ساري: مجموعه بناهاي فرح آباد
از جمله بناهاي حاشيه درياي خزر مجموعه زيباي فرح آباد است. اين مجموعه در پانزده کيلومتري شهر ساري و دو کيلومتري درياي مازندران واقع شده است. منابع و متون تاريخي موقعيت جغرافيايي اين بناها را در روستاي طاحان(1)، نزديک بندري به همين نام - که در عهد صفويه بندري آباد و معتبر بوده است - تعيين کرده اند. شاهان صفوي، بويژه شاه عباس، علاقه خاصي به اين محل داشته و همه ساله، تابستان، مدتي در اين شهر اقامت مي کرده اند و مانند ساير شهرهاي مازندران؛ بهشهر، ساري و گرگان بناهاي متعددي در آن ايجاد کرده اند. بناهاي مجموعه فرح آباد شامل کاخ، پل، مسجد، آب انبار، حمام، کاروانسرا، مدرسه، بازار و خيابانهاي متعددي بوده است که در اطراف رود تجن ساخته بودند. متأسفانه اين مجموعه ي زيبا در قرون اخير در اثر عوامل طبيعي، جنگل کاري و توسعه کشاورزي تخريب شده است، ولي آنچه از بقاياي آن مشاهده مي شود دلالت بر شکوه و زيبايي آن در عهد صفوي دارد.
معماري اين مجموعه به معماري ديگر بناهاي عهد صفوي در قزوين، صفي آباد و تا حدودي اصفهان شبيه است. اسکندربيک منشي در کتاب عالم آراي عباسي شکل گيري بندر فرح آباد را شرح داده و از بناهايي به نام «دارالسرور و دارالسلطنه» نام مي برد.
از سياحان خارجي پيتر و دلاواله ايتاليايي که در 1025، زمان سلطنت شاه عباس صفوي، به ايران آمد مدتي در فرح آباد اقامت گزيده است. وي در سفرنامه ي خود فرح آباد را با قسطنطنيه مقايسه کرده و از آن به عنوان يکي از شهرهاي مهم مازندران نام مي برد. رونق و آباداني فرح آباد در اواخر سلطنت شاه عباس دوم بتدريج به پايان رسيد و طبق نوشته مورخان در 1076 هجري به دست قزاقان روسي- که در کسوت بازرگان به بندر فرح آمده بودند- غارت شد و سپس به آتش کشيده شد و ساکنان آن قتل عام شدند. بعد از اين حمله فرح آباد روي آباداني به خود نديد و از آن همه عظمت چيزي باقي نماند و به روستاي کوچکي مبدل شد. شناسايي بافت اصلي شهر و آثار معماري آن مستلزم کاوشهاي باستانشناسي در منطقه است؛ آنچه شرح داده مي مي شود بقاياي آثار معماري گذشته است که در گوشه و کنار روستاي فعلي فرح آباد به چشم مي خورد.
مسجد فرح آباد به شکل چهار ايواني بنا شده و داراي سردر ورودي بزرگي است. مانند ساير مساجد عهد صفوي، اين مسجد نيز در قسمت ورودي، ايوانها و طاقنماها مزين به کاشيهاي رنگارنگ است. در قسمت جنوبي مسجد شبستاني بزرگ با طاقهاي هلالي روي ستونهاي عظيم آجري قرار گرفته است. در اطراف حياط يا ميانسرا حجره هاي يک طبقه ديده مي شود. گنبد شبستان جنوبي از نوع دو پوش پيوسته است که آن را با آجر پوشانده اند. تزيينات ديگر مسجد به صورت کاربندي، مقرنس و گچبري است که در شبستان، قسمت فوقاني محراب، جلوخان و ورودي مسجد به چشم مي خورد. در وسط حياط حوضي واقع است که در گذشته از طريق تنبوشه هاي سفالي از ضلع شمالي مسجد آب وارد آن مي شد. ساختمان مسجد از آجر، در اندازه هاي ضلع شمالي مسجد آب وارد آن مي شد. ساختمان مسجد از آجر، در اندازه هاي 6 ضربدر 26 ضربدر 26 و 5 ضربدر 25 ضربدر 25 سانتيمتر ساخته شده، و ملاط آن ساروج است.
