در این نوشتار، با توجه به عنوان خاصی از دعای روز اول ماه مبارک رمضان، حول محور آن به بحث و تحقیق پرداخته شده است و شامل قسمت‌های مختلفی چون آیاتی از کلام اللّه مجید، روایات مأثوره، مثال عرفی، شعر، داستان اخلاقی و ... می‌باشد که در ادامه مطلب، شرحی اخلاقی بر این دعا با تاکید بر مساله روزه داری خواهیم داشت.
متن و ترجمه دعای روز اول ماه مبارک رمضان
در روز اول ماه مبارک رمضان، دست نیازمند خود را به سوی خدای بی نیاز بلند می کنیم و می خوانیم:
«اللَّهُمَّ اجْعَلْ صِیَامِی فِیهِ صِیَامَ الصَّائِمِینَ وَ قِیَامِی فِیهِ قِیَامَ الْقَائِمِینَ وَ نَبِّهْنِی فِیهِ عَنْ نَوْمَةِ الْغَافِلِینَ وَ هَبْ لِی جُرْمِی فِیهِ یَا اِلَهَ الْعَالَمِینَ وَ اعْفُ عَنِّی یَا عَافِیاً عَنِ الْمُجْرِمِینَ».
خدایا روزه‌ام را در این ماه، روزه روزه‌داران قرار ده، و شب زنده داری‌ام را شب زنده‌داری شب زنده‌داران، و بیدارم کن در آن از خواب بی‌خبران، و ببخش گناهم را در آن ای معبود جهانیان، و از من درگذر، ای درگذرنده از گنهکاران.
روزه داری
یکی از برنامه های ترقی دهنده و تکامل دهنده انسان در مسیر رسیدن به رضوان الهی که ضامن سعادت دنیا و آخرت و سلامت جسم و روح آدمی است، «روزه» می باشد و باید آن را یک موهبت الهی دانست که اثر آن در اصلاح روح و جان انسان وصف ناشدنی است.
با دقیق شدن در سیره ائمه معصومین علیهم السلامو اولیای الهی و همچنین ارزیابی حیات پر فروغ عرفا و عابدان حقیقی درگاه حق، به جایگاه والا و شایسته روزه و روزه داری پی برده می شود. به همین خاطر، پا در بوستان همیشه باطراوت هادیان بشریت زده و گفتار را با چند شاخه از این گلستان مزین می کنیم تا سرلوحه روزه داری و تهجد همگی ما در میهمانی خدا بشود.
آیات مرتبط با روزه داری
آیه اول:
«یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون»1
ای کسانی که ایمان آورده اید روزه برای شما واجب شد همان طوری که بر امتهای قبل شما واجب گردید تا شاید پرهیزگار شوید.
آیه دوم:
«ولتکملوا العدة و لتکبروا اللّه علی ما هداکم و لعلکم تشکرون»2
از برای آن که آن مدت را تمام کنید و خدا را به بزرگی یاد نمائید (به خاطر هدایت شما) باشد که شکرگزار او باشید.
روایات مرتبط با روزه داری
روایات اول:
عن ابی امامة قال قلت یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله مرنی بعمل قال: علیک بالصوم فانه لا عدل له و لا وزن لثوابه قلت یا رسول اللّه مرنی بعمل قال علیک بالصوم فانه لا عدل له قلت یا رسول اللّه مرنی بعمل قال علیک بالصوم فانه لا مثل له؛
ابی امامة (از صحابه پبغمبر) گفت: خدمت رسول خدا سؤال کردم: ای رسول خدا مرا به عملی شایسته راهنمائی کن. گفت: بر تو باد روزه! زیرا که روزه جایگزینی ندارد و ثوابش هم از اندازه گیری و وزن خارج است. عرض کردم: یا رسول اللّه! مرا به عملی شایسته رهنمون شوید! فرمود: بر تو باد روزه! زیرا روزه گرفتن از نظر ثواب و فضیلت مشابهی ندارد. برای بار سوم عرض کردم: ای رسول خدا! مرا به عملی نیکو راهنمایی کنید و فرمود: بر تو باد روزه! زیرا روزه هیچ مثل و مانندی ندارد3.
