تطبيق احاديث دوران شيردهي با علوم تجربي

چكيده
 

محور دين، انسان و سعادت اوست و سعادت انسان در گرو سلامتش است. دوران شيرخوارگي دوران بسيار مهم در زندگي هر انساني است. كودكي كه در دوران اوليه زندگي خود تغذيه مناسب داشته باشد، به رشد جسماني كامل دست يافته، در آينده فردي تندرست و شاداب خواهد بود. اجراي كامل و دقيق احكام الهي در زندگي، سلامت جسم و جان را به همراه دارد. در اين تحقيق، روايات مربوط به دوران شيردهي مورد بررسي قرار گرفته است. توصيه هاي آن، پس از تطبيق با علوم تجربي، به جهار بخش تقسيم مي شود. بخش اول، توصيه هايي است كه با يافته هاي علوم تجربي مطابق است؛ ماننده اهميتي كه شير مادر دارد. بخش دوم، توصيه هايي است كه احاديث براي شروع و تداوم شيردهي دارند و كاربردي تر و موفق تر از اقدامات علوم بهداشتي و پزشكي است. بخش سوم، آن دسته از رواياتي است كه در باره اهميت و انتخاب دايه است. بخش چهارم نيز مربوط به مدت زمان شيردهي است كه به نظر مي رسد با اهداف علوم تجربي مغايرت دارد. يكي از اهداف سازمان جهاني بهداشت تداوم شيردهي تا شش ماه است. اين مدت با كمترين مدت زمان توصيه شده توسط احاديث - كه 21 ماه بوده - متفاوت است. در اين نوشتار، سعي شده است كه اين نكات مورد بررسي و تحليل قرار گيرد.
كليد واژه ها : شيردهي، سلامت، علوم تجربي، احاديث.

در آمد
 

هدف از دين سعادت و تكامل انسان است و براي رسيدن به اين هدف، بهترين راه پيمودن آموزه هاي ديني و دستورات الهي است. فلسفه احكام دستورات ديني نيز همين هدف را دنبال مي كند. قسمت زيادي از احاديث درباره مسائل پزشكي بوده و داراي توصيه و راهكارهاي بهداشتي و سلامتي است. با بررسي دقيق آنها علمي بودن و مفيد بودن راهكارهايشان آشكار مي شود كه نه تنها در زمان خودشان كارايي داشته اند، بلكه در زمان كنوني نيز ارزشمندند؛ به طور مثال، در جامعه نزول قرآن، فرهنگي به عنوان استخدام دايه متداول بود و براي شيردهي، بويژه بين اشراف، از دايه ها استفاده مي شد.(1) در همان زمان، متون اسلامي، شير مادر همان طفل را به عنوان بهترين غذا براي كودك شيرخوار معرفي مي كند و توصيه مي كند كه تا حد امكان از آن استفاده شود. پيامبر خدا فرمود:
براي كودك، شيري بهتر از شير مادرش نيست.(2)
و تأكيد دارد كه شيردهي بسيار مهم است؛ چنان كه در قرآن آمده است:
الوالدات يرضعن اولادهن.(3)
امير المؤمنين علي(ع) فرمود:
هيچ شيري براي كودك پر بركت تر از شير مادر نيست.(4)
قرن ها بعد از دستورات متون ديني اسلام، دنياي غرب تمايل يافت تا براي رشد بهتر كودكان و حل مشكلات احتمالي مادران - كه در رابطه با شيردهي داشتند- از مكمل هاي شير به جاي شير مادر استفاده شود. تا مدت ها تبليغات روزافزون براي مكمل هاي شير به جاي مادر سبب شد كه در دنياي غرب و پس از آن تمامي دنيا، تمايل مادران به قطع شيردهي و استفاده از اين تركيبات افزايش يابد، به نحوي كه ميزان شيردهي در آمريكا در سال 1972م، به بيست درصد رسيد. پس از آن بود كه با پيشرفت تدريجي علم، به فوايد بي شمار شير مادر هم براي كودك و مادر و مضرات تغذيه با شير خشك پي برده شد و با سعي فراوان اقداماتي در جهت جبران آن انجام شد و تبليغاتي براي افزايش ميزان شيردهي انجام شد، اما هنوز با گذشت 34 سال نتوانسته اند ميزان شيردهي را به قبل برسانند.
منظور از علوم تجربي، در اينجا، علوم پزشكي وشاخه هاي آن، مانند علم تغذيه، كودكان و رانشناسي است.

