خوشنویسی بعد از حمله هولاکوخان

خوشنویسی بعد از حمله هولاکوخان
پس از فتح بغداد و انقراض خلافت عباسیان در سال ۶۵۶ قمری، یاقوت مستعصمی از دربار خلیفه مستعصم عباسی به دستگاه عطاملک جوینی راه یافت که هولاکوخان حکومت بغداد را به وی سپرده بود.

یاقوت مستعصمی در نوشتن هر شش قلم مهارت داشت؛ اما اقلام ثلث و به ویژه ریحان را خوش‌تر می‌نوشت. 

عطاملک بن بهاءالدین محمد جُوِینی
عطا ملک جوینی، ملقب به علاءالدین صاحب دیوان (۶۲۳ ـ ۶۸۱) از رجال و مورخان وزیر معتمد هولاکوخان معروف اوائل دوره مغول است.

وی در سال ۶۵۴ توسط امیر ارغون( کارگزار امپراتوری مغول) به هلاکو معرفی و نزد او تقرب یافت.

پس از فوت هلاکو وی و برادرش شمس الدین (صاحب دیوان)، سبب رونق دولت اباقاخان مغول بودند و عطاملک حکومت بغداد و عراق را اداره می کرد.

او مولف تاریخ جهان گشای جوینی است.

انشاء این کتاب، بلیغ و از لحاظ اطلاعات تاریخی نفیس و کم نظیر است.

وی حاکمی نیکوکار بود که با آوردن آب فرات به کوفه در عمران و آبادانی سرزمین نجف سهم بسزایی داشت. آنان در ترویج دین، احیای ارزش های اسلامی و احترام به علما سعی بلیغ داشتند.

یاقوت مستعصمی در دوران هلاکوخان
یاقوت مستعصمی علاوه بر انبوهی از مصحف‌ها، نسخه‌ها و قطعه خط های متعددی به دو زبان عربی و فارسی نوشت و همین آثار سرمشق بسیاری از کاتبان نسل های بعد شد. 

گفته شده است هرروز شصت تا هفتاد نفر از یاقوت مستعصمی سرمشق می‌گرفتند، اما بوداق منشی قزوینی پیریحیی را در جمع شاگردان یاقوت آورده است.

در نهایت منشی قمی  و به پیروی از او فضائلی، به جای پیریحیی صوفی، سیدحیدر حسینی(گنده نویس) را یکی از این شش تن دانسته‌اند که این روایت درست‌تر می‌نماید.

از این گروه، احمد سهروردی، ارغون کاملی، و نصراللّه طبیب در عراق، و مبارکشاه، سیدحیدر حسینی و یوسف مشهدی در ایران به سر می‌بردند. 

خطاطان ایران اقلام ستّه را به صورت جفت های هم خانواده در اندازه های بزرگ و کوچک دسته بندی می‌کردند که عبارت بودند از:
محقّق و ریحان، ثلث و نسخ، توقیع و رقاع. در هریک از این جفت‌ها، قلم نخست بزرگتر از قلم دوم است.

وضعیت خوشنویسی و حامیان ایلخانی
در قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم، بغداد مرکز اصلی کاتبان بود و در آن‌جا مصحف ها و نسخه های بسیاری برای حامیان ایلخانی کتابت می‌شد.

بیشتر این نسخه‌ها را روی کاغذ قطع بغدادی می‌نوشتند که سطح صاف آن به خطاط امکان می‌داد قلم را به آسانی به گردش درآورد و حروف را با تیرگی یک‌نواخت بنگارد.

بدین سبب، نسخه‌های عهد ایلخانان به لحاظ جنس کاغذ و مرکّب، کیفیتی مطلوب دارند.

از دیگر نکات درخور توجه، اهمیت یافتن تذهیب در نسخه های این دوره است.

اهمیت تذهیب در اوایل حکومت ایلخانی
اهمیت تذهیب بدان پایه بود که پیروان یاقوت غالبا از آغاز تا پایان استنساخ در کنار مُذهِّبی سرشناس و کاردان کتابت می‌کردند؛ چنانکه کتابت‌های ارغون کاملی را محمد‌بن سیف‌الدین نقاش تذهیب می‌کرد. 

برخی مصحف های عظیم این عهد برای بنیادهای خیریه یا مقابر ایلخانان کتابت می‌شد. نمونه‌ای از آن‌ها مصحفی سی پاره به خط احمد سهروردی است که احتمالا برای غازانخان کتابت شده است. 

خواجه رشیدالدین فضل اللّه وزیر ایلخانی
همچنین به فرمان خواجه رشیدالدین فضل اللّه، وزیر ایلخانی، هر سال متونی را با خطی خوش بر کاغذ بغدادی برای مجموعه ربع رشیدی کتابت می‌کردند. 

نسخه‌های دیگری نیز با حمایت خواجه رشیدالدین فراهم شد که مجموعة الرشیدیة (با تاریخ ۷۱۰) و جامع التواریخ (با تاریخ ۷۱۴) از آن جمله است. او بر دقت و خوانایی این نسخه‌ها تأکید بسیار داشت و آن‌ها را برای رونویسی به سرتاسر قلمرو ایلخانان فرستاد. از آثار دیگری که در این روزگار کتابت شد، رسائل اخوان الصفا (با تاریخ ۶۸۶) و مرزباننامه (با تاریخ ۶۹۸) است. 

