روزهای پایانی ماه شعبان را چگونه بگذرانیم؟

مقدمه:
ماه شعبان، ماهی پربرکت و سرشار از فضائل است که به عنوان مقدمه‌ای برای ورود به ماه مبارک رمضان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این ماه، منسوب به پیامبر اکرم (ص) است و در روایات، بر اهمیت عبادت، استغفار و آماده‌سازی روح و جان در این ماه تأکید شده است.

روزهای پایانی ماه شعبان، فرصتی گرانبها برای جبران کوتاهی‌های گذشته و کسب آمادگی لازم برای استقبال از ماه رمضان است. در این ایام، با توجه به روایات و آموزه‌های دینی، می‌توان با انجام اعمالی مانند توبه و استغفار، دل خود را از آلودگی‌ها پاک کرد و با دعا و نیایش، از خداوند متعال طلب مغفرت و رحمت نمود.

تلاوت قرآن کریم در این ایام، می‌تواند انوار هدایت الهی را در دل‌های ما روشن‌تر سازد و زمینه را برای درک بهتر معارف الهی در ماه رمضان فراهم کند. همچنین، روزه گرفتن در روزهای پایانی شعبان، علاوه بر ثواب فراوان، می‌تواند تمرینی برای روزه‌داری در ماه مبارک رمضان باشد و جسم و روح ما را برای این عبادت بزرگ آماده سازد.

در این روزها، شایسته است که با خوداندیشی و محاسبه نفس، به بررسی اعمال و رفتار گذشته خود بپردازیم و با توبه از خداوند متعال طلب بخشش کنیم. همچنین، با افزایش توجه به نماز و سایر عبادات، سعی کنیم که قلب خود را برای پذیرش فیوضات و برکات ماه رمضان آماده سازیم.

راهکارهای بندگی بهتر در روزهای پایانی شعبان
1- استغفار و توبه
از خداوند بخواهیم که در این روزهای پایانی، ما را مورد رحمت و مغفرت خود قرار دهد و گناهان گذشته ما را ببخشد.نیز به طلب آمرزش از خدا و آن گاه توبه از گناهان در سوره هود اشاره شده است:
ویـقوم استغفروا ربکم ثم توبوا الیه یرسل السمآء علیکم مدرارا ویزدکم قوة الی قوتکم ولاتتولوا مجرمین. «و‌ای قوم من از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به درگاه او توبه کنید (تا) از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید و تبهکارانه روی بر مگردانید»(1)

2- دعا و نیایش
با دعا و نیایش به درگاه خداوند، از او بخواهیم که ما را در مسیر بندگی خود ثابت قدم نگه دارد و به ما کمک کند تا به مقام "عبادة الأحرار" برسیم.
رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ ؛ بار خدایا بر نفس خویش ستم روا داشتیم، ما را بیامرز چنانچه ما را نبخشی و بر ما ترحم نکنی هر آینه ما در جمله زیان‌دیدگان خواهیم بود.(2)

مولای متقیان علی (ع) درخواست بخشش از پروردگار را چنین بیان می‌کند:الهی لاتُعَذّبنی فإنّی / مُقرّ بالّذی قد کان منّی
و ما لی حیلة الّا رجائی / بعفوک إن عَفَوتَ و حسن ظنّی
پروردگارا، مرا عذابم مده/همانا بر آنچه انجام داده‌ام اعتراف دارم/چاره و راهی غیر از امید بر عفو تو برایم نیست/ اگر بخشیدی و عفوم کردی که این گمان خوش را نسبت به تو دارم.(3)

3- تفکر در نعمت‌های الهی
با تفکر در نعمت‌های بی‌شماری که خداوند به ما عطا کرده است، حس سپاسگزاری و محبت خود را نسبت به او افزایش دهیم.
پیامبر خدا که درود خدا بر او باد، فرمود ساعةٌ مِن عالِمٍ یَتَّکِئُ علیٰ فِراشِهِ یَنْظُرُ فی عَمَلِهِ خیرٌ مِن عبادةِ العابدِ سَبْعینَ عاماً.(4)

یک ساعت از عمر دانشمند و عالمی که بر رختخواب خویش لمیده و رفتار خود را مطالعه می‌کند، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است. امام صادق که درود خدا بر او باد، نیز در این باره فرموده اند: عالِمٌ، اَفْضَلُ مِن ألْفِ عابِدٍ و ألْفِ زاهِدٍ. (5)

یک دانشمند و عالم، برتر از هزار عابد و هزار زاهد است. از این دو حدیث گرانقدر دریافتیم که مقام دانشمند بسیار برتر است از مقام عابد و زاهد، زیرا عابد و زاهد، فقط در صدد آنند که گلیم خود را از آب بِرهانند و خود را سروسامان دهند.

4- مطالعه قرآن و روایات

با مطالعه قرآن و روایات اهل بیت (ع)، معرفت خود را نسبت به خداوند و صفات او افزایش دهیم و راههای بندگی بهتر را بیاموزیم.سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله ، یقول: ما من رجل علّم ولده القرآن الاّ توجّ اللّه أبویه یوم القیامة تاج الملک، و کیسا حلّتین لم یرالناس مثلهما.(6)

از معاذ روایت شده است که گفت: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر کسی به فرزندش قرآن تعلیم دهد، خداوند متعال در قیامت، والدین او را به تاج پادشاهی تاجدار می کند و بر آن دو، جامه ای می پوشاند که هیچ کسی مثل آنها را ندیده است.

6- عمل به دستورات الهی
در روایت از نبی مکرم صلّی الله علیه و آله است که می‌فرماید : مَنْ عَمِلَ بِمَا یَعْلَمُ وَرَّثَهُ‌ اللَّهُ‌ عِلْمَ‌ مَا لَمْ یَعْلَمْ‌. (7) اگر انسان به همان چیزهایی که می‌داند عمل کند، اگر نیازمند راهنمایی باشد خداوند متعال خودش راهنمای او می‌گردد و خودش انسان را رشد می دهد.

همچنین یکبار که از مرحوم آیت‌الله بهجت نصحیتی خواستیم ایشان فرمودند: نصیحتی بالاتر از این نیست که اگر انسان صد سال هم عمر کرد گناه نکند.

