ماه رمضان، فرصتی استثنایی برای تقویت اراده و تصمیم‌گیری است. در این ماه، انسان با امساک از خوردن و آشامیدن، تمرین میکند تا بر خواسته‌های نفسانی خود غلبه کند و اراده خود را تقویت نماید.
این تمرین، نه تنها در زمینه خوردن و آشامیدن، بلکه در سایر زمینه‌های زندگی نیز می‌تواند مؤثر باشد. هدف از این پژوهش، بررسی و تبیین فرصت‌های ماه رمضان برای تقویت اراده و تصمیم‌گیری در زندگی انسان است.
در این پژوهش، به بررسی ابعاد مختلف تقویت اراده و تصمیم‌گیری در ماه رمضان می‌پردازیم. به عنوان مثال، به بررسی نقش روزه‌داری، برنامه‌ریزی، نظم، خودشناسی، ارتباط با خداوند و تغییر و تحول در تقویت اراده و تصمیم‌گیری می‌پردازیم. همچنین، به بررسی راهکارهای عملی برای بهره‌گیری از فرصت‌های ماه رمضان در تقویت اراده و تصمیم‌گیری می‌پردازیم.
امیدواریم که این پژوهش، بتواند به انسان‌ها کمک کند تا از فرصت‌های ماه رمضان برای تقویت اراده و تصمیم‌گیری خود بهره‌مند شوند و زندگی خود را بهبود بخشند.
رمضان فرصتی برای خودسازی
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:«لَوْ یَعْلَمُ الْعَبْدُ مَا فِی رَمَضَانَ لَوَدَّ أَنْ یَکُونَ رَمَضَانُ السَّنَةَ»اگر بنده خدا می‌دانست که ماه رمضان چیست (و چه برکاتی دارد)، آرزو می‌کرد که تمام سال، رمضان باشد.(۱)
ماه مبارک رمضان با شوکتی شگرف، به روی مشتاقان خدا آغوش می‌گشاید و با هلال محرابی‌اش، هلهله اهل پارسایی و پروا را برمی‌انگیزد.
در این ماه، می‌توان ذخایر درون را غنی ساخت و ریزش‌های نفسانی را با رویش‌های سبز «صبر» و «صلوه» جبران نمود. چرا که لغزشگاه‌ها، آن‌گاه رخ می‌نمایند که کاهش ذخایر نفسانی، توان حرکت‌های پیش‌رونده را از رهروان سلب کند.
گویا با تشریع روزه برای اهل ایمان، پروردگار مهربان اراده فرموده است که هر سال با انباشت ذخایر نوین معنوی، از توان سیر و سلوک در صراط مستقیم کاسته نشود و با امداد از روشنایی روزه، فانوس فطرت پایدار بماند. روزه، آموزه‌هایی دارد که هر کدام از آنها دریایی از معنویت را به اوج می‌رساند.
رمضان، افزون بر اعطای فرصت خودسازی، مراقبت از نفس را برای روزه‌داران ملکه نموده و با کاستن تعلقات دنیایی، نورانیت و بصیرتی به دنبال می‌آورد که می‌توان با نگاهی الهی، اعمال گذشته را واکاوی نمود و به زشتی و زیبایی آنها با دیدۀ انصاف نگریست و حراستی قوی را در وجود خود پدید آورد.
این برکات، آن‌گاه بیشتر رخ می‌نماید و ماندگار می‌گردد که مرغ جان ما به پناهگاه امن و آرام مسجد پناه ببرد و در میان خیل اراده‌های پولادین و دل‌های زلال اهل ایمان، زمزمه مناجات برگیریم.
آری، این حقیقتی انکارناپذیر است که رمضان و مسجد پیوندی عمیق و دیرینه دارند و همزمان با فرارسیدن رمضان، مساجد ضیافتی از همدلی، صمیمیت و بندگی را به نمایش می‌گذارند و آیین‌های عبادی، پررنگ‌تر و پرشورتر از قبل تجلی می‌یابند.
