تشابهات فرهنگی نوروز و جشن بهار بین ایرانیان و ارمنیان ساکن در کشور ارمنستان

چکیده:
ارمنیان از نظر انسان شناسی به تیره آرمنوئید از نژاد اوراسیایی (اوروپئوئید) وابسته‌اند. آنان جزء اقوام هند و اروپایی به شمار می‌روند. زیستگاه اصلی این اقوام در فلات ارمنستان یعنی در ناحیه‌ای واقع در شمال بین النهرین، شرق آسیای صغیر و شمال غرب فلات ایران واقع شده است.

تعداد کلمات: 1816 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 9 دقیقه

نویسندگان: محمود جنیدی جعفری و وحید رشیدوش

کشور ارمنستان

ارمنستان در قفقاز جنوبی در میان دریای سیاه و دریای خزر قرار دارد که مرز میان آسیا و اروپا محسوب می‌شود. همسایگان ارمنستان در غرب ترکیه، در شمال گرجستان، در شرق جمهوری آذربایجان (جمهوری قره باغ)، در جنوب ایران و جمهوری خودمختار نخجوان (جزیی از جمهوری آذربایجان)‌اند. کشور ارمنستان مابین مدارهای 38 درجه و 42 درجه شمالی و نصف النهارهای 43 درجه و 47 درجه شرقی قرار گرفته است. ارمنستان کشوری کوهستانی و پرباران است و نیز یک کشور محاط در خشکی است. دریاچه آب شیرین سوان بزرگ‌ترین دریاچه این کشور است که پهنه‌ی نسبتاً بزرگی از بخش میانی کشور را پوشانده است. مساحت ارمنستان 743، 29 کیلومتر مربع است. ارمنیان از نظر انسان شناسی به تیره آرمنوئید از نژاد اوراسیایی (اوروپئوئید) وابسته‌اند. آنان جزء اقوام هند و اروپایی به شمار می‌روند. زیستگاه اصلی این اقوام در فلات ارمنستان یعنی در ناحیه‌ای واقع در شمال بین النهرین، شرق آسیای صغیر و شمال غرب فلات ایران واقع شده است. در مورد منشأ ارمنیان، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. دیدگاه نخست، چنین است که این اقوام در اثر ادغام تدریجی اقوام مهاجر هندواروپایی (قوم آرمن) با اقوام بومی‌تر ساکن در فلات ارمنستان مانند خوریان، هوریان و‌هایاسا به وجود آمده است. بر پایه دیدگاه دیگر، ارمنیان از آغاز در موطن اصلی خود در فلات ارمنستان می‌زیسته‌اند، لیکن از ادغام اقوام گوناگون پدید آمدند. در دورن نوسنگی (نئولیت) بر پایه بررسی‌های انسان شناسی از این دوره، فلات ارمنستان از سوی اقوام متعلق به نژاد آرمنوئید مسکون گردید که وارث آنان ارمنیان امروزی هستند. از دوران نئولیت تا انئولیت بخشی از اقوام هند و اروپایی از فلات ارمنستان و آسیای صغیر به سوی اروپا، آسیای میانه و هند کوچ کردند و بخش دیگر از جمله (هیتان، ارمنیان، یونانیان و ایرانیان) در زیستگاه اصلی باقی ماندند (باغداساریان، 9، 1380-8). در مورد پیدایش و نام ارمنیان، مطالبی در روایات وجود دارد که از واقعیت‌های تاریخی دور نیست. بر پایه افسانه‌های نقل شده توسط موسی خورنی در سده پنجم، ملت ارمنی به خاطر نام‌هایک سر دودمان ارمنیان خود را (های) می‌نامند. اما (های) می‌نامند. اما