سرگذشت خط عیلامی

خط عیلامی یا ایلامی در سراسر فلات ایران پیدا شده است از این رو به این خط ایرانی باستان نیز گفته می‌شود. پس با ما همراه باشید با بررسی مختصری از سرگذشت خط عیلامی.
جمعه، 9 آذر 1403
تخمین زمان مطالعه:
گردآورنده : ابوالفضل رنجبران
موارد بیشتر برای شما
سرگذشت خط عیلامی
خط عیلامی
عیلام یا ایلام خاستگاه اولیه سلسله های شاهی در تاریخ فلات ایران بوده است که همواره در کنار همسایگانی (مانند سومر و اکد) با تمدن‌های پیشرفته قرار داشتند.

این همسایگان در تماس بسیار نزدیک و همیشگی با یکدیگر بودند و مبادلاتی همه جانبه بین آن‌ها برقرار بود. 

 اندکی پس از ابداع خط در سومر در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد، تمدن شوش (پایتخت عیلام) نیز خط تصویرنگار خاص خود را، احتمالا بر پایه خط تصویری سومری، ابداع کرد.

این خط را اکنون عیلامی  یا ایلامی آغازین می‌نامند.

الواح برجای مانده به خط عیلامی یا ایلامی آغازین را علاوه بر شوش، در تپه سِیَلک کاشان، تپه یحیی کرمان، تلّ مَلیان فارس، شهر سوخته سیستان و تپه ازبکی قزوین نیز یافته‌اند.

این الواح که به فاصله سال‌های ۳۱۰۰ تا ۲۹۰۰ پیش از میلاد تعلق دارند، در واقع اسناد مالی برای ثبت موجودی، ثبت معاملات یا رسید کالاها بوده‌اند.

تاکنون حدود ۱۶۰۰ قطعه متن و بیش از ده هزار سطر به عیلامی یا ایلامی آغازین یافت شده است. 

تعداد علایم یا ایلامی به کار رفته در این متون، صرف نظر از اعداد، حدود پنج هزار است که احتمالا با گوناگونی‌های نگارشی، حدود هزار نشانه یا کمتر را می‌نمایانند. 

الواح عیلامی
الواح عیلامی آغازین از راست به چپ خوانده می‌شوند. در این الواح، نخست تصویر کالا و سپس تعداد آن با نشانه‌های مخصوص اعداد نمایانده گردیده‌اند. 

برخی از کالاهای مبادله شده را به آسانی می‌توان از تصویرشان تشخیص داد.

شایان ذکر است که در ۱۳۸۵ش/ ۲۰۰۶، در کُنارصندلِ جیرفت لوح‌های شبیه به الواح عیلامی آغازین یافت شد که کتیبه‌ای در پنج سطر دارد.

بررسی‌ها درباره این کتیبه و خط آن هنوز ادامه دارد (بازلّو، ۲۰۰۶).

عیلامیان در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد، احتمالا از خط عیلامی آغازین، خطی هجایی با چند نشانه واژه‌نگار به وجود آوردند که به «عیلامی خطی» معروف است.

تاکنون ۲۲ اثر به این خط یافت شده است؛ نوزده کتیبه از شوش، یک جام سیمین از مرودشت فارس، بخشی از یک ظرف سفالین از گورستانی در شهداد کرمان، و کتیبه‌های بر مُهری مرمرین.

همه این کتیبه‌ها به دوره فرمانروایی آخرین پادشاه سلسله اَوَن، پوزور ـ اینشوشینک یا کوتیک ـ اینشوشینک (پادشاهی: ح ۲۱۰۰قم) تعلق دارد. 

یکی از آن‌ها که در شوش یافت شده و اکنون در موزه لوور پاریس است، متن معادلی به اکّدی باستان دارد که شاید ترجمه نزدیکی نباشد، اما نام پوزور ـ اینشوشینک در آن آمده است. 

والتر هینتس در ۱۳۴۱ش/۱۹۶۲ ارزش هجایی چند نشانه عیلامی خطی را حدس زد. 

در کتیبه‌های بازمانده به این خط، ۱۰۳ نشانه شناسایی شده که از آن میان، چهل نشانه فقط یک بار به کار رفته‌اند. 

رمزگشایی عیلامی یا ایلامی خطی همچنان ادامه دارد.

خط میخی عیلامی
عیلامی خطی با مرگ پوزور ـ اینشوشینک از رواج افتاد و پس از آن، برای نوشتن عیلامی یا ایلامی فقط از خط میخی استفاده می‌شد.

خط میخی عیلامی و خط میخی اکدی از خط میخی سومری منشعب شدند.

شایان ذکر است که حتی پیش از زمان پوزور ـ اینشوشینک، در برخی کتیبه‌ها از خط میخی اکدی برای نوشتن زبان عیلامی یا ایلامی استفاده شده است، مثلا عهدنامه معروف نَرَم ـ سین (پادشاه اکد) با هیت (پادشاه اَوَن) از حدود سال ۲۲۵۰ پیش از میلاد، که بر دو روی لوح‌های گلی در شش ستون نوشته شده و احتمالا ترجمه اکدی هم داشته است.