این بالاترین نصیحت است که چنین اراده جدّی‌ای انسان داشته باشد که مطلقا گناه نکند، اگر چنین تصمیمی داشته باشد که به هیچ قیمتی گناه نکند خدا او را یاری می‌کند، اما واقعاً اراده کند نه اینکه حدیث نفس نماید. با عمل به دستورات خداوند و دوری از گناهان، بندگی خود را در عمل نیز نشان دهیم.

با بهره‌گیری از این فرصت گرانبها، می‌توانیم در مسیر بندگی خداوند پیشرفت کنیم و خود را برای ورود به ماه مبارک رمضان، ماه ضیافت الهی، آماده سازیم.

نکات مهم روزهای آخر شعبان

1- سه روز آخر ماه شعبان از فضیلت بسیاری برخوردار است و روزه داشتن در این سه روز و وصل کردن آن به روزه ماه رمضان، ثوابی معادل روزه دو ماه متوالی دارد.
2- فرستادن صلوات بسیار بر پیامبر اکرم (ص) و خاندان پاکش.

3- خواندن دعای فرج برای تعجیل در ظهور امام زمان (عج)
4- استغفار فراوان برای طلب بخشش از خداوند.

5- خواندن دعای مخصوص: "اللّـهُمَّ اِنْ لَمْ تَکُنْ غَفَرْتَ لَنا فیما مَضی مِنْ شَعْبانَ، فَاغْفِرْ لَنا فیما بَقِی مِنْهُ."
6- مداومت بر صلوات، استغفار و خواندن ادعیه وارده، به ویژه دعای عظم البلاء، در صورت عدم توانایی روزه گرفتن.
7- روزهای پایانی ماه شعبان، فرصتی مغتنم برای جبران کوتاهی‌ها و کسب آمادگی لازم برای ورود به ماه رمضان است.

شعبان ماه رحمت و رضوان

هذا شهر نبیک سید رسلک شعبان الذی حففته بالرحمه و الرضوان الذی کان رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم یداب فی صیامه و قیامه فی لیالیه و ایامه بخوعاً لک فی اکرامه و اعزامه الی محل همامه» (8) باطن این ماه از شئون نبی اکرم(ص) و شفاعت ایشان است.

خداوند این ماه را محفوف به رحمت و رضوان خودش قرار داده و اگر انسان اهل سیر در این ماه شد پایانش رضوان الهی است. «رضوان» مقامی فوق همه مقامات بهشت است: «و رضوان من الله اکبر» (9)

ماه شعبان، ماهی است که به طور خاص به پیامبر اکرم (ص) تعلق دارد. این انتساب، نشان از شرافت و جایگاه والای این ماه دارد و بر اهمیت آن در سیر و سلوک معنوی تاکید می‌کند.

خداوند متعال این ماه را با رحمت و رضوان خود پوشانده است. این تعبیر، بیانگر آن است که در این ماه، رحمت و برکات الهی به طور ویژه نازل می‌شود و زمینه برای کسب رضوان الهی فراهم می‌گردد.

سیر و سلوک معنوی: اگر کسی در این ماه، با انجام عبادات و اعمال نیک، به سیر و سلوک معنوی بپردازد، پاداش او، رسیدن به مقام رضوان الهی خواهد بود.

رضوان، مقامی برتر از همه مقامات بهشتی است. رسیدن به این مقام، نشان از بالاترین درجه قرب و نزدیکی به خداوند دارد. پیامبر اکرم (ص) در این ماه، اهتمام ویژه‌ای به روزه‌داری و شب‌زنده‌داری داشتند. این امر، بیانگر اهمیت عبادت و بندگی در این ماه عزیز است.

باطن ماه شعبان: باطن این ماه، از شئون نبی اکرم (ص) و شفاعت ایشان است. این نکته، بر ارتباط تنگاتنگ این ماه با پیامبر (ص) و نقش ایشان در رسیدن به کمالات معنوی تأکید دارد.

سنت پیامبر(ص) در ماه شعبان

«اللهم فاعنا علی الاستنان بسنته فیه و نیل شفاعت لدیه» ما می بایست به سنت حضرت (ص) تمسک جوییم و مستن به این سنت بشویم که درسایه این تمسک به شفاعت حضرت برسیم این استنان، به سنت باعث می شود که خود را در معرض رحمت این ماه قرار دهیم

در لحظه «توجه» انسان می تواند نعمت را جذب کند. درک شفاعت نبی اکرم(ص) و رحمت و رضوان خدای متعال که با صلوات وصیام در این ماه تنزل پیدا می کند متوقف بر این استنان به سنت است.

سنت رسول الله(ص) در این ماه چه بوده است؟ «الذی کان رسول الله صلی الله و علیه و آله و سلم، یداب فی صیامه و قیامه، فی لیالیه و ایامه» صیام روزانه و قیام شبانه لازمه رسیدن به این شفاعت است و این هردو با یکدیگر کامل می شوند؛ انسانی که شب را از دست بدهد، روز پربرکتی هم نخواهد داشت.(10)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قالَ موسى علیه السلام : یا ربِّ ، أیُّ عِبادِکَ أبغَضُ إلَیکَ ؟ قالَ : جِیفةٌ باللّیلِ بَطّالٌ بالنّهارِ (11) امام باقر علیه السلام :موسى علیه السلام عرض کرد: پروردگار من! کدام یک از بندگانت نزد تو مبغوض تر است؟ فرمود: آن کس که در شب چون مرده مى افتد و در روز بی کار مى گرد.( کسی که چون مردار درشب و بیکار در روز است. )

شفاعت در ماه شعبان

«اللهم اجعله لی شفیعا مشفعا» حضرت(ص) شفیعی است که شفاعتش مقبول است. «وطریقا الیک مهیئا واجعلنی له متبعا حتی القاک یوم القیامه، عنّی راضیا و عن ذنوبی غاضیا قد اوجبت لی منک الرحمه والرضوان.» طریق و واسطه همه عالم نبی اکرم(ص) است و تبعیت از ایشان لازمه این سیر و سلوک است.

