تاریخچه و وضعیت دارایی های وقف و امور خیریه در الجزایر

مقدمه

در این نوشتار، به بررسی روند تاریخی توسعه و تکامل وقف و امور خیریه در کشور الجزایر پرداخته می شود و اطلاعات به دست آمده مربوط به اموال و دارایی های وقف را ارائه می کنیم.

تاریخچه وقف در کشور الجزایر

دوره عثمانی

دوره عثمانی یکی از دوره های موفق الجزایر از نظر مولد بودن اوقاف و توسعه زمین های وقفی در سراسر این کشور به حساب می آید. اموال وقفی شامل دارایی های مختلف، زمین های کشاورزی، مغازه ها، هتل ها، باغ ها، آسیاب ها و... بود و بازگشت دارایی های وقفی صرف مخارج مطالعه دانش آموزان، پژوهش دانشجویان، حقوق معلمان و کسانی که در مساجد و عبادتگاه ها و مدارس کار می کردند و صرف تعمیر این بناها می شد.

بهترین کمک منابع وقفی عبارت بودند از: تعمیر تعدادی از امکانات اجتماعی مانند خیابان ها و جاده ها، چاه ها، کانال های آب و حوزه فعالیت های اوقاف گسترش پیدا کرد به کمک به نیازمندان که به صورت های مختلف خیریه و یارانه انجام می شد.

وقف عام نیز بین مؤسسات خیریه ای پخش می شد که وضعیت دینی، شخصیت حقوقی و ساختار اداری خاص دارند که عبارت بودند از:
- اداره مسیرهای خیرات
- اوقاف حرم های مطهر
- اوقاف جداشده از آندلس
- اوقاف زوایا، قدیسان، اشراف زادگان و...

دوره اشغال توسط فرانسه

استعمار فرانسه اهتمام جدی به امر اوقاف داشت. دو ماه بعد از آغاز اشغال الجزایر توسط فرانسه در ۸ سپتامبر سال ۱۸۳۰ توسط ژنرال کلوزال تصمیم گرفته شد که املاک حرم های شریف را به املاک دولت الحاق کنند که در بند ۵ معاهده تسلیم الجزایر آمد و از طرف بزرگان دین و علما با آن مخالفت شد؛

و ۳ ماه بعد دوباره ژنرال کلوزال در تاریخ ۷ دسامبر سال ۱۸۳۰ قرار دیگری را برای الحاق اوقاف به صورت تمام و کمال به دارایی های دولت فرانسه تنظیم کرد که قرار بود منافع اوقاف برای توسعه دولت محلی به کار برده شود.

موقوفات در جهت کاهش گسترش استعماری کار می کرد و به همین دلیل فرانسه این امر را یکی از موانع توسعه می دانست و برای انتقال این دارایی ها به مدت ۱۰۰ سال به فرانسوی ها به تشویق مردم می پرداخت.

یکی از فرانسوی ها در همین زمینه گفته است که: وقف و ویژگی های آن یکی از موانعی است که می تواند قبل از ایجاد اصلاحات عمده در الجزایر، اسلحه ما را از دستمان بگیرد؛ و به همین دلیل دولت فرانسه خود را قادر به دراختیار گرفتن بخش اعظمی از دارایی های وقف کرد.

دوره بعد از استقلال الجزایر

در این دوره، الجزایر با تصرفات غیرقانونی دارایی های وقفی مواجه شد که باعث آسیب‌پذیر شدن این دارایی ها و استفاده از آنها بدون هیچ گونه اجازه قانونی از طرف اشخاص و گروه ها با وجود روشن و واضح بودن حکم شرعی درباره دارایی های وقفی بود.

زیرا دارایی و املاک وقفی قابل تصرف نیستند و املاک دولتی با مفهوم معاصر به حساب نمی آیند بلکه ملک تمامی مسلمانان هستند و بر دولت نظارت بر آنها، ادارة مناسب، تعمیر و محافظت از آنها و مصرف آنها در راه مورد نظر واقف ها یا اهداف شرعی اسلامی واجب است.

که تفسیر حقوقی از این وضعیت می تواند منشأ آن در مفاهیم و نتیجه صدور و استفاده از قانون شماره ۶۲/175 سال ۱۹۶۲ باشد که توسط فرانسه تصویب شده است؛ و بر اساس آن هر یک از دارایی ها و زمین های خالی جزو املاک و مستغلات و دارایی های دولت به شمار می روند.

این وضعیت به رغم صدور دستور شماره ۶۴/۲۸۳ در سال ۱۹۶۴ که شامل سیستم کلی دارایی های وقفی است آثاری منفی بر اموال وقف داشته است زیرا در آن مفاد قانونی که نیاز به مدیریت برای حفاظت از موقوفات و جلوگیری از تخریب آنها است وجود ندارد.

