اندیشه‌ی اروپایی، در پایان قرون وسطی
چکیده:
در نیمه‌ی دوم قرن هفدهم مکتب تازه ای از اندیشه ی تاریخی ظهور کرد که آن را، با وجود تناقضی که در این عبارت وجود دارد، می توان تاریخ نگاری دکارتی نامید، تا حدی مانند تئاتر کلاسیک فرانسوی در همان دوره که مکتب شعر دکارتی نامیده شده است.
تعداد کلمات: 1029 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه
در نیمه‌ی دوم قرن هفدهم مکتب تازه ای از اندیشه ی تاریخی ظهور کرد که آن را، با وجود تناقضی که در این عبارت وجود دارد، می توان تاریخ نگاری دکارتی نامید، تا حدی مانند تئاتر کلاسیک فرانسوی در همان دوره که مکتب شعر دکارتی نامیده شده است.
تعداد کلمات: 1029 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه
.jpg "تکالیف اصلی اندیشه‌ی اروپایی (قسمت دوم)")
نویسنده: رابین جورج کلینگوود
برگردان: علی اکبر مهدیان
برگردان: علی اکبر مهدیان
نگرش دکارت نسبت به تاریخ به طرز عجیبی مبهم بود. تا جایی که قصد او حکم می کرد، آثارش گرایش به آن داشت که ارزش تاریخ را مورد شبهه قرار دهد، صرف نظر از این که آن ارزش درک شده بود، زیرا منظور او دور کردن مردم از آن و هدایت آنان به سوی علم تام بود. در قرن نوزدهم، علوم مستقل از فلسفه به راه خود رفتند، زیرا ایده آلیست های بعد از کانت هر روز نگرش شکا کانه تری نسبت به آن اختیار می کردند؛ و این شکاف تازه در زمان ما شروع به التیام یافتن کرده است. این بیگانگی دقیقا موازی بیگانگی بین تاریخ و فلسفه در قرن هفدهم بود، که علتی موازی هم داشت و آن شکاکیت تاریخ شناسی دکارت است.
بیشتر بخوانید: خطای ذاتی در اندیشه‌ی علم
تاریخ نگاری دکارتی در واقع، شکاکیت دکارت به هیچ وجه مورخان را ناامید نکرد. بهتر بگوییم آنان طوری رفتار کردند که گویی آن را دعوت به مبارزه تلقی کرده بودند، دعوت به این که بروند و خودشان روشهایشان را تدوین کنند، خود را قانع کنند که تاریخ انتقادی امکان پذیر است و آنگاه با یک دنیا دانش تازه در دستان خود نزد فلاسفه بازگردند. در نیمه ی دوم قرن هفدهم مکتب تازه ای از اندیشه ی تاریخی ظهور کرد که آن را، با وجود تناقضی که در این عبارت وجود دارد، می توان تاریخ نگاری دکارتی نامید، تا حدی مانند تئاتر کلاسیک فرانسوی در همان دوره که مکتب شعر دکارتی نامیده شده است. من آن را تاریخ نگاری دکارتی میخوانم، زیرا مانند فلسفه ی دکارتی، بر پایهی شکاکیت نظام یافته و شناسایی کامل اصولن انتقادی مبتنی است. اندیشه ی اصلی این مکتب جدید آن بود که گواهی مراجع مکتوب را تنها در فرایندی انتقادی، مبتنی بر دست کم سه قاعده ی روش، باید پذیرفت:
۱- قاعدهی تلویحی خود دکارت که هیچ مرجعی نباید ما را وادار کند که چیزی را که میدانیم نمی تواند رخ داده باشد، باور کنیم؛
۲- این قاعده که مراجع مختلف باید با هم مواجهه داده و هماهنگ شوند؛
۳- این قاعده که مراجع مکتوب باید با استفاده از مدارک غیرادبی بررسی شوند. تاریخ حاصل به این نحو، هنوز بر مراجع مکتوب یا آنچه بیکن حافظه می خواند، مبتنی بود، ولی مورخان اکنون می آموختند که با مراجع خود با روحیه ای کاملا انتقادی طرف بشوند.