«یوم القیامه راضیا» اشاره به همان مقام رضوان است. «عن ذنوبی غاضیا» با مقام شفاعت حضرت(ص) است که به رحمت و رضوانی که محفوف به این ماه است می رسیم. «وانزلتنی دارالقرار و محل الاخیار» اخیار دسته ای هستند که به صورت مستقیم برخوردار نور حضرات هستند: «انتم نورالاخیار»(12)

توصیه‌های امام رضا (ع) برای جمعه آخر ماه شعبان:

ماه شعبان، ماه پیامبر خدا و ماه رحمت الهی رو به پایان است و لازم است از لحظه لحظه آن برای استغفار و توبه بهره گرفت. سه روز آخر ماه شعبان از فضیلت زیادی برخوردار است تا آنجا که روزه داشتن آن و وصل کردنش به روزه ماه رمضان، ثوابی معادل روزه دو ماه متوالی داشتن دارد.

اباصلت هروی می‌گوید: جمعه آخر ماه شعبان خدمت امام رضا (علیه‌السلام) رسیدم. حضرت فرمود: ای اباصلت! اکثر ماه شعبان رفت و امروز جمعه آخر ماه است، پس تقصیرها و کوتاهی‌های گذشته را در بقیّه این ماه جبران کن و به آنچه برای تو سودمند است روی‌آور، بسیار دعا کن و استغفار نما و قرآن را بسیار تلاوت کن و از گناهان خود توبه نما تا وقتی‌که ماه رمضان داخل می‌شود، خود را برای خدا خالص ساخته باشی و هر دَیْن و امانتی بر عهده‌ داری، ادا کن و کینه هر کس که در دل ‌داری بیرون نما و گناهانی را که انجام می‌دادی ترک کن و از خدا بترس و در امور پنهان و آشکار خود بر خدا توکّل نما که هر کس بر خدا توکّل کند، خداوند امور او را کفایت می‌نماید و در بقیه این ماه این دعا را بسیار بخوان:

امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سه روز آخر ماه شعبان را روزه بگیرد و به روزه ماه رمضان وصل کند، خداوند ثواب روزه دو ماه پى در پى را برایش محسُوب مى کند. (13)

در این سه روز هر چقدر می توانیم، صلوات بفرستیم و دعای فرج بخوانیم و تا می توانیم استغفار کنیم، باشد که آمرزیده وارد ماه سراسر نور رمضان شویم.

اَللّـهُمَّ اِنْ لَمْ تَکُنْ غَفَرْتَ لَنا فیما مَضی مِنْ شَعْبانَ، فَاغْفِرْ لَنا فیما بَقِی مِنْهُ.

خدایا اگر در آن قسمت از ماه شعبان که گذشته ما را نیامرزیده‌ای در آن قسمت که از این ماه مانده بیامرزمان. امام (علیه‌السلام) در ادامه فرمود: خداوند به احترام و عظمت ماه مبارک رمضان، بنده‌های بسیاری را در ماه شعبان از آتش جهنّم آزاد می‌گرداند. [مفاتیح الجنان]

شایسته است با قرارگرفتن در روزهای پایانی ماه شعبان، با تضرّع و توبه از اعمال ناپسند خویش و جبران مافات، زمینه دریافت رحمت الهی را در خود ایجاد کرده و اهتمام جدی به قرائت مناجات ها و ادعیه وارده این ماه شریف بویژه مناجات شعبانیه داشته باشیم و در صورت عدم توانایی گرفتن روزه در روزهای پایانی، مداومت بر صلوات و استغفار و خواندن ادعیه وارده و بویژه دعای عظم البلاء داشته باشیم.

مهمترین توصیه های امام رضا (ع)

1.جبران تقصیرها و کوتاهی‌های گذشته در این ماه.
2.روی آوردن به اعمال سودمند و انجام آن‌ها.
3.بسیار دعا کردن و استغفار نمودن.
4.تلاوت فراوان قرآن کریم.
5.توبه از گناهان و خالص ساختن خود برای خدا.
6.ادا کردن دیون و امانت‌هایی که بر عهده انسان است.
7.بیرون کردن کینه از دل و ترک گناهان.

8.توکل بر خدا در امور پنهان و آشکار.
از امام رضا(ع) سفارش شده است که در این ماه ذکر صلوات و قرائت قرآن زیاد انجام گیرد، چرا که تا لحظه آخر امکان ورود به ضیافت شعبان وجود دارد. مانند کسی که از عمرش استفاده نکرده که در روایت آمده مابقی عمر سرمایه ایست که ارزش آن نامعلوم است.

انسان می بایست همواره در حال «اخبات» و «انکسار» باشد؛ انسان اگر با عبادتهای خودش به عجب برسد عبادت هایش حبس می شوند؛ « اَلصَّحِیفَةُ اَلْکَامِلَةُ ، فِی دُعَاءِ مَکَارِمِ اَلْأَخْلاَقِ: وَ عَبِّدْنِی لَکَ وَ لاَ تُفْسِدْ عِبَادَتِی بِالْعُجْبِ» (14)

و اگر با گناهش به مرحله تقصیر و ندامت برسد، خداوند گناهش را تبدیل به حسنه می کند. این سرمایه بزرگی برای انسان است. کسانیکه اهل سلوک حقیقی هستند این حالت قصور و تقصیر را توأم با همه تلاشهایشان دارند:

اهمیت ماه شعبان و آمادگی برای رمضان:

1- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) : صَوْمُ شَعْبَانَ کَفَّارَةُ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِلَی أَنْ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَمَا أَفْضَلُ الدُّعَاءِ فِی هَذَا الشَّهْرِ فَقَالَ الِاسْتِغْفَارُ إِنَّ مَنِ اسْتَغْفَرَ فِی شَعْبَانَ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً کَانَ کَمَنِ اسْتَغْفَرَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَرَّةٍ قُلْتُ کَیْفَ أَقُولُ قَالَ قُلْ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ (15)

پیامبر خدا (ص) فرمود: روزه شعبان، کفاره گناهان بزرگ است... تا آنجا که گفتم: به او گفتم: بهترین دعا در این ماه چیست؟ فرمود: استغفار. همانا کسی که در شعبان هر روز هفتاد مرتبه استغفار کند، مانند کسی است که در غیر آن از ماهها هفتاد هزار مرتبه استغفار کرده باشد. گفتم: چگونه بگویم؟ فرمود: بگو: «أستغفر الله و أسأله التوبة»؛ از خدا آمرزش می‌طلبم و از او توبه می‌خواهم.

