صبر،جایگاه و نتیجه آن

رضیه برجیان

یکی از صفات اخلاقی که در قرآن مورد تاکید قرار گرفته، صبر است. معمولا صبر را تحمل ناگواریها معنا می‏کنند این تعبیر غیر از مبهم بودن می‏تواند نوعی سکون و سکوت در مقابل ظلم را تایید کند. در حالی که در قرآن و روایات اغلب در کنار آیات جهاد و مقابله و برخورد با کفار و مشرکان آمده‏است مانند این آیه: «ربَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرِینَ».[1] اگر بخواهیم تعریفی جامع تر از صبر ارائه دهیم باید گفت: مقاومت آدمی در راه تکامل در برابرانگیزه‏های شر آفرین، فساد انگیز و انحطاط آفرین.[2]
صبر لازمه به نتیجه رسیدن هر حرکتی است. بدون آن موانع موجود بر سر راه انسان را از رسیدن به هدف بازمی‏دارند. اما فراتر از صبر؛ آنچه به این عنصر ضروری برای شروع هر مسیری ارزش می‏بخشد؛ هدف و جهتی است که نیت این حرکت را شکل می‏دهد. این جهت و نیت می‏تواند برای رسیدن به ثروت یا پیروزی یا رسیدن به بهشت و... باشد. اما آنچه صبر اهل ایمان و اولواالالباب را متمایز می‏کند جهتی است که آنها برمی‏گزینند . اولواالالباب نیت و هدفشان از صبر رسیدن به لقاء محبوبشان است و استجابت دعوت پروردگارشان[3] و بدست آوردن رضایت خالقشان.[4] وگرنه هیچ پیروزی و موفقیتی بدون مقاومت در برابر مشکلات به دست نمی‌آید.

صبر در روایات ما به سه دسته تقسیم شده است:
امام علی «علیه السلام» فرمودند: صبر سه گونه است. صبر در هنگام پیش آمدن حادثه‌ای تلخ و ناگوار، صبر بر انجام تکالیف و صبربر ترک معصیت و گناه.[5]
در هریک از این سه مورد یعنی در هنگامی‏که حادثه ای تلخ و ناگوار در زندگی پیش می‏آید و در جایی که تکالیف و وظیفه ای به انسان متوجه می‏شود و آنگاه که کار ممنوع و ناروایی او را به سوی خود فرا می‏خواند یکی از میدانهای صبر در برابر او گشوده می‏شود و نوبت این نمایش قهرمانانه روح انسان فرا می‏رسد.[6] در واقع آنچه اسلام بدان دعوت می کند صبر فعال است نه منفعل؛ صبری که سبب رشد فردی و اجتماعی است. چنین صبری نه تنها یک فعل فردی که یک کار گروهی است این است که خداوند متعال در آخرین آیه سوره آل عمران می فرماید: «یا ایا الذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا واتقوالله لعلکم تفلحون: ای کسانی که ایمان آوردید صبر پیشه کنید و یکدیگر را به صبر دعوت کنید و با یکدیگر رابطه داشته باشید و تقوا داشته باشید تا شاید رستگار شوید.»

صبر بر انجام تکالیف

همه تکالیف و وظایف واجب با نوعی زحمت و دردسر یا به عبارت بهتر با تلاشی که برای انسان موجب زحمت است همراه می‏باشد. چرا که اگرچه انسان به کار و پیشرفت علاقه مند است به آسان گریزی و راحت طلبی نیز متمایل است.

تکالیف دین هر چند که براساس فطرت انسان بنا شده اند و همگام با الزامات آفرینش وی اند و در حقیقت مسیری برای نیل به تکامل و تعالی او می‏باشند، در عمل توام با کم و بیش دشواری و زحمت است خصو صا آن هنگام که با محبت‏ها‏ی دنیایی موجود در قلب انسان در تضاد باشند و همراه با بذل جان و مال و گذشتن از آسایش و رفاه و موقعیت‏ها‏ی اجتماعی. و در موقع این تزاحم است که اهل طاعت از اهل معصیت جدا می شوند. روایاتی چون « شیعیان ما را از روی مراقبتشان بر اوقات نماز بشناسید که چگونه بر آن محافظت می کنند نه از روی زیادی رکوع و سجودشان» بر همین نکته دلالت دارند که بیش از آنکه کمیت طاعت مهم باشد، میزان هزینه ای که انسان حاضر است برای اطاعت از دستورالهی بپردازد اهمیت دارد.

