضای خانواده بعد از یک روز پرمشغله دور سفره شام نشسته و بعد از شکر خدا به صرف شام غذای مخصوص چهارشنبه سوری می‌پردازند. این سنت در ارمنستان هم وجود دارد و ارمنیان در شب ژانویه و همچنین در آخرماه مارچ به پختن دلمه برگ مو می‌پردازند و یکشنبه آخرین روز ماه مارچ به پختن دلمه برگ مو می‌پردازند و یکشنبه آخرین روز ماه مارچ را به خوردن غذای دلمه اختصاص می‌دهند. این کار بیشتر در مناطق روستایی این کشور انجام می‌شود و در شهرها به دلیل مشغله کاری و درگیری مردم، کمتر از این سمت استقبال می‌کنند. البته غذای دلمه به عنوان یک غذای رسمی در سفره ارمنیان وجود دارد و در شهرها بیشتر در رستوران‌های معروف به عنوان یک غذای محلی ارمنی مصرف می‌شود و علاوه بر اینکه جزء غذاهای اشرافی محسوب می‌شود، در لیست گرانترین غذاهای ارمنی هم قرار دارد.

بیشتر بخوانید: جامعه شناسی نام‌های تاریخ اسلام

طبیعت‌گردی:
مردم ایران در روز 13 فروردین، به مکان‌های طبیعی مانند پارک‌ها، باغ‌ها، جنگل‌ها و مناطقی خارج از شهر می‌روند. این مراسم سیزده‌به در نام دارد. سیزده‌به در سیزدهمین روز فروردین ماه و از جشن‌های نوروزی است. در تقویم‌های رسمی ایران، این روز؛ روز طبیعت نامگذاری شده است و از تعطیلات رسمی است. برخی بر این باورند در این روز باید برای راندن نحسی از خانه بیرون روند و نحسی را در طبیعت به در کنند. اما برای اثبات اینکه ایرانیان قدیم هم این دیدگاه را داشتند، هیچ روایت تاریخی و قابل استنادی وجود ندارد. به طور کلی در میان جشن‌های بجا مانده از دوره‌ی باستان، جشن سیزده به در کمی مبهم است، زیرا مبنا و اساس دیگر جشن‌ها را ندارد. در کتاب‌های تاریخی اشاره‌ی مستقیمی به وجود چنین مراسمی نشده است. گفته می‌شود ایرانیان باستان در آغاز سال نو پس از دوازده روز جشن گرفتن و شادی کردن که به یاد دوازده ماه سال است، روز سیزدهم نوروز را که روز فرخنده‌ای است به باغ و صحرا می‌رفتند و شادی می‌کردند و در حقیقت با این ترتیب رسمی بودن دوره‌ی نوروز را به به پایان می‌رسانیدند. می‌توان گفت معقول‌ترین موردی که درباره‌ی سیزده به در گفته می‌شود همین است. در کشور ارمنستان هم همراه با شروع فصل بهار و عموماً در ماه آوریل، مردم ارمنستان در آخرین روز یکشنبه این ماه، همراه خانواده به دامن طبیعت می‌روند. ارمنیان این روز را روز طبیعت گردی نام نهادند و معتقد هستند که این روز را باید بیرون از خانه و همراه با اعضای خانواده در دامن طبیعت بگذرانند، ارمنیان در این روز بیشتر به مناطق کوهستانی، کنار رودخانه‌ها و بیرون از شهرها می‌روند. در این روز چند خانواده کنار هم جمع می‌شوند و به خوردن غذاهای محلی می‌پردازند. از غداهای مخصوص این روز می‌توان به دلمه و کباب‌های مخصوص که همان جا آماده می‌کنند اشاره کرد. البته در این روز جشن‌های مخصوص هم برگزار می‌شود.

نتیجه گیری
جشن نوروز به عنوان باستانی‌ترین جشن تمدن بشری در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به ثبت رسیده است. بنابر مدارک تاریخی، در زمان هخامنشیان، نمایندگانی از اقوام مختلف در شهر پارسه گرد می‌آمدند و این روز را جشن می‌گرفتند. یکی از عمده‌ترین نقش‌های نوروز، ایجاد وحدت، تقویت همبستگی‌ها و یگانگی‌ها است. این ارزش ناشی از دو ویژگی عمده نوروز است: یکی استمرار بدون انقطاع و در نتیجه استمرار، که باعث شد نوروز، گسترده‌ترین و کهن‌ترین جشن و آیین مشترک همه سرزمین‌هایی شود که امروزه کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، بخشی از هندوستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز را در برمی‌گیرد. استمرار ناگسسته و چند هزار ساله نوروز در پهنه وسیع سرزمین‌های یاد شده و تعلق همگانی مردمان این مناطق به این مراسم، سبب شده که نوروز به نقطه اشتراک گروه‌های قومی و اعتقادی گوناگون تبدیل شود. ویژگی دوم که ارزش وفاقی نوروز را موجب می‌شود، خصلت وحدت‌آفرینی رسم‌های نوروزی با یکی از کارکردهای عمده آیین‌ها یعنی ایجاد وفاق و همبستگی همسو است، و این وفاق در سطوح مختلف از خانواده تا روستا، محله، شهر و کشور تا حوزه‌های فرهنگی و جغرافیایی فراتر دیده می‌شود. باورها و رفتارهای آیینی در سنت‌های نوروزی معمول در گوشه و کنار سرزمین‌های پهناور حوزه نوروز، همه سرشار از عناصری است که مهرآفرین و آشتی سازند و نوروز در کلیت خود، پرچم بلند همبستگی است که در سرآغاز هر سال و هر بهار بر بلندای روابط دیرین سال مردمان این سرزمین‌ها دلالت دارد.

کتابنامه:
اذکایی، پرویز (1353): نوروز تاریخچه و مرجع شناسی، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، مرکز مردم شناسی ایران.
باسدارباجیان، هراند، (1377): تاریخ ارمنستان، ترجمه محمد قاضی تهران.
باغدارساریان، ادیک، (1380): تاریخ کلیسای ارمنی (همراه با نگاهی بر باورها و اندیشه‌های دینی ارمنین در درازای تاریخ)، تهران.
بیرونی، ابوریحان، (1386): آثار الباقیه عن القرون الخالیه، به اهتمام و ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
پیوترووسکی، بوریس ب (1381): اورارتو، ترجمه رشید برناک، تهران.
رضی،‌هاشم (1384): بخش ششم: جشن سوری- چهارشنبه سوری در گاه‌شماری و جشن‌های ایرانی باستان، تهران.
شمیم، علی اصغر (1379): ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران.

منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394

بیشتر بخوانید:
آداب و رسوم نوروز
رویکردهای امروزی جامعه شناسی
نوروز از نگاه شریعت