«اتفاق معنادار این است که خیلی از این چیزها را ما فقط بر مبنای سنت و عادت حفظ می کنیم. مخاطب نسل نوجوان اساسا چقدر علاقه مند است و مشکلات و گمشده های خود را در این حوزه ها می بیند؟ پانتومیم اصلا مال فرهنگ ما نیست...تمام اجراها و ادا و اطوارها نشان می دهد این برای فرهنگ ما نیست...اشکالی ندارد در جایگاه هنری و صنفی خودش دیده شود اما قطعا هیچوقت هنر محبوب عامه نبوده و نخواهد بود... دوره پانتومیم به سر آمده و الان عصر زبان است و تلویزیون جای پانتومیم نیست، پانتومیم نوعی بازگشت به عقب است»
این بخشی از اظهارات سید بشیر حسینی؛ داور برنامه عصر جدید بود که بعد از اجرای یکی از شرکت کنندگان در نقد پانتومیم به زبان آورد. اظهاراتی که البته با واکنش سه داور دیگر برنامه و احسان علیخانی همراه شد، واکنش هایی هم در فضای مجازی بر انگیخت. اما سوال اینجاست که آیا به واقع گفته ها یا بهتر بگوییم انتقاد سید بشیر حسینی به هنر پانتومیم صحیح است؟ آیا دوره این هنر به سر آمده است؟!
پانتومیم چیست؟
در تعریف پانتومیم آمده است به اجرای نمایش بی‌کلام فقط با استفاده از حرکات بدن گویند. سرآغاز این هنر را باید از روم باستان و نمایش‌های آکروباتیک که به «میموس» مشهور بودند، دانست. قبل از اینکه مکتب یا سبک باشد بیشتر یک علم است از دوران کلاسیک گرفته تا مدرن، پانتومیم یک نمایش سبک‌یافته است بدانید که کلمه " میم " غلط گفتاری است و در واقع باید گفت «مایم».
قبل از آنکه پانتومیمی وجود داشته باشد " پانتومایمی " وجود داشته و قبل از آن " مایم " بوده است. ریشه " مایم " برمی‌گردد به نخستین روزهای حیات بشر و انسان‌ها که کلام نداشتند و برای برقراری این کلام نداشتند و به چیزی جز بدن خود متکی نبودند.(1)
ناب‌ترین و اصیل‌ترین شکل تئاتر
علیرضا خمسه هنرمند پیشکسوت عرصه نمایش که اتفاقا تحصیلاتی هم در زمینه پانتومیم دارد در خصوص این هنر گفته است:
« اصولا موفقیت در عرصه بازیگری به چند زمینه برمی‌گرد: الف. استمرار ب. آموزش ج. تجربه
برای کشف استعداد بازیگری، راه‌های متنوع آموزشی و تجربی وجود دارد در این راه به فراخور مکتب‌ها و سبک‌های مختلف از مقولاتی مانند بدن، بیان، تخیل و تمرکز، صحبت به میان می‌آید. از میان این مقولات، بدن یا زبان بدن اهمیت بیشتری دارد. پانتومیم «تئاتر خاموش» یا «هنر گفت‌وگوی بدون کلام» است. تاکید پانتومیم بر طرح احساسات و مفاهیمی است که هرگز با کلام به بیان در نمی‌آیند. مضامین مورد استفاده در پانتومیم، از کمدی تا تراژدی تنوع دارد و تنها با تجسم در بدن بازیگر است که بیان می‌شود. از این رو ناب‌ترین و اصیل‌ترین شکل تئاتر به حساب می‌آید. چون مهم‌ترین ابزار پانتومیم، بدن بازیگر است، برای موفقیت در این رشته باید تمرین‌ها و ممارست‌های فراوان داشت.»(2)
گسسته از زنجیره رئالیسم
پانتومیم شکلی از اجراست که از همان آغاز با حذف کلام از ابزارهای بیانی‌اش، گسست خود را از رئالیسم صحنه‌ای اعلام می‌دارد. اما این گسست هنوز قطعی نیست، تا آن هنگام که پانتومیم خلوص‌گرا با حذف اشیا از صحنه، این گسست را مؤکد سازد. با حذف اشیا از صحنه، چیزی فراتر از اشیا از صحنه حذف می‌گردد و زنجیره‌ی عظیمی از هم می‌گسلد: زنجیره‌ی قواعد علت و معلولی.(3)
آنچه در اجرای پانتومیم مهم است، نه تنها اراده آزاد بازیگر در تجسم‌بخشی به اشیای صحنه، بلکه در تأکید گذاردن بر این گزاره‌ی مفهومی است که بی حضور بازیگر، اشیا وجود نخواهند داشت. جهان تنها از طریق بدن بازیگر است که انعکاس، تجسم و مفهوم می‌یابد. در غیاب بازیگر از صحنه، تصور جهان (جهان و جهانِ اشیا) غیرممکن می‌گردد. جهان پیش از حضور "انسان – بازیگر" بر صحنه، وجود نخواهد داشت. جهان و تصور ما از آن، تالی حضور بازیگر و تجسم‌بخشی متغیر او از جهان صلب است، جهان صلبی که از طریق تخیل و بدن او، به تمامی شکل‌های ممکن و نامتناهی‌اش تکثیر و از آن پس گزینش می‌گردد. این شیوه اجرا، تجسم جهان از طریق بدن، در بطن خود پانتومیمی انسانگراست.
هنر مهجور محبوب!
باید قبول داشت پانتومیم به صورت مستقل، در بسیاری ازکشورهای دنیا مهجور است و به نسبت دیگر هنرها، هنرمندان کمتری در آن فعالیت می کنند. در کشور ما هم این هنر از جایگاه قابل قبولی برخوردار نیست اما آیا این بر منسوخ شدن پانتومیم دلالت دارد؟ هنری که حتی اگر نخواهیم به آن به صورت مستقل بپردازیم، آنچنان در هنرهای نمایشی رسوخ کرده که به عقیده بسیاری از کارشناسان با حذف آن، هنر نمایش اخته می ماند.
نگارنده با احترام به صحبت های سید بشیر حسینی و شرکت کننده ای که در برنامه اجرای پانتومیم داشت و از ادا بازی و آنچه به صورت تفنن و بازی در جامعه به پانتومیم شهرت یافته انتقاد می کرد، واکنش های هر دو طرف را تا حدی تند و افراط شده می داند. پانتومیم را باید مادر هنرهای نمایشی دانست و آنچه که در جامعه به ادا بازی و یا بازی پانتومیم مشهور است علاوه بر اینکه گرایش به ریشه های اصلی این هنر را نشان می دهد، بیانگر اقبال آن در بین نوجوانان و حتی خانواده هاست.
منابع:
(1) ویکی پدیا، تعریف هنر پانتومیم
(2) نوشته علیرضا خمسه در سایت نامه نیوز
(3) سایت ایران تئاتر