این حدیث شریف، به چند نکته مهم اشاره دارد:
روزه گرفتن در ماه شعبان، کفاره گناهان بزرگ است و ثواب بسیاری دارد. بهترین دعا در این ماه، استغفار است. استغفار، طلب آمرزش از خداوند و پشیمانی از گناهان است. کسی که در هر روز از ماه شعبان، هفتاد مرتبه استغفار کند، ثوابی معادل هفتاد هزار مرتبه استغفار در سایر ماهها را کسب می‌کند.برای استغفار، می‌توان از عبارت «أستغفر الله و أسأله التوبة» استفاده کرد.

2- قَالَ الرِّضَا (ع) : مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ شَعْبَانَ سَبْعِینَ مَرَّةً حُشِرَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی زُمْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ وَجَبَتْ لَهُ مِنَ اللَّهِ الْکَرَامَةُ (16)حضرت رضا (ع) فرمود: کسی که در هر روز از شعبان هفتاد مرتبه از خدا آمرزش بخواهد، روز قیامت در گروه رسول خدا (ص) محشور می‌شود و کرامت الهی برای او واجب می‌گردد.

این حدیث نیز بر اهمیت استغفار در ماه شعبان تأکید دارد و پاداش آن را محشور شدن با پیامبر اکرم (ص) و بهره‌مندی از کرامت الهی در روز قیامت بیان می‌کند.

از این دو حدیث می‌توان نتیجه گرفت که ماه شعبان، ماهی بسیار پرفضیلت و بااهمیت است و استغفار در این ماه، به ویژه به تعداد هفتاد مرتبه در هر روز، از ثواب و پاداش فراوانی برخوردار است. بنابراین، شایسته است که مسلمانان از این فرصت گرانبها برای توبه و استغفار و کسب رضایت الهی بهره‌مند شوند.

«والذین یوتون ما اتوا و قلوبهم وجله أنهم الی ربهم راجعون»(17) یعنی کسانیکه نهایت سعی خود را کرده اند و در عین حال از مواجهه با خدای خود هراسناک می باشند. «ویطعمون الطعام علی حبه مسکیناً و یتیماً و أسیراً(18) انما نطعمکم لوجه الله لانرید منکم جزاءً و لاشکوراً(19)

انا نخاف من ربنا یوما عبوساً قمطریراً(1) یعنی در اوج تلاش خود، نسبت به خداوند خائف هستند و هیچگاه عجب به افعال و عبادات خود پیدا نمی کنند. لذا در روایات آمده است که دعا کنیم خداوند ما را از معارین (کسانیکه ایمانشان عاریه است) قرار ندهد و از حالت تقصیر خارج نسازد:

الکافی عن الفضلِ بنِ یونسَ عن أبی الحَسن علیه السلام : أکثِرْ مِن أن تَقولَ : اللّهُمَّ لا تَجعَلْنی مِنَ المُعارینَ و لا تُخرِجْنی مِنَ التَّقصیرِ . قالَ : قُلتُ : أمَّا المُعارونَ فقَد عَرَفتُ أنَّ الرَّجُلَ یُعارُ الدِّینَ ثُمّ یَخرُجُ مِنهُ، فما مَعنى لا تُخرِجْنی من التَّقصیرِ ؟ فَقالَ : کلُّ عَمَلٍ تُریدُ بِهِ اللّه َ عَزَّ و جلَّ فَکُن فیهِ مُقَصِّرا عِندَ نَفسِکَ؛ فإنَّ النّاسَ کُلَّهُم فی أعمالِهِم فیما بَینَهُم و بَینَ اللّه ِ مُقَصِّرونَ إلاّ مَن عَصَمَـهُ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ الکافى ـ به نقل از فضل بن یونس ـ : امام کاظم علیه السلام فرمود : بسیار بگو: خدایا! مرا از عاریه داران قرار مده و از حدّ تقصیر بیرونم مبر. عرض کردم: معناى «عاریه داران، را مى دانم؛ که شخصى دین را به طور عاریه مى گیرد و سپس از آن خارج مى شود. اما معناى «مرا از حد تقصیر بیرونم مبر» چیست؟ حضرت فرمود: هر کارى که براى خدا انجام مى دهى خود را در آن مقصّر بدان؛ زیرا همه مردم در کارهایى که براى خدا مى کنند، مقصّر هستند، مگر کسى که خداوند عزّ و جلّ نِگَهش دارد.(21)

تزکیه، رستگاری و پارسایی در بستر بندگی شعبان و رمضان

ماه شعبان، ماه آماده‌سازی و تهذیب نفس برای ورود به ماه مبارک رمضان است. در این ماه، بنده با تمرین بندگی و اطاعت از خداوند، خود را برای دریافت فیوضات و برکات رمضان آماده می‌کند. تزکیه نفس، به عنوان اصلی‌ترین هدف بندگی، در این مسیر نقش کلیدی ایفا می‌کند.

«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکی»[22] رستگار شد آن که تزکیه کرد. «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاهَا وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»[23] قطعاً رستگار شد آن کس که نفس خود را تزکیه کرد و زیان دید آن کس که نفس را آلوده ساخت. این دو آیه نیز درباره تزکیه و عدم تزکیه نفس اند و بدون شک در ارتباط کامل با دیگر آیاتی اند که در آن ها از تزکیه نفس و زکاء آدمی، سخن به میان آمده است.

در شعبان، بنده تلاش می‌کند تا دل خود را از رذایل اخلاقی، کینه‌ها، حسدها و دیگر صفات ناپسند پاک کند. این پاکسازی، مقدمه‌ای برای دریافت انوار الهی در رمضان است. همانطور که در آیه «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکی» آمده، رستگاری در گرو تزکیه است.

