بازتاب مضامین و فضای نوروزی در آئینه متن تاریخ

چکیده:
مؤلف تاریخ گیتی‌‌گشای زند، وقایع دوره‌ی زندیه را به رشته تحریر درآورده است. این پژوهش توصیفی، تاریخی و تحلیلی، از استخراج نشانه‌های مربوط به بهار و نوروز از متن تاریخ گیتی‌گشا و طبقه‌بندی آن‌ها آغاز شده و در نهایت به مطالعه تحلیلی و تفسیری داده‌ها پرداخته است.

تعداد کلمات: 951 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه

نویسنده: سمانه کاکاوند

نوروز جشن کهن و اصیل ایرانی، در فرهنگ پارسیان ریشه‌دار است. زایش و بیداری طبیعت، تأثیرات ژرفی بر ابعاد گوناگون فرهنگی ایرانیان نهاده است. متون تاریخی بسیاری با محوریت "نوروز" به رشته تحریر درآمده است. آثار پژوهشی دانشمندانی مانند بیرونی، خیام و... دال بر اهمیت این عید باستانی است. علاوه بر متونی بی‌واسطه به "نوروز" پرداخته‌اند، آثاری نیز در ایران موجود است که با هدف تاریخ‌نگاری دوره‌ای خاص تدوین شده اما "فضای نوروزی" قلم نویسنده را متأثر نموده است. تاریخ گیتی‌‌گشا زند نیز در این مجموعه جای دارد. در این مقاله تأثیرات نوروزی متن تاریخ گیتی‌‌گشا نوشته میرزا محمدصادق موسوی نامی اصفهانی مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته است.

اشکانیان و ساسانیان نیز برای نوروز احترام خاصی قائل بودند. در این دوران، جشن‌های متعددی برگزار می‌شد که مهمترین آنها نوروز و مهرگان بود. برگزاری جشن نوروز در دوران ساسانیان، چند روز طول می‌کشید و به دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم می‌شد. نوروز کوچک یا نوروز عامه به مدت پنج روز، از یکم تا پنجم فروردین برگزار می‌شد و روز ششم فروردین جشن نوروز بزرگ یا نوروز خاصه برپا می‌شد. از مراسم نوروز در این دوره روشن کردن آتش در شب نوروز بود. بعد از اسلام با روی کار آمدن سلسله‌های طاهریان، سامانیان و آل‌بویه، جشن نوروز با گستردگی بیشتری برگزار شد.
نامی در صفحات آغازین کتاب پس از یک مقدمه پرطمطراق، ثناگویانه و مدیحه‌سرایان در نهایت از نتصاب خود به عنوان کاتب سخن به میان آورده و مسئولیت خود را این‌گونه شرح می‌دهد: «لهذا حسب الفرمان واجب الاذعان، اجرای آن خدمت [که لئالی وقایع دولت این خدیو کامگار و گزارش اوان شوکت این خسرو عالی مقدار را بتفصیل در سلک تحریر و رشته تنظیم کشیده جمیع کلیات و جزئیات را مدون سازد...] را انگشت قبول بر دیده نهاده و قدم بر شاهراه اطاعت گشاده، چگونگی و کیفیت بدایع را بر صفحه بیان نگاشته و این صحیفه شریفه را در کتابخانه روزگار به ودیعت گذاشته...» (نامی، 1390، 19).
پیشینه موضوع
پیشینه پژوهش حاضر لازمست در دو بخش مورد بررسی قرار گیرد "نوروز" و "نوروز در عصر زندیه: ذکر منابع مربوط به موضوع نوروز سهل بوده و تعدادشان قابل توجه است. جامع‌ترین اثر "مجموعه مقالات نوروز" به کوشش علی بلوکباشی [1377] است. این اثر از زوایای گوناگون و از دریچه دیدگاه نویسندگان مقالات به موضوع نوروز نگریسته است. اما حتی در بخش‌های تاریخی هیچ اشاره‌ای به نوروز زندی نشده است. سایر مکتوبات نیز بیش‌تر به مبحث نوروز در ایران باستان پرداخته‌اند. اما در بخش دوم، انعکاس مضامین نوروز در مکتوبات تاریخی، به غیر از مجموعه مقالات نوروز [1377] اثری یافت نشد. بخشی از منبع نامبرده به نوروز در چند واقعه تاریخی مانند 1004 ه.ق در زمان شاه عباس اشاره نموده است. اما مطالعه مضامین نوروزی موجود در اصلی‌ترین منبع مکتوب عصر زند، تاریخ گیتی‌‌گشا، نخستین بار است که در مقاله حاضر مورد پژوهش قرار گرفته و موضوع پژوهش بدیع و نو است.