نامی دیگر که اقوام بر ایشان به کار می‌بردند، آرمن است، آرمن از نام آرام یکی از اخلاف‌هایک اخذ گردیده است. در اواخر هزاره دوم و آغاز هزاره نخست پیش از میلاد، اقوام ساکن در فلات ارمنستان که در سنگ نبشته‌های میخی با نام‌های گوناگون از آنان یاد می‌شود، به صورت اتحادیه‌های حکومتی- سیاسی در می‌آیند. بعدها ارمنستان به صورت یک ملت به ویژه در زمان حکومت آرمنیا سده‌های نهم تا ششم پ.م که در زبان‌های آرامی اوراتو نامیده می‌شود، تشکیل شده و اتحاد استوارتری یافتند (پیوترووسکی؛ 1381، 47). ارمنستان در طول تاریخ خود، محل نبرد جهانگشایان و آوردگاه امپراتوری‌های رقیب متعددی بوده است. از 2700 سال پیش تاکنون این منطقه به تصرف امپراتوری ایران، اسکندر، روم، بیزانس، مغولان، تاتارها، عثمانی‌ها و روس‌ها درآمده است. در طول این مدت پادشاهی‌های مختلف ارمنستان موفق شدند تا حدود 1700 سال بر این سرزمین حکومت کنند. پس از سرنگونی پادشاهی ارمنستان در سال 428 میلادی، این منطقه بخشی از ایران شد. در دوران صفویه، ارمنستان شاهد رقابت و جنگ‌های دو امپراتوری صفویه و عثمانی بود و ایروان چندین بار به تصرف قوای عثمانی درآمد (باسدارباجیان، 98، 1377). در جنگ‌های ایران قاجاری و روسیه تزاری بر سر قفقاز، منطقه سیونیک واقع در جنوب ارمنستان کنونی به تصرف روسیه درآمد و بر اساس پیمان گلستان و پیمان نامه ترکمانچای، ارمنستان رسماً از ایران جدا شد و به خاک روسیه پیوست (شمیم، 101، 1379). از سال 1920 تا زمان فروپاشی شوروی، ارمنستان تحت عنوان جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی، یکی از پانزده جمهوری تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی بود. ارمنستان در شهریور 1370 از اتحاد جماهیر شوروی استقلال یافت. قریب به اتفاق مردم کشور ارمنستان، پیرو کلیسای حواری ارمنی هستند که نزد ایرانیان، به کلیسای گریگوری شناخته می‌شود و کلیسای ملی ارامنیان محسوب می‌شود. کلیسای حواری ارمنی از اولین کلیساهای دنیای مسیحیت است و جزو کلیسای ارتدوکس شرقی به شمار می‌رود. پس از ظهور مسیحیت و از قرن اول میلادی، نخستین پیام‌آوران مسیحیت وارد کشور ارمنستان شده و به تبلیغ این دین پرداختند. قبول دین مسیحی توسط ارمنیان دارای دو جنبه مهم است. از یک سو، گرویدن این ملت به مسیحیت نقطه عطف تاریخ کشور ارمنستان محسوب شده و در واقع تمامی تحولاتی که این ملت از آن پس شاهد بوده‌اند تا حد زیادی متأثر از این رویداد تاریخی بوده است. از سوی دیگر و از دیدگاه تاریخ مسیحیت نیز این رویداد اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که ارمنیان نخستین ملتی هستند که در سال 301 میلادی، مسیحیت را به عنوان دین رسمی کشور خود پذیرفتند ومراسم مشترک بین ایرانیان و ارمنیان در نوروز.