رمضان نه تنها فرصتی برای تزکیه نفس و تقرب به خداوند است، بلکه زمینه‌ساز ایجاد روابط اجتماعی مبتنی بر مهربانی و همدلی نیز می‌باشد.
در این ماه، افطاری‌های ساده و صمیمی، کمک به نیازمندان و مشارکت در امور خیر، جلوه‌هایی از همبستگی و تعاون را در جامعه تقویت میکند. این ویژگی‌ها، رمضان را به ماهی بی‌نظیر و سرشار از برکات مادی و معنوی تبدیل کرده است.
رمضان؛ فرصتی برای سبقت در خیرات
شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ.(2)دنیا میدان مسابقه است. خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم، هدف از خلقت انسان را تلاش برای موفقیت در این مسابقه اعلام کرده است:
الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً.(3)آن کسی که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می‌کنید.
در این مسابقه، ما عضو تیم ملیِ عالم خلقت هستیم. خداوند این مسابقه را اداره میکند و شرایط آن را نیز تعیین می‌نماید. زمان در این مسابقه بسیار مهم، محدود و غیرقابل برگشت است. لحظات آخر این مسابقه در آیات متعددی به تصویر کشیده شده است:
حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ(4).
آنها همچنان به راه غلط خود ادامه می‌دهند) تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد، می‌گوید: پروردگار من! مرا بازگردان! شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم.
(به او می‌گویند) چنین نیست، این سخنی است که او به زبان می‌گوید (و اگر بازگردد، برنامه‌اش همچون سابق است) و پشت سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته می‌شوند.»
ای که دستت می‌رسد کاری بکن
پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
اما یک فرصت مناسب با شرایط استثنایی برای سبقت گرفتن در این میدان مسابقه، فرصت ماه مبارک رمضان است.
امام حسن (علیه السلام) در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان از کنار جماعتی که مشغول خنده و شوخی بودند عبور کردند.
حضرت با ناراحتی به آنها فرمودند:«خدا ماه رمضان را میدان مسابقه بندگان قرار داده است. دسته‌ای گوی سبقت می‌ربایند و پیروز می‌شوند و تعدادی هم از دیگران عقب می‌مانند و سرافکنده می‌شوند.
عجیب است در روزی که پیشی‌گیرندگان پیروز شده‌اند و عقب‌ماندگان زیانکار گردیده‌اند، جمعی به شوخی و خنده مشغولند.
به خدا سوگند اگر پرده در افتد، امروز نیکوکار، مشغول پاداش خود و عقب‌افتاده، گرفتار بدی‌های خود است و برای احدی فرصتی جهت شوخی و لهو و لعب باقی نمی‌ماند.»(5)
این دهان بستی دهانی باز شد
تا خورنده لقمه‌های راز شد
لب فروبند از طعام و از شراب
سوی خوان آسمانی کن شتاب
رمضان؛ فرصتی برای تقرب و همدردی
ماه رمضان نه تنها فرصتی برای تزکیه نفس و تقرب به خداوند است، بلکه زمینه‌ساز ایجاد روابط اجتماعی مبتنی بر مهربانی و همدلی نیز می‌باشد.در این ماه، افطاری‌های ساده و صمیمی، کمک به نیازمندان و مشارکت در امور خیر، جلوه‌هایی از همبستگی و تعاون را در جامعه تقویت میکند. این ویژگی‌ها، رمضان را به ماهی بی‌نظیر و سرشار از برکات مادی و معنوی تبدیل کرده است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره فرصت رمضان می فرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ ... شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ(6) ؛
ای مردم! ماه خدا به سوی شما رو آورده است... ماهی که در نزد خدا بهترین ماه ها است و روزهای آن بهترین روزها و شب هایش بهترین شب ها و ساعت هایش بهترین ساعت هاست.
امام سجاد (علیه السلام) اینچنین درک فرصت ماه مبارک رمضان را از خداوند درخواست می کند: «أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلَالَ حُرْمَتِه(7) ؛ خدایا! به ما توفیق معرفت فضیلت ماه رمضان و تکریم و تجلیل از این ماه را عنایت کن!»