بيان مسأله
 

از ديدگه علوم تجربي، دوران شيرخواري بسيار مهم است، اقدامات بسياري توسط سازمان هاي بهداشت جهاني براي برقراري و تداوم آن انجام شده است. بهداشت و سلامت مادر و كودك در اين دوران از شاخص هاي سلامت هرجامعه است. در ضمن شير مادر عرصه تحقيقات فراوان علوم تجربي است و تحقيقات فراواني بر روي تركيبات و فوايد آن انجام مي گيرد و هر روز يافته هاي جديدي در اين بابت بيان مي شود. با بررسي احاديث موجود در دوران شيردهي، در مي يابيم كه متون اسلامي، داراي احاديث زيادي در اين باب مي باشد، كه داراي توصيه ها و نكات بسيار با ارزش درباره سلامت كودك شيرخوار و مادر او است.
پرداختن به اين موضوع داراي اهميت است؛ زيرا هنوز تحقيق جامعي برروي اين دوران صورت نگرفته است و با توجه به اهميتي كه اين دوران در دنياي امروز دارد، بيان اين ديدگاه لازم و ضروري است. در مرتبه دوم، حقانيت ديدگاه هاي اسلامي به اثبات خواهد رسيد؛ يعني نكاتي كه هزار و چهار صد سال پيش توسط احاديث بيان شده است، توسط علوم جديد قابل اثبات است؛ توصيه هايي كه پس از فراز و نشيب هايي كه علم تجربي طي نمود، اهميت آنها اكنون به اثبات رسيده است. در مرحله سوم، اين ديدگاه مي تواند به عنوان منبعي براي عرصه تحقيقات باشد؛ به اين نحو كه در جايي كه منابع اسلامي توصيه اي دارد، به جاي استفاده و كپي برداري از سازمان هاي بهداشتي از آنها استفاده شود؛ به طور مثال، در مورد مرخصي شيردهي مادران، به جاي مدت زماني كه توسط سازمان هاي بهداشتي توصيه شده است، مدت زمان توصيه شده احاديث قرار داده شود. در انتها، بيان اين ديدگاه و رونق دادن به آن تبليغ بسيار مهمي براي به وجود آوردن انگيزه شيردهي براي مادران جوان است، كه بهتر از تبليغات سازمان هاي بهداشتي و سلامتي عمل مي كند و نسل جديد از غني بودن فرهنگ خويش مطلع خواهد شد.
نكات حاصل شده را از دوران شيردهي مي توان به شش قسمت عمده تقسيم نمود. اين نكات شامل موارد زير است: 1. اهميت دوران شيردهي، 2. شير مادر به عنوان بهترين غذا، 3. روش شيردهي، 4. تضمين تداوم شيردهي، 5. اهميت انتخاب دايه و توصيه هايي براي انتخاب بهترين زنان دايه، 6. مدت زمان شيردهي، توصيه هاي مهم حاصل شده از مجموع روايات شيردهي، پس از تطبيق با علوم پزشكي (ازجمله علوم تغذيه، روانشانسي و كودكان)، به چهار بخش تقسيم مي شوند: بخش اول، آن نكاتي است كه با علم جديد مطابقت دارد؛ مانند اهميت شيردهي و مفيد بودن آن. اين بخش شامل سه نكته است. اين نكات و ديدگاه حديث و علوم تجربي به صورت خلاصه شده در جدول شماره يك بيان شده است. بخش دوم، راهكارهايي است كه توسط احاديث بيان شده است؛ آنها براي شروع و تداوم شيردهي مفيد هستند، و در صورت اجرا شدن، رسيدن به اهداف بهداشتي و سلامتي تسريع مي شود. بخش سوم، آن دسته نكاتي است كه در باره انتخاب دايه و اهميت اين انتخاب است. اما در دنياي امروز، به دليل عدم استفاده از اين زنان، اين احديث مي تواند داراي كاربردهاي ديگري شود و بخش چهارم آن دسته اي است كه با علوم تجربي همخواني ندارد. در اين گروه يك نكته قرار مي گيرد كه آن مدت زمان توصيه شده براي شيردهي است.
جدول شماره يك. نكات حاصل شده از روايات شيردهي و تطبيق با علوم تجربي
گروه نکات/نکات موجود/ديدگاه حديث/ ديدگاه علوم تجربي/ توضيحات
گروه اول / اهميت دوران شيردهي/ بسيار مهم است. آيات و احاديث زيادي در اين باره وجود دارد/ ادامه رشد داخل جنيني است و مهم باشد./ مطابقت دارد.
گروه اول/ بهترين تغذيه/ بهترين تغذيه شير مادر خود همان طفل است/شيرمادر داراي اثرات مفيد هم براي مادر و هم براي کودک است/مطابقت دارد.
گروه اول/ روش شيردهي/ از هر دو پستان شيردهي انجام شود/ بهترين روش تغذيه شيردهي از دو پستان است/ مطابقت دارد.
گروه دوم/ تضمين دوران شيردهي/براي تداوم و شروع شيردهي راهکارهاي مفيدي بيان شده است که در صورت عملي شدن بسيار راهگشا است./ تبليغات و امکانات رفاهي براي تداوم و آغاز شيردهي به صورت قانوني اجرا شده است./ در صورت داشتن ضمانت اجرايي ديدگاه حديث کامل تر است.
گروه سوم/ انتخاب دايه/ اهميت داشتن دايه و بيان خصوصيات مثبت و منفي براي انتخاب اين زنان/ بيان نشده است/ به نظر مي رسد که جايگزين نمودن مکمل هاي تغذيه اي به جاي شير زن ديگر، گرفتن دايه جاي خود را از دست داده است. اما با راهکارهاي آن شايد در موارد ديگر استفاده نمود.
گروه چهارم/ مدت شيردهي/ حد کمال شيردهي دو سال است. کمترين مدتي که بايد شيردهي ادامه يابد تا سبب آسيب به کودک نشود21 ماه است. از شيرگرفتن بايد در سال دوم باشد. مدت شيردهي بسته نياز کودک متفاوت است. / به نظر مي رسد که در کمترين مدت شيردهي اختلاف وجود دارد.

بخش اول: نكات مطابق با علوم تجربي
 

در اين بخش، سه موضوع قابل بررسي است: موضوع اول. شيردهي است، موضوع دوم، بهترين تغذيه كودك شيرخوار كه همان شير مادر است، و موضوع سوم. روش شيردهي است.