هدف آتش افروزان برگرداندن نیروی فزاینده و نیک به مردمان برای چیره شدن بر غم و افسردگی بود. ارمنیان در تمام نقاط شهر و جلوی در منزل و خیابان‌ها و کوچه، آتش بزرگی برپا می‌کنند. این آتش در واقع بعد از تاریک شدن روز و آغاز شب شروع می‌شود و تا نصفه‌های شب ادامه دارد. از کارهایی که انجام می‌دهند، پریدن از روی آتش، نوشیدن چای و قهوه، پخش کردن و خوردن شیرینی‌ها و غذاهای محلی، و پخش کردن گل در بین افراد حاضر است. همچنین کسانی که تازه عروس و داماد شده‌اند، در این مراسم با پوشیدن لباس‌های مخصوص در این مراسم شرکت می‌کنند و حضار برای سلامتی و خوشبختی این افراد دعاهای مخصوصی می‌خوانند، این مراسم با استقبال خاص و بی شمار ارمنیان همراه است.
برخی از آیین‌های مشترک میان مردم ایران و ارمنستان در جشن نوروز از این شمار است:
خانه‌تکانی:
خانه‌تکانی یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به آن پایبندند. در این آیین، تمام خانه و وسایل در آستانه نوروز گردگیری، شستشو و تمیز می‌شوند. این آیین در کشور ارمنستان در طول سال دوبار انجام می‌شود. اولین بار در اواخر ماه دسامبر برای آغاز سال نو میلادی و دومین بار در اواخر ماه مارچ به دلیل استقبال از فصل بهار و همچنین شکوفایی درختان و زندگی دوباره طبیعت، که دلیلی است تا ارمنیان شروع به خانه تکانی کنند. در این خانه تکانی که عموماً یک هفته طول می‌کشد، تقریباً همه اعضای خانواده ارمنی همکاری می‌کنند. تمیز کردن تمام وسایل خانه و حتی تعمیرات جزیی منزل، در این یک هفته انجام می‌شود. کسانی که شاغل هستند در این مدت چند روز را در منزل مانده و در گردگیری خانه شرکت می‌کنند. همچنین کسانی که قادر به گردگیری و تمیز کردن منزل به دلایلی مختلف از جمله پیری و بیماری نیستند؛ از حمایت اعضای جوان بهره‌مند می‌شوند، و اطرافیان و همچنین همسایگان در این کار به آنان کمک می‌کنند. از مهمترین کارهایی که در دو روز آخر هفته ماه مارچ انجام می‌شود و شور و نشاط خاصی را به دنبال دارد، تمیز کردن جلوی در منزل و آپارتمان محل سکونت است. تقریباً در دو روز آخر، زمانی که گردگیری داخل منازل به اتمام رسیده است، تمامی ساکنان منزل در آخرین روز هفته که روز یکشنبه و تعطیل است، تقریباً از ساعت 10 صبع جلوی در منزل و آپارتمان جمع می‌شوند و شروع به نظافت کردن جلوی آپارتمان و منزل خود می‌کنند. گردگیری و تمیز کردن باغچه‌ها و جلوی آپارتمان، از سوی تمام ساکنان آپارتمان صورت می‌گیرد. در موقع ظهر تقریباً ساعت بین 14 تا 15تمامی اعضای آپارتمان مشغول نوشیدنی چای و قهوه می‌شوند. این کار در تمامی شهرهای ارمنستان انجام می‌شود و تا غروب خورشید ادامه دارد و از فردای آن روز به استقبال فصل بهار می‌روند. گردگیری داخل منزل و جلوی منزل سابقه‌ای دیرینه در این کشور دارد.