اریخ نگاری دکارتی در واقع، شکاکیت دکارت به هیچ وجه مورخان را ناامید نکرد. بهتر بگوییم آنان طوری رفتار کردند که گویی آن را دعوت به مبارزه تلقی کرده بودند، دعوت به این که بروند و خودشان روشهایشان را تدوین کنند، خود را قانع کنند که تاریخ انتقادی امکان پذیر است و آنگاه با یک دنیا دانش تازه در دستان خود نزد فلاسفه بازگردند. در نیمه ی دوم قرن هفدهم مکتب تازه ای از اندیشه ی تاریخی ظهور کرد که آن را، با وجود تناقضی که در این عبارت وجود دارد، می توان تاریخ نگاری دکارتی نامید، تا حدی مانند تئاتر کلاسیک فرانسوی در همان دوره که مکتب شعر دکارتی نامیده شده است.
از نمونه های این مکتب من قبلا از تیمن و بلاندیستها یاد کرده ام. تاریخ امپراتوران روم اثر تین نخستین تلاش برای نوشتن تاریخ روم با توجه نظام یافته به وفق دادی بیانات مراجع گوناگون بود. بلاندیستها، مکتبی از پژوهندگان فرقه ی بندیکتی، به بازنویسی زندگی قدیسین بر مبنایی انتقادی همت گماردند و تمامی عناصر معجزه آسای مبالغه آمیز را از آن تصفیه کردند، دور ریختند، و عمیق تر از هر کس دیگری تا آن زمان، به مسئله ی منابع و طریقهی به وجود آمدن روایات پرداختند. فکر کالبدشکافی روایت را به این دوره و به خصوص به بندیستها مدیونیم که تحریف واسطه هایی را که روایت از طریق آنها به ما رسیده بود در نظر می گرفتند و یک بار برای همیشه ما را از قید تنگنای قدیمی رها می کند که یا آن را به تمامی در حکم حقیقت بپذیریم یا به عنوان دروغ رد کنیم. در عین حال مطالعات مبسوطی دربارهی مسکوکات، سنگ نوشته ها، نقشه ها، و سایر مدارک غیرادبی، که در بررسی و روشن ساختن حکایات و توضیحات مورخان ادبی به کار می رود، به عمل آمد. مثلا، در این دوره بود که جان هرشلی انگلیسی، اهل موریث در نورث آبرلند، به پیروی از پژوهندگان ایتالیایی، فرانسوی، و آلمانی نخستین مجموعه ی نظام یا فته ی سنگ نوشته های رومی را در بریتانیا، فراهم آورد.
توجه فلاسفه به این نهضت بسی کم دامنه بود. تنها فیلسوف برجسته ای که به شدت تحت تأثیر آن قرار گرفت لایبنیتس بود که با کاربرد روشهای جدید پژوهش تاریخی در تاریخ فلسفه به نتایج بسیار با اهمیتی دست یافت. حتی می توانیم او را بنیان گذار نوین این پژوهش بخوانیم. او هرگز به تفصیل درباره ی آن ننوشت، ولی همه جای آثارش مشحون از دانش فکر فلسفی قرون وسطایی و باستان است. ما مفهوم فلسفه به عنوان یک سنت تاریخی مداوم را مدیون او هستیم که در آن پیشرفت جدید با حفظ و توسعه ی آنچه وی فیشفیا پرئیس، یعنی حقایق ثابت و دائم همیشه معلوم، می خواند حاصل می شود، نه با پیش کشیدن اندیشه