مسابقات زندگی گروهند
گروه اول: فرصت سوزهابرخی افراد دائما کار امروز را به فردا و کار فردا را به روز های بعد می اندازند. در روایات اسلامی، از این موضوع با عنوان (تسویف) یاد شده است.
امیر مؤمنان (علیه السلام) در نامه ای به یکی از یارانش می نویسند: «فَتَدَارَکْ مَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِکَ وَ لَا تَقُلْ غَداً أَوْ بَعْدَ غَدٍ فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ بِإِقَامَتِهِمْ عَلَی الْأَمَانِیِّ وَ التَّسْوِیفِ حَتَّی أَتَاهُمْ أَمْرُ اللَّهِ بَغْتَةً وَ هُمْ غَافِلُونَ(8)؛
باقیمانده عمرت را تدارک کن و نگو فردا و پس فردا. همانا پیش از تو، کسانی هلاک شدند که روی آرزوه_ا و ت_أخ_ی_ر ان_داخ_تن کارها توقف کردند، تا ناگهان امر خدا فرا رسید در حالی که آنان غافل بودند.»
همچنین امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: «إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ یَغْرَقُ فِیهِ الْهَلْکَی(9)؛ از به تاخیر انداختن کار بپرهیز؛ زیرا دریایی است که هلاک شدگان، در آن غرق می شوند.»
گروه دوم: فرصت سازها
کسانی که از موقعیت های زندگی به بهترین شکل برای رشد و پروش خودشان استفاده می کنند، حتی تهدیدهای زندگی را به فرصت مناسب تبدیل می کنند و بیشترین بهره را می برند.
حضرت آیت الله سبحانی کتاب ارزشمندی به نام «رمز پیروزی مردان بزرگ» تالیف نموده اند. این کتاب خصوصا! برای جوان ها بسیار مناسب است. در این کتاب یکی از مهمترین عوامل
موفقیت واقعی آدم های بزرگ «استفاده درست و بهینه از وقت» معرفی شده است. در کتاب آمده: دکتر «بورنی» زبان فرانسوی و ایتالیایی را در طی رفتن به اداره و بازگشت از آن یاد گرفت؛
فقید علم و ادب مرحوم «مدرس خیابانی» یکی از آثار گران بهای خود را که درباره مترادفات زبان فارسی می باشد، هنگام صرف صبحانه نوشته است؛ البته افراط و تفریط اصلاً مناسب نیست. زیرا بدن نیاز به استراحت و تفریح دارد؛ اما نباید همیشه مشغول تفریح و سرگرمی شد.
فرصت های ماه مبارک رمضان
در ماه رمضان فرصت ها استثنایی وجود دارد که از آن ها به عنوان فرصت های طلایی می توان یاد کرد. کسی در این ماه مبارک به موفقیت می رسد که این فرصت ها را بشناسد و بهتر از وقتش استفاده کند. برخی از آن فرصت ها عبارتند از:1. فرصت آشتی با خدا
رمضان، ماه آشتی با خداوند است. البته همیشه درهای رحمت الهی و توبه او همواره به روی انسان باز است:«قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (1)؛
ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد و به درگاه پروردگارتان بازگردید، و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آنکه عذاب به سراغ شما آید، سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید.»
فرصت استثنایی ماه رمضان این است که هرکسی قهر بوده، زمینه و سراشیبی آشتی با خدا در سر او قرار داده می شود و خوشا به حال کسانی که در این فرصت با خدا آشتی می کند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در خطبه شعبانیه می فرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُغَلِّقَهَا عَلَیْکُمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُفَتِّحَهَا عَلَیْکُمْ وَ الشَّیَاطِینَ مَغْلُولَة ٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُسَلِّطَهَا عَلَیْکُم(11) .