روایات دوم:
قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من صام شهر رمضان و حفظ فرجه و لسانه و کف اذاه عن الناس غفر اللّه له ذنوبه ما تقدم منها و ما تأخر منها واعتقه من النهار واحلله دار القرار و قبل شفاعته بعدد رمل عالج من مذنبها اهل التوحید؛
کسی که در ماه رمضان روزه بگیرد و تمایلات شهوی و جنسی و همچنین زبانش را از گناه حفظ نماید و مردم از شر او در امان باشند، خداوند گناهان و معاصی گذشته و آینده اش را آمرزیده و او را از آتش جهنم مصون می دارد و بهشت را جایگاه او قرار داده و نیز شفاعت او را نیز در مورد گناهکاران از اهل توحید، می پذیرد حتی اگر به تعداد ریگ های بیابان باشد4.
روایات سوم:
قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: ان شهرکم هذا لیس کالشهور انه اذا اقبل الیکم اقبل بالبرکة و الرحمة و اذا ادبر عنکم ادبر بغفران الذنوب هذا شهر الحسنات فیه مضاعفة و اعمال الخیر فیه مقبولة. من صلی منکم فی هذا الشهر للّه عزوجل رکعتین یتطوع بهما غفراللّه له ثم قال صلی الله علیه و آلهان الشقی حق الشقی من حرج منه هذا الشهر و لم یغفر ذنوبه فحینئذ عنیر حین یفوز المحسنون بجوائز الرب الکریم؛
به راستی این ماه مانند ماه های دیگر نیست. چون به شما رو کند با رحمت و برکت آید و چون از شما دور شود با آمرزش گناهان برود. این ماهی است که حسنات در آن دو چندان است و اعمال خیر در آن مقبول است. هر که در این ماه برای خدا دو رکعت نماز نافله بخواند خدا او را بیامرزد. سپس فرمود: بدبخت و به حق بدبخت کسی است که این ماه را طی کند و گناهانش آمرزیده نشود. این جاست که زیانکار بوده در حالی که خوش کرداران به جوایز پروردگار کریم کامیاب گردند5.
روایات چهارم:
قال الصادق علیه السلام: فالصوم یمیت هوی النفس و شهوة و فیه حیوة القلب و طهارة الجوارح و عمارة الظاهر و الباطن و الشکر عن النعم و الاحسان الی الفقراء زیادة التضرع و الخشوع و البکاء و حبل الالتجاء الی اللّه و سبب انکسار الشهوة و تخفیف الحساب و تضعیف الحسنات و فیه من فواید ما لا یحصی و کفی ما ذکرنا منه لمن عقل و وفق لاستعماله؛
روزه خواهش های نفسانی را می میراند (چرا که منبع همه فتنه هاو شرور، شکم است) و روزه موجبات حیات دل و پاکی اعضاء و جوارح است. (فایده دیگر) تعمیر ظاهر و باطن است و شکرگزاری بر نعمت های الهی است. احسان نمودن به فقراء، تضرع زیاد، خشوع و گریه و باعث فزونی التجاء به درگاه خداست که سبب شکستن شهوات و سبکی حساب و دو چندان شدن حسنات می شود و در روزه آن قدر فواید هست که قابل شمارش نیست و آن چه که بیان شد برای کسی است که صاحب عقل و درایت و توفیق عمل است کفایت می کند6.
روایات پنجم:
قال الباقر علیه السلام: یا جابر! من دخل علیه شهر رمضان فصام نهاره و قام ورداً من لیلة و حفظ فرجه و لسانه و غض بصره و کف اذاه خرج من الذنوب کیوم ولدته امه؛
ای جابر! کسی که در ماه رمضان داخل شود و روزهایش را روزه و شبهایش را به دعا و نیایش سپری نماید و نفس سرکش را از شهوات و زبانش را از محارم حفظ نماید و چشمش را از حرام ببندد و اذیتش را از مردم باز دارد از گناهان و معاصی خویش خارج می شود مثل روزی که از مادر متولد شده و هیچ گناهی ندارد.
جابر گفت: فدایت شوم،ما احسن هذا الحدیث؟! چه حدیث زیبایی فرمودید.
حضرت فرمود: ما اشد هذا من الشرط؟! و چه شرایط سخت و دشواری دارد7.