های انقلابی و کاملا جدید. البته این مفهوم بر اندیشه ی تداوم تأکید بسیار زیادی می کند و برای اندیشه ی تحول اهمیت کمی قائل است. حقیقت فلسفی بیش از حد به عنوان یک خزانهی لایتغیر حقایق معلوم خارجی و داخلی تصور می شود و کمتر از حد به عنوان چیزی درک میگردد که همیشه باید با تلاش فکر که از گذشته فراتر می رود باز آفریده شود، ولی این فقط بیان دیگری از این موضوع است که برداشت لایبنیتس از تاریخ مشخصا به دوره ای تعلق داشت که روابط بین ثابت و متغیر، بین حقایق عقل و حقایق امور واقع، هنوز به وضوح اندیشیده نشده بود. لایبنیتس آشتی میان حیطه های جدا شدهی فلسفه و تاریخ را رقم می زند، اما نه هنوز تماس مؤثر بین آنها را علی رغم این گرایش قویة تاریخی لایبنیتس و با وجود کار درخشانی که اسپینوزا را به بنیانگذار نقد کتاب مقدس تبدیل کرد، گرایش کلی مکتب دکارتی به شدت ضد تاریخی بود و دقیقا همین واقعیت منجر به سقوط و بی اعتباری کلی مکتب دکارتی شد. نهصت نیرومند جدید اندیشه ی تاریخی که می توان گفت تحت تحریم فلسفه ی دکارتی رشد کرد، به صرف وجود خود موجب نفی آن فلسفه شد و هنگامی که زمان حملهی قطعی به اصول آن فرا رسید، اشخاصی که آن حمله را هدایت کردند طبعة کسانی بودند که توجه اصلی شان تاریخ بود. من شرحی دربارهی در حمله از این دست خواهم داد.
منبع:
مفهوم کلی تاریخ، رابین جورج کالینگوود، ترجمه علی اکبر مهدیان،چاپ سوم، اختران، تهران (1396)
۱- قاعدهی تلویحی خود دکارت که هیچ مرجعی نباید ما را وادار کند که چیزی را که میدانیم نمی تواند رخ داده باشد، باور کنیم؛
۲- این قاعده که مراجع مختلف باید با هم مواجهه داده و هماهنگ شوند؛
۳- این قاعده که مراجع مکتوب باید با استفاده از مدارک غیرادبی بررسی شوند. تاریخ حاصل به این نحو، هنوز بر مراجع مکتوب یا آنچه بیکن حافظه می خواند، مبتنی بود، ولی مورخان اکنون می آموختند که با مراجع خود با روحیه ای کاملا انتقادی طرف بشوند.
اریخ نگاری دکارتی در واقع، شکاکیت دکارت به هیچ وجه مورخان را ناامید نکرد. بهتر بگوییم آنان طوری رفتار کردند که گویی آن را دعوت به مبارزه تلقی کرده بودند، دعوت به این که بروند و خودشان روشهایشان را تدوین کنند، خود را قانع کنند که تاریخ انتقادی امکان پذیر است و آنگاه با یک دنیا دانش تازه در دستان خود نزد فلاسفه بازگردند. در نیمه ی دوم قرن هفدهم مکتب تازه ای از اندیشه ی تاریخی ظهور کرد که آن را، با وجود تناقضی که در این عبارت وجود دارد، می توان تاریخ نگاری دکارتی نامید، تا حدی مانند تئاتر کلاسیک فرانسوی در همان دوره که مکتب شعر دکارتی نامیده شده است.