اهميت شيردهي
 

ديدگاه حديث اهيمت بسياري براي دوران شيردهي قابل است. از طرفي تأكيد دارد كه شيردهي بسيار مهم است و اجر فراوان براي مادر شيرده در نظر گرفته است، به نحوي كه براي تشويق و ترغيب به آن، اجري براي هر مك زدن كودك معادل آزاد كردن گرفتاري از خاندان اسماعيل قرار داده شده است.(5) در حديث ديگر بيان شده است كه با هر مك كودك و نوشيدن شير مادر، در روز قيامت، بين دست هاي مادر نوري متصاعد مي شود كه سبب خوش آمد از اولين تا آخرين بينندگان مي شود.(6) و پس از قطع شيردهي، تمامي گناهان مادر شيرده پاك مي شود.(7) با اين حال، مادر براي انتخاب شيردهي آزاد است و در پذيرش و يا در نپذيرفتن آن مختار است. از امام صادق (ع) درباره شيردهي سؤال شد، فرمود:
زن آزاده به شيردهي فرزند اجبار ندارد و زن كنيز (غير آزاد) مجبور مي شود.(8)
اهميت شير از ديدگاه قرآن و حديث به نحوي است كه شيردهي توسط زني ديگر سبب ايجاد حرمت ناشي از شيردهي مي شود. اين معنا از مختصات شريعت اسلامي است و شارع اسلام حكم مادري و فرزندي را ما بين طفل و زني كه او را شير داده، برقرار كرده است؛ همان طور كه قرآن فرمود:
و امهاتكم اللايي ارضعنكم.(9)
از نظر علوم تجربي، شيردهي داراي اهميت زيادي است. آغاز زندگي نوين بعد از تولد، در حقيقت، ادامه زندگي داخل رحمي است. ادامه سير تكاملي و رشد سريع سيستم هاي عصبي، قلبي و عروقي، آنزيمي و فاكتورهاي اختصاصي و ايمني بخش نوزاد احتياج به اسيدهاي آمينه، چربي ها، مواد قندي، املاح و ويتامين هاي اختصاصي متناسب با اعمال فيزيولوژيكي نوزادان دارد. بهترين غذا براي نوزاد، شير مادر است. پژوهش ها نشان داده اند كه حداكثر دوران آسيب ديدگي مغز در اثر سوء تغذيه بين سه ماه آخر بارداري و شش ماهگي پس از توليد است. از طرفي، گروهي اعتقاد دارند كه چهار ماه آخر بارداري و شش ماه بعد از تولد، بحراني ترين دوره براي تغذيه جنين و شيرخوار است. بنابراين، تغذيه كافي مادر در سه ماهه آخر بارداري و انتقال مواد مغذي از جفت به جنين و نيز تغذيه كودك در دو سال اول زندگي از نظر رشد مغز داراي اهيمت بسياري است.(10)
بهترين غذا براي كودك شيرخوار
شيرمادر هر نوزاد، براي وي بهترين غذا است. شيرمادر پر بركت و بهترين شير براي شيرخوار است. اميرالمؤمنين علي (ع) فرمود:
هيچ شيري براي كودك پر بركت تر از شير مادر نيست.(11)
پيامبر خدا(ص) فرمود:
براي كودك، شيري بهتر از شير مادرش نيست.(12)
شير انسان، غذاي ايده آل نوزادن است. شيرمادر، مواد غذايي اختصاصي گونه و اختصاصي سن را براي نوزاد فراهم مي كند.(13) شير مادر داراي مزايايي هم براي نوزاد و هم براي مادر است.
شيرمادر، نه تنها مواد مغذي لازم براي رشد بدن در دوره شيرخواري، به خصوص رشد مغز كودك را تأمين مي كند، بلكه هضم و جذب آن براي كودك راحت تر است.(14) شيرمادر داراي خواص ضد ميكروبي است. نوزادان بلافاصله پس از تولد در معرض انواع عوامل عفوني، ميكرو ارگانيسم ها، مواد شيميايي و پروتئيني قرار مي گيرند. شير مادر هم خود حاوي عوامل محافظ كننده در مقابل اين عوامل است و هم در تحريك رشد و توسعه سيستم ايمني كودك نقش دارد. كودكاني كه با شير مادر تغذيه مي شوند در مقايسه با سايركودكان كمتر به بيماري هاي عفوني مبتلا مي شوند. مطالعات نشان داده كه ميزان بروز عفونت هاي تنفسي نيز در كودكاني كه با شير مادر تغذيه مي شوند، كمتر است.(15)
به نظر علوم تجربي و تأكيد متخصصان تغذيه كودكان، ميزان مرگ و مير و ابتلا به بيماري هاي شديد در نوزادان و كودكاني كه از شير گاه و يا شيرهاي جانشين تغذيه مي شوند، به مراتب بيشتر از كودكاني است كه از شير مادر تغذيه مي شوند.
كودكاني كه از شير مادر تغذيه مي كنند، به ندرت دچار كم خوني مي شوند؛ زيرا جذب آهن شير مادر بسيار خوب است. علاوه بر آن، شير مادر نسبت به شير گاو داراي مقادير بيشتري مواد مختلف، سازنده خون از قبيل مس، اسيد اسكوربيك و ويتامين E است. شير مادر ويتامينD و فلوئور كمتري نسبت به شير گاو دارد. در شير خواراني كه از شير مادر تغذيه مي شوند، علائم حساسيت، از قبيل آسم و آب ريزش از بيني كمتر از آنهايي است كه با شير گاو يا شير خشك تغذيه مي شوند.
شير مادر هميشه و در طول شبانه روز به سهولت، با درجه حرارت مطلوب و تركيب مناسب، در دسترس است؛ در حالي كه شير خشك؛ احتياج به صرف وقت و زحمت بيشتري دارد. شير مادر داراي مزاياي اقتصادي و اجتماعي براي خانواده است. در اغلب كشورها هزينه تهيه شير خشك زياد بوده و از عهده اغلب خانواده ها خارج است.(16)
تغذيه مصنوعي داراي مضرات، از جمله آلودگي، است. اغلب شيرها به باكتري آلوده مي شوند، مخصوصاً اگر مادري كودكش را با بطري تغذيه كند. شيرگاو و شير مصنوعي فاقد گلبول سفيد و آنتي بادي است. شيرخوراني كه با بطري تغذيه مي شوند بيشتر به عفونت هاي دستگاه تنفسي و اسهال مبتلا مي شوند. اين اسهال معمولاً پايدار است و بيشتر از دو هفته طول مي كشد. بعضي كارخانه ها به شير مصنوعي آهن اضافه مي كنند كه مانع كمبود آهن در كودك شود، ولي اضافه نمودن آهن شانس عفونت را در كودك افزايش مي دهد.
شيرگاو حاوي مقدار كافي از ويتامين ها نيست. آهن شير گاو به خوبي شيرمادر قابل جذب نيست. شيرخوران تغذيه شده با اين شير، ممكن است دچار كم خوني فقر آهن شوند. شير گاو داراي نمك زيادي است و ممكن است باعث بالا رفتن سديم خون (Hypematremia) و تشنج شود؛ مخصوصاً اگر كودك به اسهال مبتلا گردد. شيرگاو به سختي هضم مي شود.(17)
شيردادن بر روي مادر نيز داراي آثاري است. شيردادن موجب انقباض و برگشت سريع تر رحم و كنترل خونريزي مي شود. ازدواج زود، شيردادن طولاني مدت، خانم ها را از ابتلا به سرطان پستان و تخمدان حفظ مي كند. تغذيه كودك با شير مادر، اگر به طور كامل انجام شود و همراه با غذاهاي ديگر نباشد، اثر مهمي در جلوگيري از تخمك گذاري و بارداري دارد. توليد شير سبب مي شود كه ذخائر غذايي مادر - كه در دوران بارداري به اين منظور در بدن او ذخيره شده است - مصرف گردد و مانع بروز چاقي در مادر شده، سبب تناسب اندام مادر مي گردد.(18)
همچنين شير مادر متناسب با نياز كودك تغيير مي كند. شير مادر داراي سه مرحله است. چند روز اول بعد از زايمان، پستان مادر، ماده اي به نام آغوز يا كلستروم (Colostrum) ترشح مي كند. كلستروم زرد رنگ و غليظ تر از شير بعدي است و به مقداركمي ترشح مي شود و حاوي مقدار زيادي آنتي بادي و گلبول سفيد است. اين ماده، درست همان چيزي است كه نوزاد در بدو تولد به آن نياز دارد. اين ماده نوزاد را در مقابل باكتري ها و ويروس ها - كه در موقع تولد به آن مواجه مي شود- محافظت مي كند مقدار كلستروم - كه ترشح مي شود - كم است ، ولي براي يك كودك طبيعي كافي است.(19)
مرحله دوم، شيري كه بين كلستروم و شير كامل به وجود مي آيد، شير انتقالي يا ترانزيشنال گفته مي شود. دوره شير ترانزيشنال تقريباً از هفت تا ده روز پس از زايمان تا دو هفته پس از زايمان است و در آن، غلظت ايمونوگلوبولين ها و پروتئين ها كاهش مي يابد؛ در حالي كه ميزان لاكتوز، چربي، و كالري كلي افزايش مي يابد. ويتامين هاي محلول در چربي كاهش مي يابد.
شير، بعد از يك الي دو هفته، از نظر كميت تغيير مي كند و زيادتر مي شود و رنگ و تركيب آن نيز تغيير مي يابد، اين شير رقيق تر از روزهاي پيش است و به نظر آبكي و آبي رنگ است. اين همان شير كامل است كه محتوي تمام موادي است كه كودك جهت رشد احتياج دارد.(20)