علی رغم صدور قانون شماره ۷1/۷۳ درباره انقلاب کشاورزی و تأکید ماده ۳۴ برای مستثنا کردن زمین های وقفی، دولت تمام زمین های وقفی کشاورزی را نیز ملی کرد؛ و این وضعیت منفی و تخریب ها ادامه پیدا کردند و بعد از صدور قانون شماره ۸۱/01 سال ۱۹۸۱ شامل دارایی های محلی بدتر شده اند زیرا در این قانون، دارایی های وقفی مستثنا نشده اند.

صدور قانون خانواده شماره 84/۱۱ که فصل سوم آن به تعریف مفهوم وقف اختصاص دارد نیز برای اطمینان از محافظت قانونی و عملیاتی از اوقاف کافی نبود و بعد از آن قانون سال ۱۹۸۹ تصویب شد که در ماده ۴۹ خود از املاک وقفی به صورت جداگانه از بقیه گونه های دیگر املاک حمایت می کرد.

شروع وجود قانونی اوقاف با صدور قانون شماره 90/۲۵ اتفاق افتاد که حاوی مواردی درباره املاک و مستغلات بود و به صراحت در آن طبقه بندی اوقاف در موارد کلی حقوقی در الجزایر به رسمیت شناخته شد که در ماده ۲۳ به اهمیت موقوفات پرداخته است و مواد ۳۱ و ۳۲ به عنوان استقلال مدیریت اداری و مالی اوقاف مطرح شده است و به نیاز برای قانون خاصی در این زمینه اشاره شده است.

بر این اساس و در سال ۱۹۹۱ قانون اوقاف شماره 91/۱۰ درباره حمایت، حفاظت و مدیریت و اداره اوقاف به مقامات مسئول وقف صادرشده (وزارت شئون دینی و اوقاف) که شامل ۷ فصل است:
- مقررات عمومی
- ارکان وقف و شروط آن
- ملزومات و شروط واقف
- تصرف در وقف
- باطل کنندگان وقف
- ناظر وقف

سپس فرمان اجرایی شماره 98/۳۸۱ صادر شد و مجموعه ای از شرایط مدیریت املاک وقف و روش های حفاظت و... را بیان کرد. این فرمان به طور خاص شامل موارد زیر است:
- دستگاه های مدیریت کننده
- روش های اجاره املاک وقفی
- محل های مصرف عواید اوقاف
- حل و فصل های قانونی املاک وقفی
- ایجاد یک صندوق مرکزی برای املاک وقفی

تاریخچه وزارت شئون دینی و اوقاف الجزایر

وزارت شئون دینی و اوقاف یکی از قدیمی ترین وزارتخانه ها است که بلافاصله پس از استقلال تشکیل شده است و تعجبی نیست که در آن ابزار دولت و دستگاه های آن در خدمت زندگی معنوی و روحانی هموطنان قرار بگیرد زیرا این مورد مندرج در دستورها، قوانین آن و قوانین تاریخی در منشور اول نوامبر وجود دارد و وزارت شئون دینی و اوقاف اهمیت و سودمندی وجود خود را از این موارد گرفته است.

با این حال چندین بار شاهد تغییر نام این وزارتخانه بوده ایم:
- وزارت اوقاف به موجب قانون شماره ۲۰۷-۶۵ سال ۱۹۵۶ و در جهت سازمان دهی اداره مرکزی اوقاف

- تغییر اسم در سال ۱۹۷۱ به وزارت تعلیم اصلی و شئون دینی به موجب قانون شماره ۲۹۹-۷۱ در تاریخ ۳۱ دسامبر سال ۱۹۷۱

- این اسم بار دیگر در سال ۱۹۸۰ به وزارت شئون دینی تغییر کرد و بخش تعلیم اصلی به موجب قانون شماره ۱۳۹-۷۷ در تاریخ ۸ اکتبر ۱۹۷۷ به وزارت تربیت ملحق شد و تمام اختیارات مرتبط با بخش تعلیم اصلی وزارت تعلیم اصلی وشئون دینی به موجب قانون شماره ۳۱-۸۰ سال ۱۹۸۰ به وزارت تربیت منتقل گردید.

- و این وزارتخانه با این اسم تا سال ۲۰۰۰ حفظ شد و به دلیل اهمیت موضوع وقف و تأثیر آن در زمینه فعالیت های اجتماعی تصمیم به بازگرداندن این موضوع به دایره وزارت و انتخاب اسم جدید برای وزارتخانه گرفته شد.

- وجود این ویژگی های متفاوت موجب به وجود آمدن تشکیلات مختلفی در این وزارتخانه شد که در سه بخش: موضوعات وقفی، فرهنگ اسلامی و ارشاد دینی به فعالیت خود ادامه می دهد. ارشاد دینی زیرمجموعه های دیگری از فعالیت ها را نیز پوشش می دهد که عبارت اند از: آموزش قرآن و مراقبت و محافظت از میراث.