ای مردم! در این ماه درهای بهشت به روی شما باز است؛ از خدا بخواهید که آن ها را به رویتان نبندد و درهای جهنم بسته شده؛ از پروردگارتان طلب کنید تا آن ها را به رویتان باز نکند و شیاطین در زنجیرند؛ از خدایتان بخواهید تا آن ها دوباره بر شما تسلط نیابند.»
همچنین ایشان می فرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ فَکُفُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ وَ ظُهُورُکُمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکُم (12).
ای مردم! نفس شما گرو کردار شماست. آن را به استغفار رها کنید، دوش شما از گناهان شما بار سنگینی دارد، به طول سجود، آن را سبک کنید.»ممکن است در این ماه غفران الهی شامل همه افراد بشود؛ اما بعضی از افراد فرصت سوز هستند.
حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مورد این افراد می فرمایند: «فَانَّ الشَّقی مَن حُرِمَ غُفرانَ اللهِ فی هذا الشَّهرِ العَظیمِ؛(131) شقی کسی است که در این ماه بزرگ از مغفرت خداوندی محروم بماند.»
آری ماه رمضان، ماه آشتی با خدا است و اگر کسی به هر دلیلی، ارتباطش با خدا کمرنگ شده، در ماه رمضان این فرصت طلایی را از دست ندهد.خدا می داند که چه تعداد از انسان ها در این ماه با خدا آشتی کرده و آمرزیده شده اند.
2. فرصت تقویت اراده و تصمیم گیری
یکی از مشکلاتی که در جامعه امروز وجود دارد، «ضعف اراده و تصمیم گیری» است؛ گاهی برخی افراد می گویند: «من می دانم بد اخلاق هستم؛ اما نمی توانم بر بد خُلقی ام غلبه کنم، من نباید اعتیاد داشته باشم، نباید ناسزا بگویم، نمی توانم و نمی شود.» گاهی افراد برای گرفتاری های مختلف اظهار ضعف اراده می کنند.ماه رمضان، ماه تقویت اراده است؛ یکی از نیازهای کاملا طبیعی و اولیه انسان یعنی غذا و آب هست. ما به این ها بسیار نیازمندیم؛ اما در این ماه، تمرین نخوردن و نیاشامیدن می کنیم؛ حتی یک نوجوان یا بچه های کم سن وسال خصوصاً در این هوای گرم نزدیک به 14 یا 15 ساعت تحمّل می کنند.
کسی که سیگار را با سیگار روشن می کرده، اکنون 14 تا 15 ساعت خودش را کنترلمی کند، این تقویت اراده است و این فرصت طلایی است که در اختیار انسان ها است.
امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»، فرمودند: صبر، همان روزه است.»(14)
آن حضرت در روایت دیگری فرمودند: «اَلصَّومُ جُنَّةٌ مِن آفاتِ الدُّنیا وَ حِجابٌ مِن عَذابِ الآخِرَةِ(15)؛ روزه سپری است از آفت های دنیا و پرده ای است از عذاب آخرت.»
روزی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به همراه اصحابش از بیابانی عبور می کردند، آن حضرت به اصحاب فرمودند:
«توقّف کنید»، توقّف کردند. سپس ایشان فرمودند: «الان یک کسی به ما می رسد، از کنار ما عبور می کند، که سه روز است شیطان بر او نفوذ نکرده و بر او راه نیافته است.» تمام چشم ها به بیابان دوخته شد.
یک وقت دیدند، یک عرب لاغر اندام، چشم ها به گودی افتاده، دارد با یک شتر نحیفی می آید، هنگامی که نزدیک اصحاب رسید، پرسید: پیغمبر کیست؟ گفتند: ایشان. و حضرت را به او معرفی کردند.
عرض کرد: یا رسول الله! سه روز است تصمیم گرفته ام بیایم مسلمان شوم، سه روز است تصمیم گرفته ام، شرک و بت پرستی را کنار بگذارم، لذا در به در دنبال شما می گردم تا بیایم مدینه، حالا شما را توی این بیابان ها یافتم. شهادتین گفت و عرض کرد:
آقا جان! چه کنم؟ فرمود: نمازت را بخوان، ماه رمضان روزه بگیر، حج بیت الله را یکبار در عمرت اگر مستطیع
شدی به جای آور، زکات اموالت را بده، مالت را پاک نگهدار. این ها وظایفی است که به گردن تو است.»