روش شيردهي
 

در روش شيردهي، رواياتي وجود دارد كه درآنها تأكيد شده است كه شيردهي از هر دو پستان انجام شود، و مراقبت شود كه زنان فقط با يك پستان شيردهي نداشته باشند.
به نقل از ام اسحاق دختر سليمان:
در حالي كه يكي از دو فرزندم(محمد يا اسحاق) را شير مي دادم، امام صادق (ع) به من نگريست. سپس فرمود: اي مادر اسحاق، او را از يك پستان شير مده، از هر دو پستان شير بده تا يكي خوراك و ديگر نوشاب باشد.(21)
رسول خدا (ص) فرمود:
هنگامي كه فرزندي در شكم مادرش قرار مي گيرد... و خداي تعالي روزي او را در پستان هاي مادرش قرار داد؛ در يكي نوشيدني و در ديگري غذاي او قرار مي گيرد.(22)
بهترين روش تغذيه از نظر متخصصان علوم تغذيه، با هر دو پستان است. تركيب شير مادر در طول هر وعده شير خوران تغيير مي كند. در شروع تغذيه شير مادر آبي رنگ و آبكي به نظر مي رسد. اما اين شير غني از پروتئين، لاكتوز، ويتامين ها، املاح و آب است. به آن شير ابتدايي (Fore milk) مي گويند و در انتهاي شيردهي شير سفيدتر است و به آن شير انتهايي مي گويند (Hind milk)، رنگ سفيد آن به اين علت است كه حاوي چربي است كه منبعي از انرژي است. كودك، جهت رشد و نمو به هردو شير احتياج دارد. بايد از هر دو پستان شيردهي انجام شود. چنانچه كودك بيشتر از يك طرف تغذيه كند و اين وضح ادامه پيدا كند، ترشح شير در پستان به كار گرفته نشده، قطع مي شود و پستان به كار گرفته شده، بزرگ تر مي شود.(23)

بخش دوم: نكته كارآمدتر از علوم تجربي
 

به نظر مي رسد كه توصيه هاي متون اسلامي براي تضمين شيردهي، موفق تر از اقدامات علوم تجربي هستند. اين توصيه ها در احاديث بسياري وجود دارند. و داراي جنبه هاي مختلفي هستند. از يك سو، شير مادر را به عنوان بهترين غذا معرفي مي كند و از سوي ديگر، تسهيلاتي براي مادر در نظر مي گيرد كه او با آرامش به آن بپردازد.

تضمين تداوم شيردهي
 

از جمله اقدامات براي ايجاد انگيزه براي امر شيردهي مادر، تضمين تأمين مخارج مادر و كودك است. در احاديث اسلامي، تأكيد شده است كه مادر شيرده بايد از نظر مالي و مادي تأمين شود. پدر فرزند شيرخوار مسؤول تأمين مادر است؛ در صورتي كه زن شيرده مطلقه باشد، با در نظر گرفتن اين كه پدر نيز متضرر نشود، تأمين مادر بر عهده پدر فرزند است. زن شيردهي كه همسرش فوت نموده است، بايد توسط وراث تأمين شود تا بتواند تمام وقت خود را به امر تربيت و رسيدگي به طفل اختصاص دهد. در اين حالت است كه تداوم شيردهي تضمين مي شود.
امام صادق (ع) فرمود:
هنگامي كه مردي زنش را طلاق داد و او حامله بود، مرد بايد به او نفقه بدهد تا زماني كه زايمان كند و هنگامي كه زايمان نمود، اجرش را بدهد و به او ضرر نرساند، مگر اين كه كسي را كه اجرش از او كمتر است، بيابد، پس اگر او (مادر) راضي به اين شد، پس مادر به فرزندش بر حق تراست تا اينكه او را از شير بگيرد.(24)
امام صادق (ع) فرمود:
بايد به زن حامله مطلقه، نفقه پرداخته شود تا زماني كه زايمان كند و او نسبت به زن ديگري كه پذيرفته است فرزند را شير دهد، حق بيشتري دارد؛
همان گونه كه خدا فرمود:
هيچ مادري نبايد به سبب فرزندش زيان ببيند، و هيچ پدري [نيز] نبايد به خاطر فرزندش (ضرر ببيند] و مانند همين [احكام] بر عهده وارث ‍[نيز] هست.(25)
نه به كودك صدمه زده شود نه مادر در شيردهي به كودك صدمه ببيند. بر زن واجب نيست كه شيردهي طفل را بالاتر از دو سال كامل ادامه دهد. اگر هر دو اراده كردند كه قبل از آن، با رضايت هر دو او را شير بگيرند، نيك است و منظور از فصال، از شير گرفتن است.(26)
مادري كه فرزند خود را شيردهد، به سبب آن داراي حقوق مي شود؛ به اين نحو كه زن شيرده تا زماني كه به فرزند خود شير مي دهد، نسبت به پدر كودك و ديگر اعضاي خانواده داراي حق بيشتري است كه او در اولويت است كه با دريافت مزد به فرزند خود شير دهد.
امام صادق (ع) در باره آيه «و الْو الدات يرضعن اولادهن حوْلين كاملين»(27) فرمود:
تا زماني كه كودك شير خوار است، والدين به طور مساوي حق دارند. پس هنگامي كه از شير گرفته شود، پدر حق بيشتري از مادر دارد، ولي زماني كه پدر بميرد، پس مادر حق بيشتري از خويشان دارد.(28)
از امام صادق (ع) درباره مردي كه زنش را طلاق داده و فرزندي از اين دو وجود دارد، سؤال شد:
كدام يك به اين فرزند حق بيشتري دارند؟ فرمود: زن تا زماني كه ازدواج نكرده است، حق بيشتري به فرزند دارد.(29)
امام صادق (ع) فرمود:
زن بر شيردهي فرزندش مجبور نيست، و فقط به رضايت خودش از او جلوگيري مي شود. و او نسبت به زن ديگري كه پذيرفته است، فرزند را شير دهد، حق بيشتري دارد و بر او واجب نيست كه بالاتر از دو سال به او شير دهد.(30)