روایات ششم:
قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: رب قائم حظه من قیامه الشهر و رب صائم حظه من صیامه العطش؛
چه بسا شب زنده داری که بهره اش از نماز شب فقط ایستادن و شب بیداری است و چه بسا روزه داری که بهره اش از روزه داری، فقط عطش و تشنگی است8.
روایات هفتم:
قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من صام شهر رمضان فاجتنب فیه الحرام و البهتان رضی اللّه عنه و اوجب له الجنان؛
هر کس رمضان را روزه بگیرد و در آن از حرام و بهتان دوری کند خدا از او خشنود می شود و بهشت را بر او واجب می گرداند9.
روایات هشتم:
قال جعفر بن محمد علیهماالسلام: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و عدد اشیاء غیر هذا و قال لا یکونن یوم صومک لیوم فطرک؛
هر گاه روزه گرفتی پس باید گوش و چشم و موی تو روزه باشد. امام چیزهای دیگر نیز غیر از اینها بر شمرد و فرمود: نباید روزی که روزه هستی با روز افطارت یکی باشد10.
شعر
گوش تواند که همه عمر وی
نشنود آواز دف و چنگ و نی
دیده شکیبد ز تماشای باغ
بی گل و نسرین به سر آرد دماغ
گر نبود بالش آکنده پَر
خواب توان کرد حجر زیر سر
این شکم خیره سر پیچ پیچ
صبر ندارد که بسازد به هیچ
از آنجایی که روزه، دانشگاه انسان سازی است لذا دانشجوی این دانشگاه هم باید از تعالیم و آداب واجد آن برخوردار بوده و بر اعضا و جوارح خود تسلط داشته باشد نه اینکه فقط معده اش روزه دار بوده و بقیه اعضا و جوارحش مشغول پرده دری و گناه باشد.
درجات روزه
روزه داران به سبب درجاتی که روزه آنها از نظر تعالی دارد، به سه دسته تقسیم می شوند: روزه عوام، روزه خواص، روزه خواص الخواص.
«روزه عوام»، روزه ای است که فقط معده و فرج شخص در آن روزه بوده و فقط در سدد نخوردن و نیاشامیدن است.
«روزه خواص»، روزه ای است که روزه دار تمام اعضای خود را از حرام و گناه باز می دارد و مصداق حدیث امام باقر علیه السلام قرار می گیرد و به اجر روزه دار واقعی نائل می شود.
«روزه خواص الخواص»، روزه ای است که علاوه بر امساک همه جوارح بدن، شخص روزه دار از دل خویش هم در اشتغال به مسائل مادی و اخلاق رذیله و حتی فکر گناه محافظت می کند که افطار این روزه غفلت از یاد خدا است. در واقع همیشه مشغول ذکر خدا هستند و به مضمون آیه شریفه «قل اللّه ثم ذرهم11» نائل می گردند.
افطار روزه عوام هنگام اذان مغرب، افطار روزه خواص هنگام مرگ و افطار روزه خواص الخواص هنگام جای گرفتن در رضوان و قرب خداست.
مثال
«ماه رمضان» ماه زمام داری انسان بر نفس است. مثال آن مانند اسب و سوارش می باشد. اگر افسار اسب را محکم نگه داریم ما را به هر جا که بخواهیم می برد و از ما اطاعت می نماید اما اگر افسار آن را رها کنیم ما را بر زمین خواهد زد. باید افسار آن را محکم در دست گرفت و نگذاشت که هر جا می خواهد برود.
اگر چشمش به آب و غذا افتاد، به طرف آن نرود و آن کاری را که ما می خواهیم اطاعت کند. مثال دیگر اینکه اگر کسی بخواهد به آب زلال دستیابی پیدا کند باید یک چاه عمیق بکند، اما اگر یک چاه کم عمق و سطحی حفر کند، یا به آب نمی رسد و یا به آب کثیف و غیر زلال دست پیدا می کند.
داستان
میدان مسابقه
امام حسن مجتبی علیه السلام در روز عید فطری از کنار جماعتی گذشت که مشغول شوخی و خنده بودند.12 حضرت ناراحت شد و به آنها فرمود: «خدا ماه رمضان را میدان مسابقه بندگان خود قرار داده است. تعدادی گوی سبقت را می ربایند و پیروز می شوند و تعدادی از قافله عقب می مانند و روسیاه می گردند.