سیدحیدر گنده نویس در عصر ایلخانی
دیگر شاگرد یاقوت، سیدحیدر گنده نویس که بوداق منشی قزوینی وی را معلم خط تاج الدین علیشاه جیلانی و غیاث الدین محمدبن خواجه رشیدالدین دانسته است، در قلم ثلث مهارت داشت (حیدر حسینی).

محمدشاه نقاش در عصر ایلخانی
همچنین خوشنویسی اصفهانی به نام محمدشاه نقاش در همین ایام کتیبه‌ای به قلم ثلث برای ایوان مقبره پیر بکران، در لنجانِ اصفهان، طراحی کرد (پیربکران).

این خوشنویس در نسخ نویسی هم مهارت داشت و نسخه‌هایی چون گلچینی ادبی (با تاریخ ۶۹۹)، تاریخ جهان گشای جوینی(با تاریخ ۶۹۸)، و ترجمه تاریخ طبری اثر بلعمی را کتابت کرد.

با استناد به این نمونه‌ها می‌توان گفت همچنان که قلم ثلث در کتیبه نویسی این دوره عمومیت یافته بود، جایگاه خط نسخ نیز در کتابت و نسخه نویسی تثبیت شده بود. 

احمد رومی شاگرد یاقوت
نسل اول شاگردان یاقوت، شاگردانی پروردند که هریک در پیشبرد خطاطی سهمی اساسی داشتند. یکی از آنان احمد رومی، استاد اقلام ستّه بود که به گفته منشی قمی برخی ظرافت خط او را برتر از یاقوت می‌دانستند.

پیریحیی صوفی
دیگری پیریحیی صوفی، خط را نزد احمد رومی و مبارکشاه زرین قلم فرا گرفت و علاوه بر دربار ایلخانان، نزد جلایریان و چوپانیان هم فعالیت کرد و برخی کتیبه‌های بناهای نجف به قلم اوست.

دوست محمد هروی، پیریحیی را سرسلسله خوشنویسان عراق دانسته است.

صیرفی پیشوای خطاطان دوره تیموری
اما مشهورتر از آنان، عبداللّه صیرفی است که خوشنویسی را از سیدحیدر گنده نویس آموخت. او کتیبه چندین بنا را در تبریز و نسخه‌هایی نیز به اقلام محقَّق و نسخ نوشت. 

دوست محمد هروی کتابت نسخه های ابوسعیدنامه، کلیله و دمنه، و معراج نامه را اثر او دانسته است. صیرفی پیشوای خطاطان دوره تیموری بود و سلسله خطاطان خراسان به او می‌رسد. 

​​​​​​در ادامه با راسخون همراه باشید با بررسی بیشتر وضعیت خط و خوشنویسی در عصر ایلخانیان.

منبع:
حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۳۱۴، اصفهان ۱۳۵۰ش.
Sheila S Blair, Islamic calligraphy Edinburgh ۲۰۰۷، ج۱، ص۲۴۳.
David James, After Timur: Qur'ans of the ۱۵th and ۱۶th centuries, in The Nasser D Khalili Collection of Islamic Art, vol۳, ed Julian Raby, London: The Nour Foundation, ۱۹۹۲a، ج۱، ص۵۸.
بوداق منشی قزوینی، «بخش احوال خطاطان و نقاشان از کتاب جواهرالاخبار»، ج۱، ص۱۱۰، چاپ کفایت کوشا، نامه بهارستان، دفتر۱۵ (۱۳۸۸).
تنها از پنج تن به نامهای نصراللّه طبیب، شیخ زاده سهروردی، ذیل عنوان اسامی نَسْخ نویسان، ارغون کاملی، مبارکشاه زرین قلم، و سیدحیدر حسینی یاد کرده است. او سپس یوسف مشهدی و عبداللّه صیرفی را شاگردان سیدحیدر و یحیی جمالی صوفی معروف به پیریحیی را شاگرد مبارکشاه دانسته، دوست محمد هروی، دیباچه دوست محمد گواشانی هروی، در نجیب مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد ۱۳۷۲ش.
دوست محمد هروی، دیباچه دوست محمد گواشانی هروی، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، در نجیب مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد ۱۳۷۲ش.
بوداق منشی قزوینی، «بخش احوال خطاطان و نقاشان از کتاب جواهرالاخبار»، ج۱، ص۱۱۰، چاپ کفایت کوشا، نامه بهارستان، دفتر۱۵ (۱۳۸۸).
احمدبن حسین منشی قمی، گلستان هنر، ج۱، ص۲۲، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۶ش.
حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۳۱۷، اصفهان ۱۳۵۰ش.
احمدبن حسین منشی قمی، گلستان هنر، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۶ش.
پانویس ۶۳، Sheila S Blair, Islamic calligraphy Edinburgh ۲۰۰۷، ج۱، ص۲۹۵ـ۲۹۶.
پانویس ۵۹، Sheila S Blair, Islamic calligraphy Edinburgh ۲۰۰۷، ج۱، ص۲۹۵.
ابوالعلا سودآور، هنر دربارهای ایران، ج۱، ص۴۰، ترجمه ناهید محمد شمیرانی، تهران ۱۳۸۰ش.
Sheila S Blair, Islamic calligraphy Edinburgh ۲۰۰۷، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱.
رشیدالدین فضل اللّه، وقفنامه ربع رشیدی، ج۱، ص۲۳۷ـ۲۴۰، چاپ مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش.

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.