با وجود تمام مزايايي كه علوم تجربي براي شير مادر قابل است، در ايجاد انگيزه براي آن، به طور كامل موفق نبوده است. در بين سال هاي 1930 و اواخر دهه 1960م، تعداد مادران آمريكايي كه از پستان خود به نوزادان شان شير مي دادند، به طور چشمگيري کاهش پيدا كرد؛ به طوري كه آمار تغذيه با شير مادر، در سال 1930م، - كه هشتاد درصد بود_ در سال 1972 م به بيست درصد كاهش يافت. تا مدت ها سازندگان و توزيع كنندگان شيرهاي خشك و غذاي كودك با تبليغات وسيع خود مادران شهر نشين را تشويق به مصرف اين محصولات به جاي شير مادر مي كردند كه تدريجاً اين مطلب در شهرهاي كوچك و حتي روستاها هم اشاعه پيدا كرد. آنها تبليغات و توصيه هاي خود را از راه هاي مختلف منتقل مي كردند؛ مثلاً با دادن نمونه هاي مجاني به مادران، هنگام ترك بيمارستان پس از زايمان، چاپ عكس و پوسترهاي زيبا كه در درمانگاه ها و بيمارستان ها نصب مي كردند. در اين تصاوير شيرخواري خوشگل و چاق در بغل مادري خندان در كنار محصول مورد نظر ديده مي شد. از آن به بعد، اقداماتي براي بهبود اين وضعيت انجام شد. در سال 1981م، سازمان بهداشت، برنامه بين المللي كد جانشين شونده هاي شير مادر را مطرح كرد و به اجرا گذاشت. بر اساس اين طرح، توليد كنندگان شير و غذاي كودك از اجراي تبليغات به شكل ياد شده - كه بسيار خطرناك است - منع شدند. از طرف ديگر، اين سازمان از تمام اعضاي خود خواست كه با وضع قوانين و مقررات خاص، با اين برنامه همكاري و با تبليغات اين كمپاني ها مبارزه كنند. از اين رو، توصيه هاي سازمان بهداشت جهاني به اين صورت بود كه تبليغ در مورد اين محصولات در جوامع مختلف بايد ممنوع شود؛ تهيه پوستر و چاپ تقويم براي معرفي اين محصولات ممنوع شود؛ تهيه كنندگان اين محصولات حق ندارند نمونه هاي رايگان در اختيار كاركنان بهداشتي و يا مادران قرار دهند؛ توليد كنندگان شيرهاي خشك نبايد عكس كودكان را روي جعبه هاي شير منعكس نمايند؛ بلكه بر عكس، موظف اند جمله «شير مادر براي كودك شيرخوار بهترين غذاست» را بنويسند، طرز تهيه و مصرف اين محصولات بايد به طور واضح و خوانا روي جعبه محصول نوشته شود تا از اشتباه در تهيه و سردرگمي مصرف كنندگان جلوگيري به عمل آيد.(31) در سال 1997 م، آكادمي متخصصان كودكان آمريكا بيانيه اي رسمي را در مورد مزاياي تغذيه نوزادان با شير مادر منتشر كرد در آن بيان شده بود كه شيردهي داراي منافعي براي مادر و نوزاد دارد. سرويس بهداشت همگاني ايالات متحده (Healthy people 2010(HP 2010 به منظور افزايش سلامت مادران و كودكان هشت هدف را تا سال 2010م، بيان نمود كه يكي از اين اهداف، افزايش نسبت مادران شيرده به 75 درصد است، مطالعات نشان داده است كه ترويج و تشويق برنامه دار شيردهي با پستان، سبب افزايش شيوع و مدت شيردهي مي شود.(32) سازمان بهداشت جهاني WHO در سال 2007م، روزهاي 1-7 آگوست سال 2007م، را به عنوان هفته شيرمادر نام گذاري كرد و شعار او اين بود كه شروع تغذيه با شير مادر در ساعت اول پس از زايمان جان ده ميليون كودك را از مرگ نجات مي دهد.(33)
تدابير اتخاذ شده توسط سازمان هاي بهداشتي - همان طور كه بيان شد - محدود به تبليغات اين سازمان ها براي ايجاد و ابقاي شيردهي توسط مادر براي مدت محدود است. اما راهكارهايي كه تعاليم اسلامي دارند گسترده تر و كامل تر است. ميتوان اين توصيه ها را به قرار ذيل تقسيم نمود: 1. آموزش: روايات فراواني وجود دارد كه شير مادر را بهتري غذا براي كودك شيرخوار بيان مي كند، 2. تبليغات : جنبه هاي مختلفي براي ايجاد انگيزه براي مادر شيرده و خانواده او در متون اسلامي وجود دارد. مانند قرار داد اجر معنوي براي مادران شيره و ارزش داشتن شيرمادر و ايجاد حرمت با شيرمادر؛ 3. پيش گيري و پيش بيني: به وجود آوردن تسهيلات براي مادراني كه قصد شيردهي كودكان خود را دارند؛ مانند تأمين مالي و معنوي ايشان؛ 4. آزادي اختيار براي مادر شيرده: مادران - كه داراي محبت ذاتي به كودكان خود هستند - و نعمت شير - كه به صورت تكويني در اختيار دارند- با آزادي مي توانند آن را اختيار كنند و هيچ گونه اجباري در پذيرفتن و يا عدم آن ندارند. اين گونه مادران داراي انگيزيه قوي تري براي ادامه شيردهي خواهند بود ؛ 5. به وجود آ'دن حق و حقوق قانوني براي مادر شيرده: مادران به آزادي انتخاب خود، داراي حقوقي براي خود و طفل خود خواهند شد و قانون اسلامي حامي اين گونه مادران خواهد بود.