عرض کرد: یا رسول الله (صلی الله علیه و آله)! همین ها من را بس است. سپس خداحافظی کرد و رفت. حضرت هم به راهشان ادامه دادند. بعد از مدتی که راه رفتند، پیامبر ایستادند و فرمودند:
«بر گردید، این شخص از دنیا رفت.» اصحاب علّت آن را پرسیدند، حضرت فرمود: «شترش توی یک چاله و گودالی گیرد کرد و او از روی شتر سقوط کرد، به سنگ بزرگی برخورد کرد و در دم جان داد.
نبی مکرم اصحاب را آوردند، کنار بدن این شخص خیمه زدند و فرمودند: «کسی وارد نشود.» بدن را داخل خیمه بردند، غسل دادند و کفن کردند. یکی از یاران می گوید: وقتی پیامبر آمد بیرون، دیدیم از تمام پیشانی اش عرق می ریزد.
سؤال کردیم یا رسول الله (صلی الله علیه و آله)! چه شده است؟ فرمود: «آنقدر فرشته آمده بود تا با او سلام و درود بدهد و با یک دنیا سلام و تحیت وارد بهشت شد.» (16)این تصمیم و ارادۀ واقعی است که در این ماه رمضان تقویت می شود.
3. فرصت برنامه ریزی و ایجاد نظم
یکی دیگر از مشکلاتی که در زندگی همۀ ما وجود دارد، «عدم برنامه ریزی و نظم» است؛ ماه رمضان، دو ورود و خروج منظّم دارد که همه، آن را رعایت می کنند. ورود به ماه و خروج از ماه.در ایام سحرهای این ماه، مشغول خوردن غذا می شوی، یک دفعه کنار می گذاری، می گویی اذان شد، و یا از تشنگی به خودت می پیچی؛ اما آب نمی خوری و می گویی باید افطار شود.
بیاییم توی این ماه برنامه ویژه داشته باشیم، حضرت امام (ره)، توجه ویژه ای نسبت به ماه رمضان داشته و بدین جهت، ملاقات هایشان را در ماه رمضان تعطیل می کردند و به دعا و تلاوت قرآن و... می پرداختند. »(17)
از جمله برنامه های ویژه حضرت امام (ره)، در ماه مبارک رمضان، عبادت و تهجد بود. یکی از محافظان بیت می گوید در یکی از شب های ماه مبارک رمضان، نیمه شب، برای انجام کاری مجبور شدم از جلوی اتاق امام گذر کنم.
حین عبور، متوجه شدم که امام، زار زار گریه می گردند! هق هق گریه امام که در فضا پیچیده بود، واقعا مرا تحت تاثیر قرار داد که چگونه امام، در آن موقع. از شب، با خدای خویش راز و نیاز می کند.(18)
در این وادی ار رفته باشی دمی
و ز این باده گر خورده باشی کمی
بدانی که منظور و مقصود چیست
عبادت چه و قرب معبود چیست
به گفته ساکنان بیت حضرت امام خمینی (ره)، آخرین ماه رمضان دوران زندگی امام، از ماه مبارک رمضان های دیگر متفاوت بود! به این صورت که امام، همیشه، برای خشک کردن اشک چشم شان دستمالی را همراه داشتند، ولی در آن ماه مبارک رمضان، حوله ای را نیز همراه بر می داشتند تا به هنگام نمازهای نیمه شب شان، از آن استفاده کنند!(19)
امام خمینی (ره)، توجه خاصی به قرآن داشتند، به طوری که روزی، هفت بار قرآن می خواندند! و در ماه رمضان یکی از همراهان امام در نجف، اظهار می کرد که امام خمینی، در ماه مبارک رمضان، هر روز، ده جزء قرآن می خواندند؛ یعنی، در هر سه روز، یک بار قرآن را ختم می کند(20)
چه خوب است که زندگی ما نیز همین گونه باشد؛ سحرخیزی ما سر وقت انجام شود؛ نماز اول وقتمان روی نظم باشد. برنامۀ خانوادگی ما هم روی نظم باشد. در رمضان با این فرصت طلایی می توان برنامه ریزی و نظم را در زندگی گسترش داد.