- این نقاط عطف مهم موجب صدور مقررات مختلفی از جانب دولت مرکزی برای این وزارتخانه گردید که آخرین فرمان آن در سال ۲۰۰۵ بوده است.

وضعیت دارایی های کنونی وقف در الجزایر

انواع دارایی های وقفی

جدول زیر انواع دارایی های وقفی و تعداد هرکدام را در الجزایر نشان می دهد: (1)

جدول ۳-۲ تعداد مدارس قرآنی را در استان های مختلف الجزایر نشان می دهد:

جدول ۳-۳ املاک وقف و وضعیت آن را در استان های مختلف نشان می دهد:

نگاهی گذرا بر وضعیت موجود مساجد الجزایر

به دلیل عدم وجود سیاست‌گذاری ثابت و روشن در امور مربوط به علمای دینی وزارت امور دینی الجزایر، برخی از مسوولان این وازتخانه تاکید کردند که وهابیون افراطی بر۸۰ درصد از مساجد الجزایر تسلط دارند.

وهابیون افراطی به مرجعیت دینی الجزایر اهمیتی نمی دهند و نمی خواهند قوانین آن را به رسمیت بشناسند. آنان بیش از ۴۰ سال است که علیه قوانین وزارت امور دینی عمل می کنند و سعی دارند وهابیت افراطی را به گونه ای در جامعه گسترش دهند که همچون قانون اساسی ثابت و پا برجا بماند.

با وجود چنین گروه هایی، جامعه الجزایری با تهدیدات بزرگی رو به رو خواهد بود و آنان سعی خواهند کرد، فرقه گرایی را در میان مسلمانان گسترش دهند.

مسوولان وزارتخانه در برخورد با ائمه دینی نه به آنها فشار وارد می کند، نه فعالیت های آنها را محدود می نماید و نه لیستی کامل از اسم های آنها را در اختیار مسوولین مربوطه قرار می دهند.

تنها ۲۰ درصد از مساجد در الجزایر همگام با قوانین موجود در کشور حرکت می کنند و علمای دینی و موذن ها وظیفه خود را به طور کامل انجام می دهند، در حالی که ۸۰ درصد از آنها خارج از چارچوب قانون فعالیت کرده و از جایگاه خود به عنوان امام مسجد برای نشر تفکر وهابیت افراطی استفاده می کنند.

مسجد بزرگ الجزایر
چین اعلام کرد که ساخت سومین مسجد بزرگ دنیا را برای مسلمانان کشور الجزایر تا پایان سال جاری میلادی (۲۰۱۶) تکمیل می کند.

شرکت مهندسی و ساخت و ساز چین ساخت این بنا را بر عهده دارد و ۸۵ درصد از کار اجرای طرح مسجد اعظم الجزایر در شهر الجزیره پایتخت این کشور را به پایان رسانده است.

این شرکت افزوده است که وقتی کار ساخت بنا با معماری زیبای آن به پایان برسد، مسلمانان برای مدت ۴۰۰ تا ۵۰۰ سال می توانند از این مسجد برای انجام امور عبادی و مذهبی استفاده کنند.

با پایان یافتن کار ساخت این مسجد، این اولین مسجد بزرگ قاره آفریقا و سومین مسجد بزرگ جهان پس از مساجد مکه و مدینه در عربستان سعودی خواهد بود.

این مسجد با سرمایه گذاری یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلاری در مساحتی به وسعت ۴۰۰ هزار متر مربع ساخته می شود و مناره آن که بلندترین منازه جهان است، ۲۷۰ متر ارتفاع دارد.

این مسجد می تواند در آن واحد گنجایش ۱۲۰ هزار نفر را داشته باشد و با توجه به در نظر گرفتن یک کتابخانه بزرگ برای آن که گنجایش یک میلیون نسخه کتاب را دارد، ۲ هزار نفر می توانند در آن مشغول مطالعه کتاب شوند. همچنین برای این مسجد یک موزه و یک مرکز تحقیقاتی نیز در نظر گرفته شده است.

مسجد کچوانا
مسجد کچوانا در الجزایر است که سال تاسیس آن به ۱۶۱۲ می رسد؛ این مسجد جزء شناخته شده ترین مساجد جهان می باشد.

پی‌نوشت‌:
1- در زمینه وضعیت موجود اوقاف کشور الجزایر و همچنین مساجد و اماکن مذهبی این کشور علیرغم جستجوهایی که در اینترنت صورت پذیرفت، به دلیل محدودیت های دسترسی منابع و همچنین عدم انتشار اطلاعات مفید از طرف کشور مورد مطالعه، مطالب کامل تری یافت نگردید و تکمیل اطلاعات موجود، نیاز به انجام تحقیقات میدانی و مطالعات تکمیلی در این زمینه دارد.

منبع: آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور الجزایر، گردآورنده: دفتر نوسازی و تحول معاونت توسعه و پشتیبانی سازمان اوقاف و امور خیریه، تهران: شرکت چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه، چاپ اول، 1396ش.