بخش سوم. انتخاب دايه
 

احديثي كه درباره انتخاب دايه است، قسمت زيادي از احاديث شيردهي را در كتب احاديثي به خود اختصاص داده است. در شرايط امروزي، به دليل وجود مكمل هاي تغذيه اي براي شيرخواران، دايه و رضاع به ندرت انجام مي شود و تمايلات جامعه امروزي بر استخدام زن به عنوان دايه رو به كاهش است. بنابراين، تحقيقات در اين زمينه بسيار اندك است. اما پيام هاي اين احاديث با از رونق افتادن استخدام دايه مي تواند، در زمينه هاي ديگري استفاده شود؛ مانند اين که مراقب يا پرستار کودکان داراي چه خصوصياتي باشند و بايد براي پرستاري كودكان از چه كساني استفاده نمود و چه كساني براي اين كار مناسب نيستند. اين مبحث خود بحثي جدا و مفصل مي طلبد كه در جاي خود مي تواند بسيار مفيد باشد و براي مراكز نگاهداري كودكان شيرخوار، مانند مهدهاي كودك و شيرخوارگاه ها قابل استفاده باشد.

بخش چهارم: نكته مغاير با علوم تجربي
 

درباره مدت زمان شيردهي به نظر مي رسد كه بين آموزه هاي از قرآن و علوم تجربي مغايرت وجود دارد.
ديدگاه علوم تجربي درباره مدت شيردهي توسط مادر، اين است كه شيرمادر به تنهايي تا شش ماهگي براي شيرخوار كافي است. از اين سن به بعد و با وجود اين كه مقدار ترشح شير مادر كم نمي شود. اما براي تأمين رشد شيرخوار كافي نيست و او احتياج به غذاهاي ديگر دارد. ادامه آن بدون مكمل هاي تغذيه اي مي تواند سبب سوء تغذيه و رشد نامناسب كودك شيرخوار شود.(34) سرويس بهداشت همكاني ايالات متحده (Healthy People 2010 (HP 2010) به منظور افزايش سلامت مادران و كودكان هشت هدف را تا سال 2010 بيان نمود كه يكي از اين اهداف، افزايش نسبت مادران شيرده به 75درصد و ادامه آن تا ماه ششم به ميزان پنجاه درصد است.(35)
از ديدگاه روايات، حداقل مدت شيردهي - كه با قطع آن صدمه به كودك ايجاد نمي شود - 21 ماه است. قطع زودتر از اين زمان، سبب آسيب به شيرخوار مي شود. مدت كامل شيردهي دو سال كامل است. و بيشتر از دو سال ادامه آن ضرورتي ندارد.
امام صادق (ع) فرمود:
شيردهي، 21 ماه است و آنچه از آن كاسته شود، ستمي بر كودك است.(36)
همچنين ايشان فرمود:
در شيردهي، آنچه واجب است، 21 ماه است و اگر از 21 ماه كمتر شود، شيردهي ناقص خواهد بود. و اگر كسي مي خواهد كه شيردهي تمام كند، آن دو سال كامل است.(37)
در نگاه اول، به نظر مي رسد كه هدف سازمان هاي بهداشتي- كه تداوم شيردهي تا شش ماهگي است و پس از اين زمان شير مادر به تنهايي براي رشد كودك شيرخوار كافي نيست و نياز به شروع غذاي كمكي وجود دارد، با ديدگاه حديث در مورد مدت زماني شيردهي و زمان مناسب براي قطع آن متفاوت است. اما اين اختلاف ظاهري - كه ما بين مدت زمان توصيه شده براي شيردهي وجود دارد - اختلاف واقعي نيست و نمي تواند از ارزش ديدگاه اسلامي بكاهد. براي اين ادعا مي شود، دلايل ذيل را اقامه نمود:
1. از نظر علوم تجربي، شيرمادر براي مدت طولاني تر نيز مفيد است. با اين كه از اهداف سازمان هاي بهداشتي تداوم و ادامه شيردهي تا سن شش ماهگي است؛ با اين حال، با وجود غذاي كمكي شير مادر تا دو سالگي و يا حتي بيشتر از آن مفيد و با ارزش است.(38)
2. علت بيان مدت زمان شش ماه به عنوان يكي از اهداف سازمان هاي بهداشتي به اين خاطر نيست كه از ارزش شير مادر كاسته مي شود، بلكه به اين خاطر است كه تعداد بسيار كمي از شير خواران پس از شش ماهگي فقط با شير مادر تغذيه مي شوند و اين، به دليل تمايلات و مشكلاتي است كه مادران دارند وقادر به ادامه شيردهي نيستند. قصد اين گونه سازمان ها بر طرف نمودن مشكل ناشي از آن در زمان كنوني است و با توجه به رسيدن يا حتي نرسيدن به اين هدف، اين مدت زمان قابل تغيير است.
3. توصيه هاي سازمان هاي بهداشتي براي مدت شيردهي متفاوت است. سازمان بهداشت جهاني (WHO) در سال 2001م، شيردهي به مدت شش ماه را توصيه نمود. دپارتمان بهداشت و خدمات انساني آمريكا در سال 2000 شيردهي كامل را در شش ماه اول زندگي و ادامه آن تا يك سالگي را توصيه نمود. ودپارتمان بهداشت كانادا شيردهي كامل را در عرض 6 ماه اول زندگي و ادامه آن را تا دو سالگي يا بيشتر توصيه نمود.(39) مابين اهداف سازمان هاي بهداشتي اختلاف نظر وجود دارد و هنوز مدت زمان واحدي را بيان ننموده اند.
4. بيان مدت زمان 21 ماه در احاديث، با شروع تغذيه كمكي منافات ندارد و نشان دهنده تغذيه انحصاري و صرف از شير مادر نيست.
5. ممكن است با قطع شيردهي و استفاده از غذاهاي كمكي و شيرهاي مكمل نياز جسماني كودك براي رشد و افزايش وزن بر طرف شود، اما براي رشد و تكامل رواني خود نياز به توجه مادر دارد. قطع شيردهي قبل از مدت زمان كامل آن، مي تواند آسيب هايي به شيرخوار ايجاد كند كه جسماني نباشد ويا اين كه در كوتاه مدت قابل تميز نباشد.
تغذيه پستاني باعث ايجاد ارتباط رواني عميق و محكم بين شيرخوار و مادر مي گردد. اين عمل، موجب ايجاد ارتباط عاطفي عاشقانه بين ايشان مي شود و وابستگي آنها را به هم زياد مي كند. نزديكي جسمي و رواني شيرخوار با مادرش در ساعات و روزهاي اول زندگي باعث دست يافتن بهتر او به تعليم و تربيت و موفقيت هاي بيشتر در آينده مي گردد.(40)
باولبي، بنيانگذار نظريه دلبستگي (41) مي گفت:
دلبستگي، حمايت بزرگسالان از فرزندانشان را تضمين مي كند اين رفتار در نخستين غير انسان ها (پريمات) و ساير حيوانات نيز ديده مي شود. الگوهاي رفتار دلبستگي احتمالاً غريزي و تحت سلطه تمايل هاي مادرزاد است. با اين كار، فرزند حيوان در دوره اي حياتي كه در اوايل رشد اوست، به مادر خود دلبسته مي شود. وجود چنين دوره حياتي يا حساسي را كه در طي آن دلبستگي پيدا مي كند، براي انسان در سال اول زندگي است. به عبارت ديگر، مدت اين دوره در انسان در مقياس سال هاست، نه ساعت ها.
بنابر نظريه باولبي اضطراب، احساس رنج و عذاب كودك در هنگام جدايي از مادر است. توانايي مادر براي رفع اضطراب يا ترس شيرخوار ضرورتي بنيادين براي رشد دلبستگي در شيرخوار است. وقتي مادر نزديك شير خوار است، كودك هيچ ترسي احساس نمي كند و از احساس امنيت (security) برخوردار است كه عكس اضطراب است. وقتي مادر، به دليل غيبت مادي (مثلاً زنداني بودن) يا اختلال رواني (مثلاً افسردگي شديد)، در دسترس كودك نيست، او به تدريج دچار اضطراب مي شود.
اگر روابط مادر و شيرخوار مناسب نباشد و حس دلبستگي شيرخوار تأمين نشود، اختلالات دلبستگي ، آسيبي زيستي - رواني - اجتماعي است كه بر اثر محروميت از مادر، فقدان مراقبت او و يا مراقب نامناسب به جاي مادر، به وجود مي آيد. هري هارلو (Harry Harlow) اين مطالعات را ادامه داد. او در باره ميمون ها تحقيق نمود. هارلو اثرات هيجاني و رفتاري جدا نگه داشتن ميمون ها را از بدو تولد و مانع شدن آنها از تشكيل دلبستگي را نشان داد. ميمون هاي جدا نگه داشته شده منزوي، ناتوان از برقراري ارتباط با همسالان، ناتوان از جفتگيري، و ناتوان از مراقبت از فرزندانشان بودند.(42)
دلبستگي داراي مراحلي است: در نخستين مراحل دلبستگي - كه مرحله پيش دلبستگي (pre attachment) خوانده مي شود (از تولد تا 8 يا 12 هفتگي) - كودكان سر خود را به طرف مادرشان بر مي گردانند، با چشم هايشان او را در ميداني به عرض 180 درجه تعقيب مي كنند، به طرف صداي مادر خود مي روند، و حركات منظفي در پاسخ به صداي مادر انجام مي دهند. در دومين مرحله- كه دلبستگي در حال تشكيل (In making) خوانده مي شود ( از 8 تا 12 هفتگي تا 6 ماهگي) - شيرخوار به يك يا چند نفر از محيط خود دل بسته اند. در مرحله سوم - كه دلبستگي حتمي (Clear - cut) خوانده مي شود (از 6 تا 24 ماهگي) - وقتي شيرخوار از مراقب خود يا مادر جدا مي شود، گريه مي كند. و ساير پيام هاي حاكي از رنج و عذاب را از خود نشان مي دهد، اين مرحله در برخي از شيرخواران ممكن است زودتر، حتي در سه ماهگي، پيدا شود. شيرخوار، وقتي به سمت مادر بر مي گردد، دست از گريستن بر مي دارد و چنان محكم به او مي چسبد كه گويي مي خواهد از بازگشت او كاملاً مطمئن شود؛ گاه صرف ديدن مادر پس از جدايي براي متوقف شدن گريه كافي است. در مرحله چهارم (از 25 ماهگي به بعد)، كودك، مادر را مستقل از خود مي بيند و رابطه اي پيچيده تر با او بر قرار مي كند و مرحله استقلال يافتن كودك شروع مي شود.(43)
در ديد سطحي از علوم تجربي به نظر مي رسد كه قطع شيردهي پس از شش ماهگي از نظر تغذيه مشكلي براي رشد و تكامل جسماني كودك ايجاد نمي كند، اما با دقت بيشتر در مي يابيم كه رشد روحي و اجتماعي كودك با ميزان دلبستگي و ارتباط تنگاتنگ با مادر امكان پذير است. و نيازهاي كودك تا 24 ماه اول زندگي فراتر از نيازهاي تغذيه اي اوست. و پس از اين زمان است كه از نظر روانشناسي جديد كودك وارد مرحله جدايي شده و مي توان او را از شير جدا نمود.