4. فرصت پیوند با ولایت
ماه مبارک رمضان فرصت های مناسبی برای پیوند و تقویت ارتباط با اهل بیت (علیهم) وجود دارد؛ چرا که تمام اعمال ما در گرو محبت و ارتباط با آن بزرگواران است.زراره از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده که آن حضرت فرمودند: «بُنِیَ الإسْلامُ عَلی خَمْسَةَ أشْیاءَ عَلَی الصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ و الحَجِّ وَ الصَّومِ وَ الوَلایَةِ؛ اسلام بر پنج چیز بنا شده است: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت.»
زراره پرسید: کدام یک از این پنج پایه برتر است؟ فرمودند: «اَلْوَلایَةُ أَفضَلُ لِأنَّها مِفْتاحُهُنَّ وَ الْوالی هُوَ الدَّلیلُ عَلَیهِنَّ(21)؛ ولایت اهل بیت (علیهم) افضل است؛.
زیرا ولایت کلید بقیه اعمال و برنامه های اسلام است و با راهنمایی ولّی [راستین] بقیه موارد به جای آورده می شود.»
در دعای روز بیست و پنجم ماه مبارک رمضان برای تکمیل عبادات خود از درگاه ربوبی خواستار تقویت محبت اهل بیت (علیهم السلام ) بوده، آرزو می کنیم که از دوستداران آن اولیاء الهی باشیم.
«اَللّهُمَّ اجْعَلْنی مُحِبّاً لِأوْلِیائِکَ وَ مُعادِیاً لِأعْدائِکَ مُسْتَنّاً بِسُنَّةِ خاتَمِ أنْبِیائِکَ؛ خداوندا! مرا از دوستان اولیاء خودت و از مخالفین دشمنانت و از رهروان راه و روش خاتم پیامبرانت (صلی الله علیه و آله) قرار بده!»
مؤمنان در شب های احیای ماه رمضان، اسامی ائمه (علیهم ) را بر زبان جاری می کنند، در مجالس می نشینند، روضه می شنوند و اشک می ریزند؛ این بهترین فرصتی است که می توان خود را به اهل بیت (علیهم ) نزدیک کرد. ماه رمضان ماه امام زمان (عج) است.
اینکه در شب اول ماه رمضان، نیمه ماه رمضان، آخر ماه رمضان و در شب های قدر، زیارت امام حسین (علیه السلام) مستحب است و در روایات آمده که هر کس در ماه رمضان به زیارت امام حسین (علیه السلام) برود، گویا با همۀ انبیا مصافحه کرده است، این همان پیوند با ولایت است.
شهید مطهری (ره) ارادت ویژه ای به مرحوم علامه طباطبایی (ره) داشت: وقتی علّت را از او پرسیدند در جواب گفت: علامه طباطبایی (ره) صفات برجسته ای دارد، یکی از آن ها این است که ایشان هر افطار می آمد، .