روزه، به عنوان یکی از ارکان اصلی اسلام، نقش مهمی در تزکیه نفس دارد. روزه، علاوه بر گرسنگی و تشنگی، به بنده کمک می‌کند تا بر هواهای نفسانی خود غلبه کند و به یاد فقرا و نیازمندان باشد.

بنده در این ماه، با تمرین عبادات و اذکار، اراده خود را برای انجام اعمال نیکو و پرهیز از گناهان تقویت می‌کند. این تمرین، او را برای روزه‌داری و سایر عبادات رمضان آماده می‌کند.
تلاوت قرآن در رمضان، فرصتی برای تدبر در آیات الهی و دریافت هدایت از کلام خداست. قرآن، به عنوان کتابی که سراسر نور و هدایت است، می‌تواند دل‌های زنگار گرفته را جلا دهد و انسان را به سوی کمال رهنمون سازد

شعبان، فرصتی برای توبه و استغفار از گناهان گذشته است. بنده با توبه ، از خداوند طلب بخشش می‌کند و تصمیم می‌گیرد که در رمضان، زندگی خود را بر اساس رضایت الهی قرار دهد.
در رمضان، درهای آسمان‌ها باز است و فرصت برای عبادت و نیایش بیشتر است. بنده در این ماه، با انجام نمازهای مستحبی، دعا و نیایش، به خداوند نزدیک‌تر می‌شود و از او طلب مغفرت و رحمت می‌کند.

تفسیر مفسران از تزکیه:

1- امام فخر رازی: تزکیه را به معنای طهارت و پاکی یا رشد و نموّ (از زکاة) گرفته است.
2- علامه طباطبایی: تزکیه را تطهیر از علائق دنیوی که انسان را از آخرت و حیات اصلی باز می‌دارد، می‌داند. ایشان برای تأیید این نظر به آیه «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا» استناد می‌کنند.

3- راغب اصفهانی: تقوا را حفظ و نگهبانی نفس از آنچه بیم خطر از آن هست، تعریف می‌کند. به گفته وی، منظور از الهام فجور و تقوی، عقل عملی است که از کمال نفس آدمی نشأت می‌یابد و مراد از زکات، رشد و رویش صالح و شایسته و با برکت است. نفس آدمی به حسب فطرت و آفرینش، ملهم و ممیز است.

ارتباط تزکیه با رستگاری و پارسایی:

تزکیه نفس، به عنوان مسیری برای رسیدن به رستگاری و پارسایی، در شعبان و رمضان به اوج خود می‌رسد. بنده با دل، تقویت اراده و توبه و استغفار در شعبان، خود را برای ورود به رمضان و بهره‌مندی از برکات آن آماده می‌کند.

در رمضان، با روزه، تلاوت قرآن، عبادت و نیایش، تزکیه نفس به مرحله نهایی خود می‌رسد و بنده را به رستگاری و پارسایی نزدیک‌تر می‌کند. همانطور که علامه طباطبایی تزکیه را تطهیر از علائق دنیوی می‌داند که انسان را از آخرت و حیات اصلی باز می‌دارد، رمضان فرصتی است برای رها شدن از این علائق و رسیدن به حیات حقیقی.

شعبان و رمضان، فرصتی برای تزکیه نفس و رسیدن به رستگاری و پارسایی است. بنده با بهره‌گیری از این دو ماه پربرکت، می‌تواند دل خود را از آلودگی‌ها پاک کند، اراده خود را تقویت کند و با توبه و استغفار، به خداوند نزدیک‌تر شود.

تهذیب نفس و پالایش دل در شعر مولانا
در اواخر شعبان و اوایل رمضان، به سراغ ابیات مولانا می رویم که بر همین موضوع تأکید دارند.(25) در این ایام، بنده با تهذیب نفس و پالایش دل، خود را برای ورود به ماه مبارک رمضان و ضیافت الهی آماده می‌کند.

بیت اول:
هم خویش را بیگانه کن، هم خانه را ویرانه کن،
و آنگه بیا با عاشقان هم خانه شو؛ هم خانه شو:
این بیت به ترک تعلقات دنیوی و وابستگی‌های مادی اشاره دارد. «بیگانه کردن خویش» یعنی از خودِ خودپرست و خودخواه دست کشیدن و «ویرانه کردن خانه» یعنی دل را از محبت غیر خدا خالی کردن. در این صورت است که می‌توان با عاشقان و عارفان هم‌خانه و هم‌نشین شد و از انوار معرفت آنان بهره برد.

بیت دوم:
رو سینه را چون سینه‌ها هفت آب شو از کینه‌ها،
و آنگه شراب عشق را پیمانه شو؛ پیمانه شو:
در معنای این بیت همین که به تطهیر و پاکسازی دل از کینه‌ها، کدورت‌ها و رذایل اخلاقی اشاره دارد. «هفت آب شدن سینه» یعنی دل را آنقدر شستشو دهیم تا از هرگونه ناپاکی پاک شود. آنگاه می‌توانیم شراب عشق الهی را که در ماه رمضان عرضه می‌شود، با جان و دل پذیرا باشیم.

بیت سوم:
باید که جمله جان شوی تا لایق جانان شوی؛
گر سوی مستان می‌روی مستانه شو؛ مستانه شو:

فنا فی الله و رسیدن به مقام قرب الهی اشاره دارد. «جمله جان شدن» یعنی تمام وجود انسان، متوجه حق تعالی شود و جز او چیزی نبیند. در این صورت است که می‌توان لایق دیدار جانان (حضرت حق) شد. اگر هم به سوی مستان و عاشقان خدا می‌رویم، باید خود نیز از خود بی‌خود شده و مستانه شویم تا از فیض آنان بهره‌مند گردیم.

بنابراین، ابیات مولانا در این ایام، ما را به پالایش جسم و روح، ترک تعلقات دنیوی، تطهیر دل از رذایل اخلاقی و آماده شدن برای ورود به ماه مبارک رمضان و ضیافت الهی دعوت می‌کنند.