بیشتر بخوانید: نوروز در روایات شیعه و در کتاب التاج جاحظ بصرى

برافروختن آتش:
رسم افروختن آتش، از زمان‌های کهن در مناطقی که جشن نوروز متداول بود، انجام می‌شود. در ایران، این رسم به صورت روشن کردن آتش در شب آخرین چهارشنبه سوری نام دارد. طبق آیین باستان در این روز، آتش بزرکی برافروخته می‌شود که تا صبح زود و برآمدن خورشید روشن نگه داشته می‌شود. این آیین معمولاً در بعدازظهر زمانی که مردم آتش روشن می‌کنند و از روی آن می‌پرند آغاز می‌شود و در زمان پریدن می‌خوانند «زردی من از تو، سرخی تو از من». این جمله نشانگر مراسمی برای تطهیر و پاک‌سازی مذهبی است که واژه «سوری» به معنی «سرخ» به آن اشاره دارد. به بیان دیگر مردم خواهان آن هستند که آتش تمام رنگ پریدگی و زردی، بیماری و مشکلاتشان را بگیرد و به جای آن، سرخی و گری و نیرو به آنها بدهد. آیین آتش‌افروزی پیش از نوروز به گونه‌های دیگر در نزد مردمان دیگر کشورها نیز پدیدار می‌شود. مردمان قفقاز در این شب، هفت توده آتش می‌افروزند و از روی آن می‌جهند. جشن آتش یک رشته از جشن‌های ارمنی است که در کشور ارمنستان هر ساله انجام می‌شود. ارمنیان پس از پذیرفتن مسیحیت، این جشن را در قالب جشن‌های ارمنی درآوردند. این جشن در روز سیزدهم فوریه مصادف با بیست و چهارم بهمن ماه برگزار می‌شود. در این روز ارمنیان به کلیسا می‌روند. مقام روحانی پس از بجای آوردن مراسم مذهبی ویژه آن روز، شمع روشنی را از محراب کلیسا برداشته و به محوطه حیات کلیسا می‌رود و با آن شمع، بوته‌هایی را که برای آتش افروزی گردآمده می‌افروزد. پس از مراسم آتش بازی، هنگام ترک کلیسا هر فرد شمع یا اخگردانی (مشعلی) را که با آتش صحن کلیسا روشن شده، به عنوان تبرک به منزل می‌برد. همچنین ارمنیان با افروختن آتش به استقبال فصل بهار می‌روند. رقص و شادی بر گرد آتش، مراسم همگانی و گروهی براساس شادمانی و سرور همراه با آشامیدن نوشیدنی گرم، پخش کردن شیرینی‌های محلی، و در آخر نیز خوردن کباب محلی در آتش افروخته شده از ویژگی‌های این جشن است. در این جشن مردم در بلندی کوه‌ها و بام‌ها آتش افروخته و پایان شدت سرما و نزدیکی بهار را جشن می‌گرفتند و جشن همراه با شادی و یایکوبی فراوان بود. ارمنیان از برگزاری این جشن سه هدف اصلی دارند:
1. در قالب این جشن‌های آتش، تصاویری از دیوان و عناصر شر و فساد را نقاشی کرده یا به صورت تندیس درآورده و در آتش می‌افکندند، بدین معنی که از نیروی اهریمنی و شیطانی بکاهد و آنان را نابود کند و با رفتن اهریمن، فصل شکوفایی و دوباره زنده شدن زمین فرا رسد.

2. ارمنیان معتقد هستند که در ماه اکتبر زمین از درون سرد می‌شود و سپس سردی به روی زمین می‌رسد و فصل سرما و زمستان فرا می‌آید و در ماه فوریه، زمین از درون کم کم شروع به گرم شدن می‌کند و برای اینکه این گرما ادامه داشته باشد، بایستی روی زمین آتش روشن کرده و با انجام دادن مراسم خاص به استقبال فصل گرما و بهار بروند.

3. هدف آتش افروزان برگرداندن نیروی فزاینده و نیک به مردمان برای چیره شدن بر غم و افسردگی بود. ارمنیان در تمام نقاط شهر و جلوی در منزل و خیابان‌ها و کوچه، آتش بزرگی برپا می‌کنند. این آتش در واقع بعد از تاریک شدن روز و آغاز شب شروع می‌شود و تا نصفه‌های شب ادامه دارد. از کارهایی که انجام می‌دهند، پریدن از روی آتش، نوشیدن چای و قهوه، پخش کردن و خوردن شیرینی‌ها و غذاهای محلی، و پخش کردن گل در بین افراد حاضر است. همچنین کسانی که تازه عروس و داماد شده‌اند، در این مراسم با پوشیدن لباس‌های مخصوص در این مراسم شرکت می‌کنند و حضار برای سلامتی و خوشبختی این افراد دعاهای مخصوصی می‌خوانند، این مراسم با استقبال خاص و بی شمار ارمنیان همراه است.

ادامه دارد..

منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394

بیشتر بخوانید:
نوروز در فرهنگ شیعه
نوروز و مهدویت؛ جامعه سازی مهدوی
دکترین مهدویت و کارکرد آن از منظر جامعه شناسی