نتيجه
 

با بررسي روايات در مي يابيم كه نكته هاي مهمي قابل استخراج است. آنها به چهار بخش تقسيم مي شوند: در بخش نخست، توصيه هايي هستند كه با علوم تجربي مشترک است. از اين گروه، مي توان توصيه به شيردهي و اهميت آن و فوايد موجود در آن را بيان نمود. بخش دوم، راهكارهايي است كه احاديث براي شروع و تداوم شيردهي بيان نموده اند كه در صورت قابل عمل بودن و قانون مند نمودن آن، مي توانند نقاط ضعف علوم تجربي را بر طرف كنند. بخش سوم، احاديثي است كه درباره اهميت انتخاب دايه هستند. در بخش چهارم، مدت زمان كامل شيردهي بحث شده است كه از ديدگاه حديثي مدت آن، دو سال است و بهترين زمان از شيرگرفتن كودك شيرخوار در دو سالگي است و از شير گرفتن كودك، قبل از 21 ماهلگي، سبب آسيب به او مي شود. توصيه هاي مراكز بهداشتي براي ادامه شيردهي با هم متفاوت است ؛ از شش ماه تا بيش از دو سال متغير است. با بررسي بيشتر در مي يابيم كه كودك شيرخوار براي رشد رواني، اجتماعي خود تا دو سال كامل نياز به ارتباط و مراقبت نزديك مادر دارد كه بهترين اين ارتباطات و مراقبت ها با شير خوارگي نوزاد و مراقبت مادر خويش انجام پذير است.

پی نوشت ها :
 

* دانشجوي کارشناسي ارشد علوم قرآن و حديث.
** استاديار دانشگاه آزاد اسلامي- واحد علوم و تحقيقات.
*** جراح و متخصص زنان، زايمان و نازايي، پژوهشکده بيوتکنولوژي توليد مثل، پژوهشگاه فن آوري هاي نوين علوم پزشکي جهاد دانشگاهي - ابن سينا تهران.
1. المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، ج2، ص519 - 520 ؛ تهذيب الأحكام، ج15، ص371-383، ح20.
2. وسائل الشيعة، ج21،ص468، ح27604: تفسير نورالثقلين، ج1، ص228، ح891؛ مستدرك الوسائل، ج15، ص156، ح 17843-1.
3. سوره بقره، آيه 233.
4. الكافي، ج6، ص40، ح1؛ وسائل الشيعة، ج21، ص452، ح27559: تهذيب الأحكام، ج8، ص108، ح14.
5. وسائل الشيعة، ج21، ص451، ح27557.
6. مستدرك الوسائل، ج15، ص156، ح1-17842.
7. وسائل الشيعة، ج21، ص451، ح27557؛ مستدرك الوسائل، ج15، ص156، ح1-17842.
8. تهذيب الأحكام، ج8، ص107، ح11: الكافي، ج6، ص41، ح4؛ وسائل الشيعة، ج21، ص452، ح27558.
9. سورة نساء، آيه 23.
10. پرستاري و بهداشت مادران و نوزادان، ص145.
11. الكافي، ج6، ص40، ح1؛ وسائل الشيعة، ج21، ص452؛ ح27559: تهذيب الأحكام، ج8، ص108، ح1414.
12. وسائل الشيعة، ج21، ص468، ح27604؛ تفسير نورالثقلين، ج1، ص228، ح891؛ مستدرك الوسائل، ج15، ص156، ح1-17843.
13. Williams Obestetrics 3-13.
14. پرستاري و بهداشت مادران و نوزادان، ص145-151؛ كمك به مادران شيرده، 36-52.
15.همان
The Immunological Components of Human Milk and Their Effect on Immune Development in Infants 1-4.
16. پرستاري و بهداشت مادران و نوزادان، ص145-151.
17. كمك به مادران شيرده، ص36-52.
18. پرستاري و بهداشت مادران و نوزادان، ص145-151.
19. كمك به مادران شيرده، ص36-52 Nelson essential of pediatrics 131-136.
20. كمك به مادران شيرده، ص36-52. 131-136 Nelson eseential of pediatrics.
21. الكافي، ج6، ص40، ح2؛ تهذيب الأحكام، ج8، ص108، ح15؛ وسائل الشيعة، ج21، ص453، ح27560.
22. وسائل الشيعة، ج21، ص453، ح27561.
23. كمك به مادران شيرده، ص36-52.
24. تهذيب الأحكام، ج8، ص106، ح9؛ الكافي، ج9، ص45، ح2؛ تفسير نور الثقلين، ج1، ص227، ح883؛ وسائل الشيعة، ج21، ص471، ح27612.
25. سوره بقره، آيه 233.
26. وسائل الشيعة، ج21، ص454، ح27563: تهذيب الأحكام، ج8، ص105-106، ح4؛ وسائل الشيعة، ج21، ص454، ح27565؛ الكافي، ج6، ص41، ح6 با كمي تغيير در الفاظ و با همان معنا؛ من لايحضره الفقيه، ج3، ص510، ح4788؛ وسائل الشيعة، ج21، ص455، ح27569؛ تفسير العياشي، ج1، ص121، ح385.
27. سوره بقره، آيه 233.
28. تفسير نور الثقلين، ج1، ص227، ح880.
29. وسائل الشيعة، ج21، ص471، ح27614.
30. مستدرك الوسائل، ج15، ص156-157، ح17844-2.
31. ساويج كينگ، ص 36-52.
32. williams obstetrics 3-11.
33. WHO Global strategy on infant and young child feeding : Monitoring progress Toward achieving maternal and infant healthy people 2010 objectives---19 states, pregnancey risk assessment monitoring system (PRAMS). 1-11.
34. كمك به مادران شيرده، ص57.
Nutrient adequacy of exclustive breastfeeding for the term infant during the first six months of life 1-47.
35. Breastfeeding continues to increase into the new millennium willams obstetrics 3-11.
36. وسائل الشيعة، ج21، ص455، ح27567؛ الكافي، ج6، ص40، ح3؛ تهذيب الأحكام، ج8، ص106، ح6.
37. تهذيب الأحكام، ج8، ص106، ح7؛ وسائل الشيعة، ج21، ص454، 27564.
38. كمك به مادران شيرده، ص57؛ Nelson essential of pediatrics 131-136
39. Maternal employment, breastfeeding, and health: Evidence from maternity leave mandates 871-887.
40. كمك به مادران شيرده، ص 36-52.
41 . دلبستگي را مي توان جو هيجاني حاكم بر روابط كودك با مراقبش تعريف كرد. اين كودك، مراقب خو را - كه معمولاً مادر است - مي جويد و به او مي چسبد. نوزادان معمولاً تا پايان ماه اول عمر خود شروع به نشان دادن چنين رفتاري مي كنند اصطلاح پيوند را گاه مترادف با دلبستگي به كار مي برند، در حالي كه اينها دو پديده متفاوت اند: پيوند به احساس مادر در باره نوزادش مربوط است و با دلبستگي فرق دارد. مادر، به طور طبيعي، نوزاد را منبع احساس امنيت تلقي نمي كند و به او تكيه نمي كند، در حالي كه در دلبستگي چنين است. پژوهش هاي بيشتر نشان داده است كه پيوند مادر با نوزاد زماني شكل مي گيرد كه تماس پوستي يا ساير انواع تماس نظير صوتي يا چشمي برقرار مي شود. برخي محققان به اين نتيجه رسيده اند كه اگر مادر، بلافاصله پس از تولد نوزادش، تماس پوستي با او داشته باشد، پيوند قوي تري برقرار مي شود. و ممكن است مراقبت هايش را با توجه بيشتري انجام دهد. حتي برخي پژوهشگران وجود دوره اي حياتي را مطرح كرده اند كه بلافاصله پس از تولد شروع مي شود و اين تماس پوستي بايد طي آن صورت گيرد تا پيوند برقرار شود. بر سر اين نكته بحث هاي بسياري درگرفته است.
42. هاري هارلو يادگيري اجتماعي و تأثير انزواي اجتماعي را در ميمون ها مطالعه كرده است. هارلو نوزادان ميمون را در كنار دو نوع مادر بدلي قرار داد. يكي از اين جانشين ها از تور سيمي تشكيل شده بود و داراي يك بطري تغذيه كننده بود و دومي تور سيمي بود كه پارچه اي حوله اي روي آن كشيده بوند. بچه ميمون ها دومي را ترجيح مي داند؛ زيرا امكان تماس را فراهم مي كرد و آرامش دهنده بود. در هنگام گرسنگي نوزادان ميمون به سراغ بطري تغذيه كننده مي رفتند، اما پس از تغذيه به سرعت به سوي مادر پارچه اي بر مي گشتند. در هنگام ترس، ميمون هايي كه با مادر پارچه اي بزرگ شده بودند. به شدت به مادر بدلي خود در مي آويختند. و به نظر مي رسيد كه آرام مي گرفتند، در حالي كه ميمون هاي بزرگ شده به مادر توري به نظر مي رسيد كه آرام نمي گيرند و دچار آشفتگي مي شوند. نتايج آزمايشات هارلو بيشتر به اين صورت تفسير شدند كه دلبستگي صرفاً نتيجه تغذيه نيست. هر دو نوع ميمون بزرگ شده با مادران مصنوعي بعدها در اجتماع ميمون ها قادر به انطباق نبوده و در يادگيري جفت گيري مشكلات زيادي داشتند. پس از حاملگي و بچه دار شدن نيز اين ميمون ها قادر به مراقبت از بچه هاي خود نبودند.
43. زمينه روانشناسي هليگارد، ص 50-70؛ kaplan & sodock's synopsis of psychiatry behavioral sciences / clinical psychiatry 839-856.
 