عجب است در روزی که پیشی گیرندگان، پیروز شده اند و عقب ماندگان زیانکار گردیده اند، جمعی به شوخی و خنده مشغولند. به خدا قسم اگر پرده در افتد، امروز نیکوکار مشغول قسمت خود و عقب افتاده گرفتار بدیهای خود است و احدی فرصت شوخی و لهو و لعب را ندارد»13.
افطار در مسجد
وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام زمامدار مسلمین بود، بیت المال فراوانی در نزد حضرت وجود داشت. ایشان در مسجد کوفه مشغول به روزه و اعتکاف بودند. روزی مردی بیابان نشین وارد مسجد کوفه شد. نزدیک افطار بود و مرد اعرابی گرسنه اش بود. دید در گوشه ای از مسجد پیرمردی مشغول افطار است. آمد تا با او هم سفره شود. دید در سفره اش فقط شیشه ای قاووت (آرد جو) وجود دارد. پیرمرد به او تعارف کرد اما مرد اعرابی هر چه کرد نتوانست از آن بخورد. بلند شد و از مسجد بیرون آمد.
در کوچه ها می گشت و منتظر بود تا دری باز شود و او را بر سر سفره ای بخوانند تا اینکه به در خانه حضرت علی علیه السلامرسید. از آنها غذایی در خواست کرد. حسنین علیهماالسلام هم او را داخل برده و غذای خوبی به او دادند وقتی که مرد سیر شد یاد پیرمرد داخل مسجد افتاد و آنچه بر سر سفره او دیده بود برای آنها باز گفت و عرضه داشت که اگر ممکن است مقداری از این غذا را برای آن پیر مرد ببرد. در این حال حسنین علیهماالسلام به گریه افتادند که؛ «آن پیرمرد که تو دیدی پدر ما علی است»14.
داستان علماء
امام خمینی رحمه الله
یکی از همراهان امام در نجف اشرف اظهار داشت که؛
«ایشان هر روز ده جزء از قرآن را در ماه رمضان می خواندند، یعنی هر سه روز یک دوره قرآن می خواندند. برادران خوشحال بودند که دو دوره قرآن را خوانده اند ولی بعد می فهمیدند که امام ده یا یازده دوره قرآن را خوانده اند و فکر می کنم که حالا هم ایشان این برنامه را داشته باشند.
فرزند امام می گفت: شبی در ماه رمضان من پشت بام خوابیده بودم. خانه ایشان یک خانه کوچک 45 متری بود. بلند شدم دیدم که صدا می آید و متوجه شدم که آقاست که در تاریکی در حال نماز خواندن است و دستهایش را به طرف آسمان دراز کرده و گریه می کند. برنامه عبادی ایشان این بود که در ماه رمضان، شب تا صبح نماز و دعا می خواندند و بعد از نماز صبح و مقداری استراحت، صبح زود برای کارهایشان آماده بودند»15.
علامه طباطبایی رحمه الله
«علامه در مراتب عرفان و سیر و سلوک معنوی مراحلی را پیموده بود. اهل ذکر و دعا و مناجات بود... شبهای ماه رمضان تا صبح بیدار بود، مقداری مطالعه می کرد و بقیه را به دعا و قرائت قرآن و نماز و اذکار مشغول بود»16.
میرزا محمد جعفر انصاری رحمه الله
این عالم جلیل القدر از بستگان مرحوم «شیخ انصاری» از مراجع نامدار خوزستان و حافظ قرآن مجید بوده است درباره وی نوشته اند: «او با آن همه مشاغل درسی، عبادات موظفه خود را که از سن بلوغ مشغول بود ترک ننمود.
او گذشته از نوافل شبانه روزی و قرائت یک جزء کلام اللّه و نماز حضرت جعفر طیار، هر روز زیارت جامعه و عاشورا را در یک جلسه، ایستاده به جا می آورد و هنگام عبادت توجه خاصی داشت. حافظه اش بسیار عجیب بود، قرآن مجید و تعقیبات و نمازها و دعاهای هر ماه، هر روز و هر شب ماه مبارک رمضان و... را از حفظ داشت»17.