از نمونه های این مکتب من قبلا از تیمن و بلاندیستها یاد کرده ام. تاریخ امپراتوران روم اثر تین نخستین تلاش برای نوشتن تاریخ روم با توجه نظام یافته به وفق دادی بیانات مراجع گوناگون بود. بلاندیستها، مکتبی از پژوهندگان فرقه ی بندیکتی، به بازنویسی زندگی قدیسین بر مبنایی انتقادی همت گماردند و تمامی عناصر معجزه آسای مبالغه آمیز را از آن تصفیه کردند، دور ریختند، و عمیق تر از هر کس دیگری تا آن زمان، به مسئله ی منابع و طریقهی به وجود آمدن روایات پرداختند. فکر کالبدشکافی روایت را به این دوره و به خصوص به بندیستها مدیونیم که تحریف واسطه هایی را که روایت از طریق آنها به ما رسیده بود در نظر می گرفتند و یک بار برای همیشه ما را از قید تنگنای قدیمی رها می کند که یا آن را به تمامی در حکم حقیقت بپذیریم یا به عنوان دروغ رد کنیم. در عین حال مطالعات مبسوطی دربارهی مسکوکات، سنگ نوشته ها، نقشه ها، و سایر مدارک غیرادبی، که در بررسی و روشن ساختن حکایات و توضیحات مورخان ادبی به کار می رود، به عمل آمد. مثلا، در این دوره بود که جان هرشلی انگلیسی، اهل موریث در نورث آبرلند، به پیروی از پژوهندگان ایتالیایی، فرانسوی، و آلمانی نخستین مجموعه ی نظام یا فته ی سنگ نوشته های رومی را در بریتانیا، فراهم آورد.
توجه فلاسفه به این نهضت بسی کم دامنه بود. تنها فیلسوف برجسته ای که به شدت تحت تأثیر آن قرار گرفت لایبنیتس بود که با کاربرد روشهای جدید پژوهش تاریخی در تاریخ فلسفه به نتایج بسیار با اهمیتی دست یافت. حتی می توانیم او را بنیان گذار نوین این پژوهش بخوانیم. او هرگز به تفصیل درباره ی آن ننوشت، ولی همه جای آثارش مشحون از دانش فکر فلسفی قرون وسطایی و باستان است. ما مفهوم فلسفه به عنوان یک سنت تاریخی مداوم را مدیون او هستیم که در آن پیشرفت جدید با حفظ و توسعه ی آنچه وی فیشفیا پرئیس، یعنی حقایق ثابت و دائم همیشه معلوم، می خواند حاصل می شود، نه با پیش کشیدن اندیشه های انقلابی و کاملا جدید. البته این مفهوم بر اندیشه ی تداوم تأکید بسیار زیادی می کند و برای اندیشه ی تحول اهمیت کمی قائل است. حقیقت فلسفی بیش از حد به عنوان یک خزانهی لایتغیر حقایق معلوم خارجی و داخلی تصور می شود و کمتر از حد به عنوان چیزی درک میگردد که همیشه باید با تلاش فکر که از گذشته فراتر می رود باز آفریده شود، ولی این فقط بیان دیگری از این موضوع است که برداشت لایبنیتس از تاریخ مشخصا به دوره ای تعلق داشت که روابط بین ثابت و متغیر، بین حقایق عقل و حقایق امور واقع، هنوز به وضوح اندیشیده نشده بود. لایبنیتس آشتی میان حیطه های جدا شدهی فلسفه و تاریخ را رقم می زند، اما نه هنوز تماس مؤثر بین آنها را علی رغم این گرایش قویة تاریخی لایبنیتس و با وجود کار درخشانی که اسپینوزا را به بنیانگذار نقد کتاب مقدس تبدیل کرد، گرایش کلی مکتب دکارتی به شدت ضد تاریخی بود و دقیقا همین واقعیت منجر به سقوط و بی اعتباری کلی مکتب دکارتی شد. نهصت نیرومند جدید اندیشه ی تاریخی که می توان گفت تحت تحریم فلسفه ی دکارتی رشد کرد، به صرف وجود خود موجب نفی آن فلسفه شد و هنگامی که زمان حملهی قطعی به اصول آن فرا رسید، اشخاصی که آن حمله را هدایت کردند طبعة کسانی بودند که توجه اصلی شان تاریخ بود. من شرحی دربارهی در حمله از این دست خواهم داد.
منبع:
مفهوم کلی تاریخ، رابین جورج کالینگوود، ترجمه علی اکبر مهدیان،چاپ سوم، اختران، تهران (1396)
بیشتر بخوانید:
عرصه‌ی تفکر تاریخی
تخیل تاریخی
خودمختاری تاریخ
.jpg "چرا پیامبر (ص) فرموده است که سوره هود مرا پیر کرده است؟")