ارتباط صلوات با بندگی در ماه شعبان و رمضان
ماه شعبان، ماه آماده‌سازی و تهذیب نفس برای ورود به ماه مبارک رمضان است. در این ماه، بنده با تمرین بندگی و اطاعت از خداوند، خود را برای دریافت فیوضات و برکات رمضان آماده می‌کند. یکی از اعمال مهمی که در این مسیر به بنده کمک می‌کند، فرستادن صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) است.

ارتباط صلوات با بندگی در ماه شعبان و رمضان
ر آیات قرآن کریم، به اهمیت صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) اشاره شده است. خداوند متعال می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ ۚ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا»؛ (26) خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام کنید سلامی شایسته.

ماه شعبان، ماه آماده‌سازی و تهذیب نفس برای ورود به ماه مبارک رمضان است. در این ماه، بنده با تمرین بندگی و اطاعت از خداوند، خود را برای دریافت فیوضات و برکات رمضان آماده می‌کند. یکی از اعمال مهمی که در این مسیر به بنده کمک می‌کند، فرستادن صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) است.

این آیه نشان می‌دهد که صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، نه تنها یک عمل مستحب، بلکه یک فرمان الهی است. ماه شعبان، ماهی است که به پیامبر اکرم (ص) منسوب است. در این ماه، فرستادن صلوات بر آن حضرت، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، دل را از آلودگی‌ها پاک می‌کند و زمینه را برای دریافت انوار الهی در رمضان فراهم می‌کند.
صلوات، موجب جلب رحمت و مغفرت الهی می‌شود و بنده را در مسیر بندگی و اطاعت از خداوند یاری می‌کند. صلوات، وسیله‌ای برای تقرب به خداوند و رسیدن به مقام قرب الهی است.

ماه رمضان، ماه نزول قرآن و ماه عبادت و بندگی است. در این ماه، فرستادن صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، از اهمیت بیشتری برخوردار است.صلوات، موجب استجابت دعاها می‌شود و بنده را در رسیدن به حاجات و خواسته‌هایش یاری می‌کند.

صلوات، موجب رفع مشکلات و گرفتاری‌ها می‌شود و بنده را در برابر سختی‌ها و دشواری‌ها یاری می‌کند.صلوات، موجب نورانیت قلب و صفای باطن می‌شود و بنده را در مسیر هدایت و رستگاری قرار می‌دهد.

ذکر صلوات که خیلی فضیلت فوق العاده‌ای دارد. بیان نورانی دیدم که از مردم ایران تعریف کردند و فرمودند: «لو کان الدین معلقا بالثریا لتناوله رجال من ابناء فارس» اگر دین در ستاره ثریا هم باشد، اینها عاشق علم و دین هستند و می‌روند آنجا درمی‌یابند. بعد فرمود: علامت اینها این است که از سنت و آثار من متابعت می‌کنند. یک علامت اینها این است که پیغمبر خدا فرمود: زیاد بر من صلوات می‌فرستند.

خودشناسی در روزهای پایانی شعبان
در روزهای آخر شعبان، با تأمل در نوع عبادت خود و انگیزه‌های آن، می‌توانیم به خودشناسی بیشتری دست یابیم. سؤالاتی از قبیل زیر می‌توانند در این مسیر راهگشا باشند:

آیا عبادت من از ترس عذاب است یا به امید پاداش؟
آیا انگیزه من از عبادت، سپاسگزاری و محبت به خداوند است؟
آیا حاضرم خداوند را حتی بدون امید به پاداش و ترس از عذاب، عبادت کنم؟
با پاسخ صادقانه به این سؤالات، می‌توانیم دریابیم که جزو کدام دسته از بندگان هستیم و برای رسیدن به مقام "عبادة الأحرار" چه گام‌هایی باید برداریم.

انواع بندگان

انسان‌ها در مقام بندگی، با توجه به انگیزه‌ها و نوع عبادت خود، به سه دسته تقسیم می‌شوند:
1- بندگان از ترس عقوبت:
این دسته از بندگان، خداوند را به دلیل ترس از عذاب و کیفر او عبادت می‌کنند. انگیزه آنها، مصون ماندن از جهنم و عذاب الهی است. اگر این افراد می‌دانستند که جهنمی وجود ندارد، شاید از عبادت دست می‌کشیدند. عبادت این گروه را "عبادة العبید" می‌گویند.

2- بندگان به امید پاداش
این دسته از بندگان، خداوند را به امید رسیدن به پاداش و بهشت عبادت می‌کنند. آنها عبادت‌های خود را با خدا معامله می‌کنند و در مقابل، بهشت را می‌خواهند. عبادت این دسته را "عبادة التجار" می‌نامند.

البته هیچ کدام از این دو دسته بد نیستند و در مقابل غافلان قابل ستایشند و قرآن نیز از همین راه‌ها و انگیزه‌ها استفاده کرده است و آیاتى از قبیل در تشویق و تهدید انسان‌ها به منظور کشاندن آن‌ها به وادى عبادت فراوانند.
«جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»[28] بهشتیانى که از زیر درختان آن‌ها نهرهایى جارى است.

و «هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ»[29] آیا شما را به تجارتى راهنمایى کنم که شما را از عذاب دردناک برهاند؟ و «إِنَّ اللهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ...»[30] خداوند جان و مال مؤمنان را خریدارى کرده است.

و یا «إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً»[31] جهنم در کمینگاه است و «ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ * قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ»[32] چه چیز شما را به دوزخ افکنده است؟

در جواب مى‌گویند: ما اهل نماز نبودیم.و «رَبَّنَا اصْرِفْ عَنّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً»[33] خداوندا عذاب جهنم را از ما دور کن که عذاب جهنم غرامت است.

بندگان از روی حب و سپاسگزاری:

این دسته از بندگان، خداوند را فقط به خاطر سپاسگزاری و محبت به او عبادت می‌کنند. حتی اگر بهشت و جهنمی هم وجود نداشته باشد، اینان دست از عبادت برنمی‌دارند. عبادت این گروه را "عبادة الأحرار" می‌گویند.