سخن آخر
طلب مغفرت
در روایت امام صادق علیه السلام آمده است که حضرت سجاد علیه السلاماشتباهات غلامان خود را در طول ماه رمضان با ذکر تاریخ و مورد آن یادداشت می کردند سپس آخر ماه رمضان، آنها را جمع کرده و از آنها اقرار می گرفتند که چنین اشتباهی از آنان سر زده است.
سپس وسط آنها می ایستادند و می فرمودند که آنچه را من می گویم تکرار کنید؛ «ای علی بن حسین! همان طوری که ما غلام و بنده تو هستیم و تو اشتباهات ما را ثبت کرده ای، خدا هم کارهای تو را ثبت کرده است. اینک ما را عفو کن و ببخش چنانچه تو امیدواری خدا از گناهان تو بگذرد.
بیاد آر آن روزی که با خفت و خواری در پیشگاه عدل الهی می ایستی، آن خدائی که به اندازه خردلی ستم روا نمی دارد، همان مقدار کم را هم در قیامت به حساب می آورد، از ما در گذر که خدا از تو در گذرد که در قرآن آمده:
«و لیعفوا و لیصفحوا الا تحبون ان یغفر اللّه لکم»18
پس عفو کنید و چشم پوشی کنید آیا نمی خواهید خدا شما را ببخشد».
حضرت سخنان خود را به غلامان خود تلقین می کرد و آنان تکرار می کردند و با نوای جانسوز اشک می ریخت و می گفت:
«پروردگارا! تو دستور گذشت به ما داده ای از ما نیز در گذر! خدایا! تو به عفو و گذشت از ما شایسته تری! به ما گفته ای که سائل را از در خانه خود محروم و ناامید بر مگردانید. اینک به امید بخشایش، در خانه ات آمده ایم. از تو می خواهیم بر ما کرم فرمایی. پروردگارا! بر بنده خود منت گذار و ناامیدم مکن و مرا جزو کسانی قرار ده که از عطایای تو بهره مند گشته اند».
آن گاه به غلامان خود رو کرده و می فرمودند: «من از شما گذشتم آیا شما هم مرا بخشیدید و از کوتاهی و قصوری که نسبت به شما کرده ام گذشتید؟ اگر من مالک ستمگر شما بوده ام، خود هم تحت قدرت مالکی دادگر هستم». غلامان عرض می کردند: «آقا! با اینکه هرگز به ما بدی نکرده اید شما را بخشیدیم». سپس حضرت می فرمود:
«بگویید اللهم عف عن علی بن الحسین کما عفی عنا فاعتقه من النار کما اعتق رقابنا من الرق؛ بار خدایا! از علی بن الحسین بگذر، چنانچه او از ما گذشت و او را از آتش جهنم آزاد کن همان طوری که ما را از بندگی خود آزاد کرد».
سپس حضرت، خود می گریست و در آخر گفتار آنها آمین می گفت و می فرمود: «شما را آزاد کردم به امید اینکه خداوند هم مرا ببخشد» و آنها را آزاد می ساخت و هر ساله حدود بیست نفر از آنان را در عید فطر آزاد می فرمودند19.
پی‌نوشت‌ها:
1. بقره/183.
2. بقره/185.
3. ارکان الاسلام/16.
4. وسائل الشیعه/4/174.
5. امالی صدوق/55.
6. مصباح الشریعة/137.
7. امالی طوسی/2/136.
8. مستدرک/7/368.
9. بحار/93/346.
10. وافی/7/33.
11. انعام/91.
12. ظاهرا از پایان ماه رمضان اظهار شادمانی می کردند.
13. من لا یحضره الفقیه/2/174.
14. ینابیع المودة/174.
15. فرازهایی از ابعاد روحی، اخلاقی و عرفان امام خمینی/19.
16. یاد نامه علامه طباطبائی/ 131.
17. زندگانی و شخصیت شیخ انصاری/382.
18. نور/22.
19. مناقب/4/158.
منبع:
ضیافت نور (پندهای اخلاقی به مناسبت ماه مبارک رمضان)، ابوالفضل هادی‌منش، ناشر: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1380ش.