از ديگر بناهاي مجموعه فرح آباد، بقاياي ساختمان کاخي است که توسط شاه عباس صفوي ايجاد شده و در سفرنامه ها به نام کاخ جهان نما معرفي شده است. اين کاخ نيز مانند ساير کاخهاي صفوي (در قزوين و اصفهان و بهشهر) در وسط باغي بزرگ به صورت دو طبقه ساخته شده و تمام قسمت داخلي کاخ با نقاشي و تزيينات مختلف آراسته شده است. توصيف کاخ جهان نماي فرح آباد را مي توان در بيشتر سفرنامه هاي هيأتهاي خارجي که هنگام اقامت شاهان صفوي در مازندران به اين ناحيه آمده اند، مطالعه کرد.
فريزر مي نويسد: «از فرح آباد که به امر شاه عباس و در اوج قدرت آن پادشاه پي افکنده شد، اينک ويرانه هايي به جاي مانده است. اين ويرانه ها در دهانه ي رود تجن که از ساري مي گذرد، قرار گرفته است و از خود شهرساري هفده مايل فاصله دارد. در اينجا ويرانه ي کاخ شاهي با «حرم» و «اندرون» بعلاوه بقاياي مسجد زيبا و بازارها بر جاي مانده است. اين ابنيه را با اسلوبي صحيح و محکم ساخته اند، اما هواي اين ايالت چنان مرطوب است که اکنون تمامي آنها را به تلّي از خاک بدل کرده است. »
همچنين دونالد ويلبر، که شرح نسبتاً کاملي از کاخ جهان نما درکتاب «باغها و کوشکها» نوشته، معتقد است که کاخ مزبور در خارج از ميدان شهر، مشرف به درياي خزر بوده و طرح آن نيز مانند کاخهاي «اشرف البلاد» بوده است.
پل فرح آباد: اين پل داراي نه دهانه ي آجري است که ارتباط دو ناحيه ي فرح آباد را برقرار مي کرده است. اين پل آجري که روي رودخانه ي تجن ساخته شده، داراي طرح بسيار زيبايي است. از جهانگرداني که از پل فرح آباد ديدن کردند «مکنزي» است که از آن به عنوان يکي از پلهاي زيباي عهد صفوي ياد کرده است. ناصرالدين شاه قاجار هم در سفرنامه ي خود از قايقراني در رودخانه تجن و گذر از پل فرح آباد ياد کرده، مي نويسد که «چند چشمه از پل خراب شده است. »
/س
معماري اين مجموعه به معماري ديگر بناهاي عهد صفوي در قزوين، صفي آباد و تا حدودي اصفهان شبيه است. اسکندربيک منشي در کتاب عالم آراي عباسي شکل گيري بندر فرح آباد را شرح داده و از بناهايي به نام «دارالسرور و دارالسلطنه» نام مي برد.
از سياحان خارجي پيتر و دلاواله ايتاليايي که در 1025، زمان سلطنت شاه عباس صفوي، به ايران آمد مدتي در فرح آباد اقامت گزيده است. وي در سفرنامه ي خود فرح آباد را با قسطنطنيه مقايسه کرده و از آن به عنوان يکي از شهرهاي مهم مازندران نام مي برد. رونق و آباداني فرح آباد در اواخر سلطنت شاه عباس دوم بتدريج به پايان رسيد و طبق نوشته مورخان در 1076 هجري به دست قزاقان روسي- که در کسوت بازرگان به بندر فرح آمده بودند- غارت شد و سپس به آتش کشيده شد و ساکنان آن قتل عام شدند. بعد از اين حمله فرح آباد روي آباداني به خود نديد و از آن همه عظمت چيزي باقي نماند و به روستاي کوچکي مبدل شد. شناسايي بافت اصلي شهر و آثار معماري آن مستلزم کاوشهاي باستانشناسي در منطقه است؛ آنچه شرح داده مي مي شود بقاياي آثار معماري گذشته است که در گوشه و کنار روستاي فعلي فرح آباد به چشم مي خورد.