آزادگان که فقط و فقط به خاطر سپاس‌گزارى و یا محبّت الاهى عبادت مى‌کنند و فرضاً که بهشت و جهنمى هم در کار نباشد اینان دست از عبادت بر نمى‌دارند. عبادت این گروه را عبادة الاحرار مى‌نامند.

تعبیر امام على(ع) که خود پیشواى این گروه بسیار اندک است حُبّاً له و شکراً مى‌باشد. چرا که انسان وقتى که حق‌شناس گردید در مقابل ولى‌نعمت خود خضوع مى‌کند و انتظار پاداشى ندارد.

اگر حسّ حق‌شناسى و سپاس‌گزارى او قوى باشد، همین که بداند خداوند بر او حقّ حیات، حقّ وجود، حقّ هدایت و سایر شئون ربوبیّت را دارد، کافى است که در مقابل خداوند به عبادت بپردازد.

و شاید فرمان أَنِ اشْکُرْ لِی براى آن باشد که در افراد معمولى این احساس زود بیدار مى‌شود که باید در مقابل ولى‌نعمت خود شکرگزارى کنند، بنابراین آن‌ها را به اندیشه در نعمت‌ها و لزوم سپاس‌گزارى از خداوند وادار مى‌نماید.

اگر کسى دو رکعت نماز از روى حبّ یا شکر بخواند ارزش آن از (نمى‌گویم هزار سال) حدّاقل هزار رکعت که به امید ثواب یا ترس از عقاب خوانده مى‌شود بالاتر است. لازمه محبّت آن است که اگر کسى در مقابل محبوب فروتنى کرد، توقّع پاداش نداشته باشد. البته محبّت سقف معینى ندارد، بلکه مراتب نامحدودى دارد که باید، هر روز از خدا افزایش آن را بخواهیم.

اِلهی وَ اَلْهِمْنی وَلَهًا بِذِکْرِکَ اِلى ذِکْرِکَ وَ هِمَّتی فی رَوْحِ نَجاحِ أَسْمائِکَ وَ مَحَلِّ قُدْسِکَ؛ خداوندا، شوق و رغبت و شیدایى با ذکر خودت براى ذکر بالاتر به من عنایت کن و همّت من را در یک آرامشى قرار بده که از راه رسیدن به اسما و محل قدس تو حاصل مى‌گردد.

گویا در رابطه با فراز قبلى این مناجات، این سؤال مقدّر وجود دارد که خدایا حال که فهمیدم باید در مقابل ولى‌نعمتْ سپاس‌گزار باشم و در میان اهل محبّت و ولایتت قرار بگیرم، براى آن‌که بر محبّتم مرتب افزوده گردد باید چه کار کنم؟

در این فراز پاسخ آن پرسش مقدّر داده شده است که: راه آن این است که سعى کنید هر چه بیش‌تر توجّه به خدا و یاد او در دل شما وجود داشته باشد. چرا که بر اساس علم روان‌شناسى و نیز تجربه، هر قدر که انسان نسبت به چیزى بیش‌تر متمرکز باشد، محبّت آن در قلب او افزایش مى‌یابد. پس راه افزایش محبّتْ یاد و ذکر الاهى است.

تفاوت مناجات شعبانیه با صلوات شعبانیه

مناجات شعبانیه یکی از مناجات‌های مهم است که امیرالمؤمنین (ع) و امامان بعد از آن بزرگوار آن را تلاوت می‌کرده‌اند.مناجات شعبانیه فراز‌های مفید و معارف بلندی نسبت به اظهار خضوع به درگاه الهی و مقامات انسان در مسیر کمال دارد.

بر همین اساس مرحوم حاج شیخ عباس قمی می‌فرماید: خواندن این مناجات در مواقع دیگر هم مناسب است، برخلاف صلوات شعبانیه که در روز‌های ماه شعبان خوانده می‌شود، مناجات شعبانیه را می‌توان در ماه‌های دیگر خواند برخلاف صلوات شعبانیه که مختص ماه شعبان است:

«وَ هَذَا شَهْرُ نَبِیِّکَ سَیِّدِ رُسُلِکَ شَعْبَانُ الَّذِی حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ؛ و آن شعبانی است که آن را به رحمت و رضوان خود آکندی» مفاتیح الجنان، فرازی از صلوات شعبانیة در این صلوات اسم‌هایی هست که خاص ماه شعبان است، به همین جهت نمی‌توانیم در ماه رجب یا ماه رمضان آن را بخوانیم.

شاید علت این که این دعا به مناجات معروف شده، از این جهت باشد که در خود دعا تعبیر مناجات آمده و البته مناجات بنده با خدای متعال نیز در مضامین آن مطرح شده و همچنین مناجات خدا با بنده بنابراین، شاید علت معروفیت دعا به مناجات همین مسائل باشد.

به طور کلی می‌توان گفت نیمی از این مناجات بصورت تضرع، التماس و زاری به درگاه الهی مطرح شده، یعنی حالات عجز و کوچکی و ذلت بنده با تعبیرات مختلف در آن بیان شده است.

یکی از ویژگی‌های مهم این مناجات این است که مضامین بسیار عمیق و بلندی در آن وجود دارد که در مناجات‌های دیگر کمتر این مضامین را می‌یابیم. ممکن است فراز‌های این مناجات در دعا‌های دیگر تکرار شده باشد؛ اما مجموع این مناجات، مناجات منحصربه فردی شده است. جملاتی در مناجات به ما تعلیم شده است که نظیر ندارد، در نتیجه مناجات شعبانیه یکی از نعمت‌های الهی به ما است و معارف نابی را در اختیار ما قرار داده است.

صلوات شعبانیه

در صلوات شعبانیه عبارت صلوات چندین بار تکرار شده است. خواننده این عبارات از خداوند می‌خواهد که درود خویش را بر حضرت محمد (ص) و خاندان او نازل کند.آنچه در صلوات شعبانیه آمده بیشتر تأکید بر جایگاه اهل بیت پیامبر (ص) و امامان شیعه (ع) است.

۱-اهل بیت پیامبر (ص)، گنجینه علم، محل رفت و آمد فرشتگان، جایگاه رسالت الهی و محل نزول وحی هستند.

