آشنائی با فِرَق تصوّف و عرفان اسلامی (شماره چهارم)

ابعاد پنج گانه حوزه تصوف و عرفان اسلامی. 

چکیده
محققان و پژوهشگران حوزه تصوف و عرفان اسلامی برای این پدیده ابعاد پنج گانه ای بیان کرده اند. در این شماره از مقاله دربارة کارکردها و ابعاد تصوف و عرفان اسلامی مانند بُعد عملی تصوف و عرفان، بُعد معرفتی و نظری، بُعد دینی، بُعد ذوقی و بُعد تربیتی سخن می گوییم.
تعداد کلمات: 944/ تخمین زمان مطالعه: 4 دقیقه.

بُعد عملی تصوف و عرفان که از آن به عرفان عملی یاد می شود.

عرفان عملی عبارت است از مجموعه برنامه ها و دستوراتی که ناظر به اعمال قلبی انسان بوده و برای نیل به مراتب توحیدی و کمال حقیقی تدارک شده است.عرفان عملی عبارت است از مجموعه برنامه ها و دستوراتی که ناظر به اعمال قلبی انسان بوده و برای نیل به مراتب توحیدی و کمال حقیقی تدارک شده است. هدف انسان عبور از مراتب نفسانی و وصول به مبدأ حرکت عالم یعنی خداوند سبحان است. در این مسیر موانع و منازل متعددی است که باید در این سیر بدان واقف شد. شناخت طریق، احوال باطنی درجات طولی و منازل عرفانی ازجمله عناصر معرفتی است که در این قسم از عرفان بدان پرداخته می شود؛ بنابراین در علم عرفان عملی ما با مجموعه ای از منازل و مراتب عرفانی و روشها و مراحل سلوکی مواجه هستیم که سالک را با چگونگی سیر خود آشنا می کند و می توان نقشه راهی برای این راه باارزش و پیچیده باشد.
 

بُعد معرفتی و نظری که از آن به عرفان نظری تعبیر می شود.

عرفان نظری خود علمی اصولی است که از حقایق دریافت شده به وسیلة شهود حکایت می کند، زیرا تا سالک با قدم مجاهده و ریاضت حجابهای بین خودش و خدا را کنار نزند و به مرحله عین الیقین و بعدازآن به مرحله حق الیقین نرسد و واقعیت و حقایق نظام هستی و خدای سبحان را درنیابد، علم عرفان نظری یا به تعبیری عرفان نظری شکل نمی گیرد. بُعد نظری عرفان عبارت است از تبیین و شرحِ آنچه عارف بعد از مرحله وصول به حق شهود کرده است، یا به تعبیر دیگر پس ازآنکه سالک منازل عرفانی را پشت سر گذاشت و پا به عالم قدس الهی گذاشت و به مقام فنا و بالاتر از آنکه بقاء بعد از فنا باشد نائل شد، مشاهدات و مکاشفاتی را دارد که معرفتی ویژه از آن حاصل می شود، دستاورد این سلوک را عرفان نظری یا بُعد معرفتی عرفان می گویند. مجموعه این معارف را می توان در مسائلی چون: خدا، جهان، نسبت حقایق نظام هستی و انسان دانست؛ بنابراین عرفان نظری خود علمی اصولی است که از حقایق دریافت شده به وسیلة شهود حکایت می کند، زیرا تا سالک با قدم مجاهده و ریاضت حجابهای بین خودش و خدا را کنار نزند و به مرحله عین الیقین و بعدازآن به مرحله حق الیقین نرسد و واقعیت و حقایق نظام هستی و خدای سبحان را درنیابد، علم عرفان نظری یا به تعبیری عرفان نظری شکل نمی گیرد. این بیان همان بیان کاشانی است که عارف را اینگونه تعریف کرده است: العارف من اشهد الله ذاته و صفاته و اسمائه و افعاله، فالمعرفت حالٌ تحدث من شهود. از جمله مباحث دیگری که در این علم موردتوجه عارف قرار می گیرد بحث از کیفیت صدور عالم و ارتباط خلق و حق است از این علم به علم مکاشفه، علم حقائق و علم مشاهده نیز تعبیر شده است.

بیشتر بخوانید: بعدی از تصوف که از همان ابتدای شکل گیری تصوف پدید آمد.

ُبعد دینی تصوف و عرفان اسلامی.