این عهدنامه در پرستشگاه اینشوشینک (خدای شوش) یافت شده است و اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود. 

عیلامیان خط میخی سومری ـ اکدی را قرنها با اندکی تغییر، برای نوشتن زبان خویش به کار گرفتند.

ذکر این نکته لازم است که بر پایه شواهد موجود، می‌توان چهار مرحله برای تحول زبان عیلامی یا ایلامی در نظر گرفت:
عیلامی باستان از حدود ۲۶۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد، عیلامی میانه از حدود ۱۵۰۰ تا ۱۰۰۰ پیش از میلاد، عیلامی نو از حدود ۱۰۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد، و عیلامی هخامنشی از ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد. 

آثاری به خط میخی از همه این مراحل چهارگانه به دست آمده است.

تعداد نشانه‌های به کار رفته در خط میخی عیلامی یا ایلامی کمتر از ۱۵۰ است.

البته گاه یک نشانه در دوره‌های مختلف اندکی تغییر شکل یافته است.

برای مثال، نشانه اکدی (AD) در کتیبه‌های عیلامی، به خصوص در عیلامی یا ایلامی هخامنشی، به شکل نوشته شده است.

نشانه‌های خط میخی عیلامی
نشانه‌های خط میخی عیلامی را می‌توان به چهار دسته زیر تقسیم کرد (همه شواهد از خط میخی عیلامی هخامنشی است) 

هجانگارها
۱) هجانگارها. این نشانه‌ها یک هجا را می‌نمایانند، مانند :e =، sa =، ul =، mar=.

واژه‌نگارها
۲) واژه‌نگارها. عناصری مشترک و هم معنا در سومری، اکدی و عیلامی بودند، که سخنگویان هر زبان آن‌ها را به زبان خود ادا می‌ کردند.

در حرف نویسیِ متون عیلامی، در صورتی که تلفظ عیلامی واژه‌نگار مشخص نباشد، تلفظ سومری آن را باحروف بزرگ لاتینی نشان می‌دهند.

برخی از واژه‌نگارهای عیلامی عبارت است: DINGIR= (خدا)، GUD= (گاونر)، MA = (خرما) و MUSEN = (پرنده).

برخی از واژه‌نگارها ترکیبی از چند نشانه‌اند، مانندANSE. KUR. RA = (اسب)، SE. GIS. I = (کنجد) وZI¨D. DA = (آرد).

شناسه‌ها
۳) شناسه‌ها. از آن‌جا که نشانه‌های میخی گاه ارزش‌های آوایی متفاوت دارند (مثلا نشانه‌دارای ارزش‌های آوایی har و mur است)، در برخی موارد برای تعیین حوزه معنایی یک واژه، پیش از آن از نشانه‌ای به عنوان نشانه راهنما یا شناسه استفاده می‌شود.

برخی از شناسه‌های به کار رفته در خط میخی عیلامی عبارتاند از:
شناسه نام مکان‌ها، شناسه نام مردان و موجودات نر، شناسه نام گیاهان، میوه‌ها، اشیای چوبی و فراورده‌های گیاهی.

تنها شناسه‌ای که پس از یک واژه می‌آید، شناسه است که واژه‌نگارها را می‌نمایاند.

اعداد
۴) اعداد. خط میخی عیلامی یا ایلامی نشانه‌هایی نیز برای نمایاندن اعداد دارد.


فهرست منابع:
(1) ژاله آموزگار و احمد تفضلی، زبان پهلوی: ادبیات و دستور آن، تهران ۱۳۷۵ش.
(۲) پیر آمیه، تاریخ عیلام، ترجمه شیرین بیانی، تهران ۱۳۴۹ش.
(۳) محسن ابوالقاسمی، راهنمای زبانهای باستانی ایران، تهران ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶ش.
(۴) یوسف میخائیلوویچ اورانسکی، زبانهای ایرانی، ترجمه علیاشرف صادقی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۵) اوستا، وندیداد، ترجمه هاشم رضی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۶) حبیب برجیان، کتابت زبانهای ایرانی، تهران ۱۳۷۹ش.
(۷) احمد تفضلی، تاریخادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران ۱۳۷۷ش.
(۸) حسن رضائی باغبیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، اوساکا ۲۰۰۹.
(۹) حسن رضائی باغبیدی، راهنمای زبان پارتی (پهلوی اشکانی)، تهران ۱۳۸۵ش الف.
(۱۰) حسن رضائی باغبیدی، «کهنترین متون فارسی به خطوط غیرعربی: عبری، سریانی و مانوی»، نامه فرهنگستان، دوره ۸، ش ۲ (تابستان ۱۳۸۵ب).
(۱۱) زهره زرشناس، «زبان خوارزمی»، همان، سال ۲، ش ۱ (بهار ۱۳۷۵).
(۱۲) زهره زرشناس، «نخستین نوشته های ادبی ایرانی میانه شرقی»، نامه پارسی، سال ۷، ش ۲ (تابستان ۱۳۸۱).
(۱۳) شش متن سغدی، بخش ۱، گزارنده: زهره زرشناس، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۰ش.

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.


ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
مقالات مرتبط