كتابنامه
- الكافي، محمد بن يعقوب كليني، تهران: دارالكتب الإسلامية، 1365ش.
- المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، جواد علي، بيروت: دارالعلم للملايين، 1967م.
- پرستاري و بهداشت مادران و نوزادن، فوزيه رفعتي فوزيه، رضا ميرزايي سيف آبادي و نعمت الله شفيعي، نشر و تبليغ بشري، 1381ش.
- تفسير العياشي، محمد بن مسعود عياشي، تهران: چاپخانه علميه، 1380ق.
- تفسير نور الثقلين، عبد علي بن جمعه عروسي حويزي، قم: انتشارات اسماعيليان، 1415ق.
- تهذيب الأحكام، محمد بن حسن طوسي، تهران: الكتب الإسلاميه، 1365ش.
- زمينه روانشناسي هليگارد، اسميت اتكينز، ترجمه : حسن رفيعي، انتشارات ارجمند، 1378 ش.
- كمك به مادران شيرده، فليسيتي ساويج كينگ، ترجمه: دهقاني پروين، دانشگاه علوم پزشكي و خدمات درماني ايران، 1378 ش.
- مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، قم: مؤسسه آل البيت (ع)، 1408ق.
- من لا يحضره الفقيه، محمد بن علي صدوق، قم: انتشارات جامعه مدرسين، 1413ق.
- وسائل الشيعة، محمد بن حسين حر عاملي، قم: مؤسسه آل البيت (ع)، 1409ق.
- Breastfeeding A Guid For The Medical Profession, Lawrence Ruth A. Lawrence Robert M, 1999 Mosby.
- Breastfeeding Continues To Increase Into The New Millenium, Alan S. Ryan, Zhou Wenjun, and Andrew Acosta, 2002, PEDIATRICS.
- Kaplan & Sodock's Synopsis of of Psychiatry Behavioral Sciencel Clinical Psychiatry, Sodock Benjain James Virjinal Alcott, 2007, Lippincott Williams & Wilkins.
- Maternal employment, breastfeeding, and health: Evidence from maternity leave mandates, Baker Michael, Milligan Kevin, 2008, Journal of Health Economics.
- Monitoring Progress Toward Achieving Maternal and Infant Healthy Peaple 2010 Objectives--- 19 States, Pregency Risk Assesment Monitoring System (PRAMS), Katherine Suellentrop, Morrow Brian, Williams Letitia, Angelo Denise D, 2006, surveillance Summaries Kliegman.
- Nelson essential of pediatrics, Kligman Robert M, Marcdante Karen J Jenson Hal B, Bahrman Richard E, 2006, elsevier Saunders.
- NUTRIENT ADEQANCY OF EXCLUSIVE BRWASTFEEDING FOR THER TERM INFANT DURING THE FIRST SIX MONTHS OF LIFE, Butte Nancy F, lopez- Alarcon Mardia G, Cubberto, 2002, USA, Geneva, World Health Organization.
- The Immunological components of Human Milk and Their Effect on Immune Development in Infants, Field Catherine J, 2005, the journal of nutrition, page 1-4.
- WHO Global Strategy on infant and Young Child Feeding. geneva, 2003. Available at: http://www.who.in/child-adolescent-health/NUTRITION/global-strategy.htm.
- Williams Obsterics, Cunningham F Gray, leveno Kenneth J, Bloom Steven L, Hauth John C, Gilstrap Larry, Wenstrom Katharine D, 2005, McGRAW-HILLMedical Publishing Divition.
منبع:کتاب علوم حديث شماره 49-50