صبر در برابر معصیت

در واقع همچنان که اصل وجود غرایز در انسان وسیله‏ای برای ادامه حیات و تامین نیازهای اساسی زندگی اوست سرکشی و انحراف این غرایز نیز موجبی برای نابودی او می‏باشند که گناه و معصیت نیز از همین طغیان و انحراف سرچشمه می‏گیرند و صبر در برابر معصیت برابر است با ایستادگی و مقاومت در برابر این طغیان و انحراف غریزه.

صبر در مقابل حوادث تلخ و ناگوار

زندگی انسان توام با انواع حوادث و رنج‏ها‏ست که در قالب امتحانات مختلفی از جمله ترس و تهدید، گرسنگی و فقر، نابودی اموال و بیماری و مرگ عزیزان رخ می‏دهد. و در این بین تنها کسانی که فراتراز زمان حال را می‏نگرند و در این مواقع که زمان تهییج احساسات است با غلبه بر آنها متذکر جریان و هدف خلقت می‏گردند، این همه در مقابلشان اندک می‏نمایاند.[7] و با صبر و بالاتر از آن شکر؛ بر این همه که می‏تواند کمکی باشد در جهت تکاملشان؛ آنگونه که باید با آن برخورد می‏کنند و از این طریق فلاح و رستگاری را برای خویش رقم می‏زنند.

نکته قابل توجه این که خداوند پس از آن که صفات و ویژگی‏ها‏یی را برای اولواالالباب در آیات 19الی 22 سوره رعد برمی‏شمرد در آیات 23و 24 همین سوره می‏فرماید: و فرشتگان از هر درى بر آنان وارد می‏شوند (درباغهاى جاویدان بهشت) و به آنها مى‏گویند: سلام بر شما بخاطر صبر و استقامتتان. علت این امر را از بیان زنده و پر مغز امام على «علیه السلام» مى‏توان دریافت:« فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لَا خَیْرَ فِی جَسَدٍ لَا رَأْسَ مَعَهُ وَ لَا فِی إِیمَانٍ لَا صَبْرَ مَعَه: صبر نسبت به ایمان مانند سر است در مقابل تن، تن بی سر بقائى ندارد و ایمان بدون صبر نیز، ارزشى»[8].

در حقیقت پشتوانه همه برنامه‏ها‏ى سازنده فردى و اجتماعى، همان شکیبائى و استقامت است و اگر آن نباشد هیچکدام از آنها به سامانى نمی رسد، چرا که در مسیر هر کار مثبتى مشکلات و موانعى است که جز با نیروى استقامت نمى توان بر آنها پیروز شد، نه وفاى عهد بدون استقامت و صبر میسر است، و نه حفظ پیوندهاى الهى، و نه ترس از خدا و دادگاه قیامت، و نه اقامه نماز و انفاق از مواهب الهى، و نه جبران خطاها بوسیله حسنات.[9]

پی نوشت
[1] . قرآن کریم؛ سوره بقره، آیه 250.
[2] . حسینی خامنه ای،علی؛ گفتاری در باب صبر.(موسسه خدمات فرهنگی امت،تهران،1358) ص8.
[3] . طباطبایی،محمدحسین؛ تفسیرالمیزان. (انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم،1417ه.ق.) ج11، ص 343.
[4]. فیض کاشانی،حسن؛ تفیسر صافی.(مکتبه الصدر،تهران،1415ه.ق) ج3، ص 67.
[5]. مجلسى،محمد باقر؛ بحار الأنوار.(مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403 ه. ق) ج68، ص95.
[6]. حسینی خامنه ای؛ همان. ص27.
[7] . قرآن کریم؛ سوره بقره، آیات 158-157.
[8] . سید رضی، نهج البلاغه.( انتشارات دار الهجره، قم،بی تا) ص 482 .
[9] . مکارم شیرازی،ناصر؛ تفسیر نمونه .(دارالکتب الاسلامیه،تهران،1374)ج 10،ص 188.
منابع
قرآن کریم
حسینی خامنه ای،علی؛ گفتاری در باب صبر.(موسسه خدمات فرهنگی امت،تهران،1358).
طباطبایی،محمدحسین؛ تفسیرالمیزان. (انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم،1417ه.ق.).
فیض کاشانی،حسن؛ تفیسر صافی.(مکتبه الصدر،تهران،1415ه.ق).
مجلسى،محمد باقر؛ بحار الأنوار.(مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403 ه. ق).
سید رضی، نهج البلاغه.( انتشارات دار الهجره، قم،بی تا).
مکارم شیرازی،ناصر؛ تفسیر نمونه .(دارالکتب الاسلامیه،تهران،1374)