موضوعاتی چون نماز، روزه، حج و سائر عبادات مورد تأویل و تفسیر این عارفان مسلمان واقع شده است و به بیان حکمتها و اسرار و نیز فلسفه های این مناسک پرداخته شده است. بُعد دیگر تصوف و عرفان اسلامی بُعد دینی آن است که از همان دورة نخستین شکل گیری تصوف و عرفان اسلامی مشایخ عرفان در پی فهم قرآن و سنت و معارف قرآن و سنت آن بودند. آنها به مدد ریاضتها و درنتیجه طهارت و پاکی باطن و صفای قلبی فهم های ویژه ای از قرآن و روایات پیامبر گرامی اسلام پیدا کرده اند. موضوعاتی چون نماز، روزه، حج و سائر عبادات مورد تأویل و تفسیر این عارفان مسلمان واقع شده است و به بیان حکمتها و اسرار و نیز فلسفه های این مناسک پرداخته شده است. از این عملکرد و نگاه تأویل گرایانه عارفان و مشایخ تصوف به بُعد دینی تصوف و عرفان اسلامی تعبیر آورده شده است.
 

بُعدِ ذوقی - احساسیِ تصوف و عرفان اسلامی.

عارفی که به مرحله شهود می رسد و به مدد ریاضت و مکاشفه، حقایقی باطنی و تجلیات حق را شهود می کند، با عنصر خیال و استفاده کردن از صناعات ادبی، استعاره، تشبیه، تلویح، کنایه و سایر صناعتهای ادبی در قالب نظم و نثر حقایق مشهود خود و ادراکات باطنی از جهان، انسان، خدا و مراحل و درجات سلوک الی الله را به تصویر می کشد. این بُعد از تصوف شامل ادبیات عرفانی و یا به تعبیری عرفان ادبی است. عارفی که به مرحله شهود می رسد و به مدد ریاضت و مکاشفه، حقایقی باطنی و تجلیات حق را شهود می کند، با عنصر خیال و استفاده کردن از صناعات ادبی، استعاره، تشبیه، تلویح، کنایه و سایر صناعتهای ادبی در قالب نظم و نثر حقایق مشهود خود و ادراکات باطنی از جهان، انسان، خدا و مراحل و درجات سلوک الی الله را به تصویر می کشد. ظهور خارجی این فرایند در غالب غزلیات، مثنوی، نثر خود را نشان می دهد. کتاب سوانح العشّاق شیخ احمد غزالی در بحث عشق و اشعه اللمعاتِ عبدالرحمن جامی از جمله آثار منثور و کتابهایی چون: مثنوی معنوی مولوی، دیوان حافظ، دیوان ابن فارض مصری از جمله منظومات عرفانی می باشند.

ُبعد تربیتی و پرورشی تصوف و عرفان اسلامی.

به لحاظ تاریخ نگاری تصوف به صورت سلسله ها و طریقتهای صوفیه ظهور و بروز اجتماعی پیدا کرده است. این سلسله ها و طریقت های صوفیه درواقع ظهور و بروز اجتماعی تصوف و عرفان اسلامی در جامعه است. این طُرُق از قرن پنجم هجری آغاز و تا زمان معاصر شاهد فعالیتهای آنها هستیم. طریقتهایی چون: طریقت قادریه، طریقت رُفاعیه، طریقت نقشبندیه، طریقت کُبرویه، طریقت چَشتیه، طریقت شاذلیه، طریقت نعمت اللهیه، طریقت خاکساریه از جمله این طُرُق هستند. نکته حائز اهمیتی که باید در راستای این قسم از عرفان بدان پرداخته شود بحث از مستحسناتی است که صوفیه در روشهای سلوکی خود بدان کمک گرفته اند که از آن جمله می توان به بنای خانقاه، مسئلة خِرقه، سَماع، ریاضت، ذکر، اقسام ذکر، کیفیت ذکر گفتن، چِلّه گرفتن و اربعین نشستن، مسئلة نفی خواطر و روشهای نفی خواطر اشاره کرد. بحث از جواز یا عدم جواز و نیز نسبت بدعت و استحسان از جمله مباحثی است که باید درباره آن سخن گفته شود و تمایز این دو از یکدیگر بیان شود.
 
ان شاء الله با شماره های بعدی مقاله در خصوص آشنائی با تصوّف و فرق آن همراه با ما باشید.
منبع: برگرفته از جزوات درسی گروه تصوف و عرفان اسلامی؛ آموزش مجازی دانشگاه ادیان و مذاهب قم؛ (استاد مرتضی کربلایی دستیار مرتضی خسروشاهی).