مسجد فرح آباد به شکل چهار ايواني بنا شده و داراي سردر ورودي بزرگي است. مانند ساير مساجد عهد صفوي، اين مسجد نيز در قسمت ورودي، ايوانها و طاقنماها مزين به کاشيهاي رنگارنگ است. در قسمت جنوبي مسجد شبستاني بزرگ با طاقهاي هلالي روي ستونهاي عظيم آجري قرار گرفته است. در اطراف حياط يا ميانسرا حجره هاي يک طبقه ديده مي شود. گنبد شبستان جنوبي از نوع دو پوش پيوسته است که آن را با آجر پوشانده اند. تزيينات ديگر مسجد به صورت کاربندي، مقرنس و گچبري است که در شبستان، قسمت فوقاني محراب، جلوخان و ورودي مسجد به چشم مي خورد. در وسط حياط حوضي واقع است که در گذشته از طريق تنبوشه هاي سفالي از ضلع شمالي مسجد آب وارد آن مي شد. ساختمان مسجد از آجر، در اندازه هاي ضلع شمالي مسجد آب وارد آن مي شد. ساختمان مسجد از آجر، در اندازه هاي 6 ضربدر 26 ضربدر 26 و 5 ضربدر 25 ضربدر 25 سانتيمتر ساخته شده، و ملاط آن ساروج است.
از ديگر بناهاي مجموعه فرح آباد، بقاياي ساختمان کاخي است که توسط شاه عباس صفوي ايجاد شده و در سفرنامه ها به نام کاخ جهان نما معرفي شده است. اين کاخ نيز مانند ساير کاخهاي صفوي (در قزوين و اصفهان و بهشهر) در وسط باغي بزرگ به صورت دو طبقه ساخته شده و تمام قسمت داخلي کاخ با نقاشي و تزيينات مختلف آراسته شده است. توصيف کاخ جهان نماي فرح آباد را مي توان در بيشتر سفرنامه هاي هيأتهاي خارجي که هنگام اقامت شاهان صفوي در مازندران به اين ناحيه آمده اند، مطالعه کرد.
فريزر مي نويسد: «از فرح آباد که به امر شاه عباس و در اوج قدرت آن پادشاه پي افکنده شد، اينک ويرانه هايي به جاي مانده است. اين ويرانه ها در دهانه ي رود تجن که از ساري مي گذرد، قرار گرفته است و از خود شهرساري هفده مايل فاصله دارد. در اينجا ويرانه ي کاخ شاهي با «حرم» و «اندرون» بعلاوه بقاياي مسجد زيبا و بازارها بر جاي مانده است. اين ابنيه را با اسلوبي صحيح و محکم ساخته اند، اما هواي اين ايالت چنان مرطوب است که اکنون تمامي آنها را به تلّي از خاک بدل کرده است. »
همچنين دونالد ويلبر، که شرح نسبتاً کاملي از کاخ جهان نما درکتاب «باغها و کوشکها» نوشته، معتقد است که کاخ مزبور در خارج از ميدان شهر، مشرف به درياي خزر بوده و طرح آن نيز مانند کاخهاي «اشرف البلاد» بوده است.
پل فرح آباد: اين پل داراي نه دهانه ي آجري است که ارتباط دو ناحيه ي فرح آباد را برقرار مي کرده است. اين پل آجري که روي رودخانه ي تجن ساخته شده، داراي طرح بسيار زيبايي است. از جهانگرداني که از پل فرح آباد ديدن کردند «مکنزي» است که از آن به عنوان يکي از پلهاي زيباي عهد صفوي ياد کرده است. ناصرالدين شاه قاجار هم در سفرنامه ي خود از قايقراني در رودخانه تجن و گذر از پل فرح آباد ياد کرده، مي نويسد که «چند چشمه از پل خراب شده است. »
پي نوشت :
1. Tahan
/س
.jpg "راهکارهایی برای کاهش مصرف پلاستیک")