۲-اهل بیت همچون کشتی نجات در موج‌های سهمگین هستند که هر کس به آن متمسک شود نجات می‌یابد و هر کس از ان باز ماند غرق خواهد شد.

۳-جلوتر رفتن از اهل بیت یا بازپس ماندن از ایشان مانع نجات است و کسانی به مقصود می‌رسند که همراه و ملازم اهل بیت باشند.

۴-خداوند رعایت حقوق اهل بیت و اطاعت از ایشان و پذیرش ولایت آنان را بر دیگران واجب کرده است.

۵-دعاکننده در این دعا از خداوند می‌خواهد که خانه قلبش را با اطاعت آباد کند و او را با معصیت به رسوایی نکشد.

۶-مضمون دیگر دعا طلب توفیق همیاری مستمندان و فقیران است.

۷- ماه شعبان ماهی است که پیامبر اسلام (ص) به خواندن نماز‌های آن و گرفتن روزه و شب زنده داری در آن مداومت داشته است.

۸-طلب توفیق پیروی از پیامبر اکرم (ص) در عمل به اعمال ماه شعبان و نیز طلب شفاعت ایشان و طلب عفو و رحمت الهی نیز جزو مضامین این دعاست.

رضوان و خشنودی خداوند در ماه شعبان

و ماه شعبان هم این تعبیری که خیلی بلند است، «شَعْبَانُ الَّذِی حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ» خدایا این ماه شعبان را پر کردی، تمامش را پوشش دادی، با رحمت و مهربانی خودت و رضوان و خشنودی خودت، یعنی در این ماه وسیله اینکه انسان زیر رحمت الهی قرار بگیرد خیلی فراهم است. جای جای این ماه پر از رحمت الهی است.

از رحمت بالاتر، رضوان است. بالاترین مقامی که انسان می‌تواند به آن برسد، رضوان است که او از خدا راضی و خدا از او راضی، راضیة مرضیه بالاترین مقام است. در این ماه انسان می‌تواند به مقام رضوان برسد. «وَ رِضْوانٌ‏ مِنَ‏ اللَّهِ أَکْبَرُ»(34)

در پایان همین دعایی که از امام سجاد رسیده و خیلی مستحب است ظهرها خوانده شود، «قَدْ أَوْجَبْتَ لِی مِنْکَ الرَّحْمَةَ وَ الرِّضْوَانَ وَ أَنْزَلْتَنِی دَارَ الْقَرَارِ وَ مَحَلَّ الْأَخْیَارِ» یعنی در این ماه یک کاری کنیم، خودمان را در معرض رحمت و رضوان قرار بدهیم که رحمت بر ما واجب شود. واجب شود خدا ما را دوست بدارد از ما راضی باشد و در دار قرار با اخیار و پیغمبر و اهل بیت انشاءالله محشور شود.

تیجه:

روزهای پایانی ماه شعبان، فرصتی استثنایی برای تجدید پیمان با خداوند و آماده شدن برای ماه رمضان است. با توبه و استغفار از گناهان گذشته، می‌توانیم دل خود را از آلودگی‌ها پاک کنیم و با انجام اعمال نیکو، رضایت خداوند را جلب کنیم. تلاوت قرآن، دعا و نیایش، از جمله اعمالی هستند که در این ایام توصیه شده‌اند و می‌توانند به تقویت ایمان و تقوای ما کمک کنند.

روزه گرفتن در روزهای پایانی شعبان، علاوه بر ثواب فراوان، می‌تواند تمرینی برای روزه‌داری در ماه رمضان باشد. با بهره‌گیری از این فرصت‌ها، می‌توانیم از برکات ماه شعبان بهره‌مند شویم و با آمادگی کامل وارد ماه مبارک رمضان شویم و از فیوضات آن بهره‌مند شویم.

ماه شعبان، ماهی پربرکت و فرصتی مناسب برای آماده شدن برای ماه مبارک رمضان است.در روایات، به ویژه از امام رضا (ع)، بر اهمیت استغفار در این ماه و طلب بخشش از خداوند تأکید شده است

پی نوشت:

1هود/سوره۱۱، آیه۵۲.
2.آل عمران، ۹۳ ـ ۹۴٫
3.دیوان منسوب به امیرمؤمنان، ص۴۴۴٫
4.میزان الحکمة، ج۷، ح۱۳۷۲۵
5.همان، ح۱۳۷۲۳
6.وسائل الشیعة، ابواب قرائة القرآن، باب 1، ص 209
7.الفصول المختارة؛ ص۱۰۷.
8.سوره توبه ۲۷.
9. مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه، شیخ عباش قمی
10. مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه
11.بحار الأنوار : 76 / 180 / 8.
2 1.جامعه کبیره، مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی
13.وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۷۵، ح ۲۲
14.مستدرک الوسائل ج۱ ص۱۴۲
15.بحارالأنوار، ج ۹۴، ص ۹۱.
16.بحارالأنوار، ج ۹۴، ص ۷۲.
17.المؤمنون: 5۶.
18.المؤمنون: 57.
19.المؤمنون: 58.
20.آیه 10 سوره انسان
21.الکافی : 2/73/4.
22. آیه 14 سوره اعلی
23.آیه 10 سوره شمس
24.سوره اعلی، آیه 16.
25.غزلیات » غزل شمارهٔ ۲۱۳۱ - مولانا
26.آیه 56 سوره احزاب
27. بحارالأنوار، ج 52، ص 22، تفسیر مجمع البیان/ج3/ص208.
28.بقره ، ٢٥.
29.صف ، ١٠.
30.توبه ، ١١١.
31.نباء ، ٢١..
32.مدثر ، ٤٢ و ٤٣.
33.فرقان ، ٦٥.
34.توبه/72.

منابع:

https://portal.anhar.ir/node/935/?ref=rnd#gsc.tab=0
https://hawzah.net/fa/Book/View/45449/56321
https://samtekhoda.tv3.ir/content/198683
https://fa.shafaqna.com/news/924689/
https://rasanews.ir/fa/news/646748
https://basu.ac.ir/web/tuyserkan/w