بیشتر بخوانید: تأملی در نوروز

روش‌شناسی مورد استفاده در تحقیق
گردآوری برخی مطالب حاصل از یادداشت برداری از منابع مرتبط و سایر اطلاعات مورد نیاز، حاصل فرایند مطالعه و خواندن چندین باره متن تاریخ گیتی‌‌گشا از ابتدا تا پایان حکومت کریم خان زند (1193-1163ه.ق) است. پس از مطالعه، تعریف دامنه مضامین نوروزی به منظور ترسیم چارچوب مشخص شد. قطعات مرتبط با محور نوروز از دل متن بیرون آمد. گام بعدی به طراحی برگه‌های مرتبط با هر مجموعه واژگان اختصاص یافت. در نهایت تجزیه و تحلیل داده‌ها ساختار و بدنه اصلی مقاله را شکل داد. روش پژوهش توصیفی، تاریخی و تحلیل محتوایی است. نمونه‌گیری گزینشی بوده و دستاوردها پایانی دارند. تشریح نوروز سال‌های 1165 ه.ق تا 1193 ه.ق بازه زمانی اصلی تحقیق است. موسوی نامی، مؤلف کتاب، تنها به نوروز و بهار چندین سال در مدت زمان مذکور پرداخته است. جامعه آماری مقاله متون موضوعی نوروز و سال نو در میان صفحات تاریخ گیتی‌‌گشا است.

تاریخ گیتی‌‌گشا
سندی مکتوب و مدون است که به قلم میرزا محمدصادق موسوی اصفهانی متخلص به نامی، دبیر و نویستده نیمه دوم قرن 12ه.ق / 18م. در عصر کریم خان زند به رشته تحریر درآمده است. وی به عنوان منشی و کاتب دربار وکیل‌الرعایا به ثبت وقایع مهم آن دوره پرداخته است. به سبب حضور نامی در دربار کریم‌خان زند و نوشتن رویدادهای مورد مشاهده، امروز اصلی‌ترین منبع وقایع ثبت شده مورد تأئید کریم خان به شمار می‌آید. آثار دیگری همچون گلشن راز، تاریخ زندیه، رستم‌التواریخ، تذکره دارا، آتشکده آذر و ... به تاریخ زندیان پرداخته‌اند. اما آثار مکتوب درباری برای شناخت دغدغه‌ها، سلایق و آراء پادشاهان مهم محسوب می‌شوند. زیرا افزودن و کاستن مندرجات تحت نظارت حاکم بوده و گاهی با واقعیت‌های اجتماعی فاصله داشته است. اما متن مسجع و سنگین تاریخ گیتی‌‌گشا و اقتباس واژگانی نویسنده از دایره لغات عربی، ترکی، مغولی، رومی و ... موجب دشوار طی نمودن مسیر پژوهش شد.

نامی در صفحات آغازین کتاب پس از یک مقدمه پرطمطراق، ثناگویانه و مدیحه‌سرایان در نهایت از نتصاب خود به عنوان کاتب سخن به میان آورده و مسئولیت خود را این‌گونه شرح می‌دهد: «لهذا حسب الفرمان واجب الاذعان، اجرای آن خدمت [که لئالی وقایع دولت این خدیو کامگار و گزارش اوان شوکت این خسرو عالی مقدار را بتفصیل در سلک تحریر و رشته تنظیم کشیده جمیع کلیات و جزئیات را مدون سازد...] را انگشت قبول بر دیده نهاده و قدم بر شاهراه اطاعت گشاده، چگونگی و کیفیت بدایع را بر صفحه بیان نگاشته و این صحیفه شریفه را در کتابخانه روزگار به ودیعت گذاشته...» (نامی، 1390، 19).

مضامین نوروزی
مطالعه اجمالی متن، منجر به طرح چند بخش جداگانه شد که ترکیب واژگان و اصطلاحات رسانا و بیانگر مفهوم نوروز هستند. درج عنوان نام سال نو به نوعی ویژه در برخی صفحات، نظر نگارنده را به توصیف، تکرار شده است. طبقه‌بندی شباهت‌ها و تفاوت‌های میان متون یافت شده، منجر به شناخت درست و طبقه‌بندی مناسبی شد. نام سال، بکارگیری واژگان نمودار عناصر طبیعی وابسته به بهار و نوروز، اشاره به رسم‌ها و آئین‌ها مانند عیدانه‌ها و نوروزانه‌ها مهم‌ترین مضامین نوروزی موجود در متن تاریخ گیتی‌‌گشا در تاریخ زندیه است.

ادامه دارد..

منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394

بیشتر بخوانید:
جشن نوروز از مظاهر و شعارهای شیعه
نوروز در روایات شیعه و در کتاب التاج جاحظ بصرى
جامعه شناسی نام‌های تاریخ اسلام