اول ضریح حضرت معصومه (علیها السلام) را می بوسید، بعد می رفت منزل و افطار می کرد، در تمام روزهای ماه رمضان دیدم، علامه افطارش را با بوسه به ضریح حضرت معصومه (علیها السلام) قرار می داد. (22)
رمضان؛ فرصتی برای غفران الهی
باید فرصت های طلایی را غنیمت شمرد یکی از نسیم های رحمت الهی و فرصت های طلایی، ماه مبارک رمضان است. وجود نازنین پیغمبر مکرم اسلام صلی الله علیه وآله در اواخر ماه شعبان فرمودند:«أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَاب.»(23)
دوستان! چه فرصتی از این بهتر؟ اگر این نسیم رحمت الهی را از دست بدهیم و مانند همان ناخدایی که از باد غافل بود خودمان را در معرضش قرار ندهیم، معلوم نیست دوباره این فرصت برای ما میسر بشود. چه کسی تضمین کرده که ما دوباره ماه رمضان، این نسیم رحمت الهی را درک می کنیم؟
کافی است نگاهی به اطراف خودمان بیندازیم و جای خالی افرادی را که سال های گذشته در میان ما بودند و الان دستشان از دنیا کوتاه شده ببینیم.
خدای متعال یک بار دیگر این توفیق را نصیب ما کرد تا میهمان بزرگترین ماه و بهترین لحظاتش باشیم، پس بیایید قدر بدانیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «فَإِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیم.»(24) بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ محروم بماند.
امیر المومنین علیه السلام می فرمایند: ایستادم و سؤال کردم: یا رسول الله مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ؟
«یَا أَبَاالْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل.» :ای ابوالحسن! برترین اعمال در این ماه (رمضان)، پرهیز از حرام‌های خدای عزوجل است.
در این حدیث، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به امام علی (علیه السلام) میفرمایند که بهترین عمل در ماه رمضان، پرهیز از گناهان و حرام‌های الهی است.
این بیان نشان میدهد که ماه رمضان تنها به روزه‌گرفتن و عبادات ظاهری محدود نمی‌شود، بلکه تقوا و پرهیز از گناه، اصل اساسی در این ماه است.
روزه‌دار باید نه تنها از خوردن و آشامیدن، بلکه از هرگونه گناه و حرام نیز دوری کند تا به تقوای واقعی دست یابد.
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون.»(25) ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما مقرر شده است، همان‌گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند مقرر شده بود، تا پرهیزگار شوید.
این آیه قرآن، فلسفه روزه را رسیدن به تقوا بیان میکند. روزه تنها یک عمل فیزیکی (مانند نخوردن و نیاشامیدن) نیست، بلکه ابزاری برای تقویت روحیه پرهیزگاری است.
روزه‌دار با کنترل شهوات و تمایلات نفسانی، خود را برای دوری از گناه و انجام اعمال نیک آماده میکند. تقوا به معنای خودنگهداری و دوری از هر آنچه خداوند حرام کرده است، هدف اصلی روزه است.
«مَا یَصْنَعُ الصَّائِمُ بِصِیَامِهِ إِذَا لَمْ یَصُنْ لِسَانَهُ وَ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ جَوَارِحَهُ.» روزه‌دار با روزه‌اش چه میکند، اگر زبان، گوش، چشم و دیگر اعضای خود را حفظ نکند؟
این حدیث تأکید میکند که روزه تنها به نخوردن و نیاشامیدن محدود نمی‌شود، بلکه حفظ تمام اعضا و جوارح از گناه نیز بخشی از روزه است. اگر کسی روزه بگیرد .
اما زبانش به دروغ، تهمت یا غیبت آلوده باشد، یا چشمش به حرام بنگرد، یا گوشش به سخنان ناشایست گوش دهد، روزه‌اش ناقص است.
روزه واقعی زمانی محقق میشود که فرد تمام وجودش را از گناه دور نگه دارد و به تقوای کامل دست یابد.
این احادیث و آیه قرآن، همگی بر یک نکته اساسی تأکید دارند: روزه تنها یک عمل فیزیکی نیست، بلکه تمرینی برای تقوا و پرهیز از گناه است.
رمضان و کنترل نفس و دوری
ماه رمضان فرصتی است برای خودسازی، کنترل نفس و دوری از هر آنچه خداوند حرام کرده است. روزه‌دار باید نه تنها از خوردن و آشامیدن، بلکه از گناهان زبانی، چشمی، گوشی و دیگر اعضا نیز پرهیز کند تا به هدف اصلی روزه، یعنی تقوا، دست یابد.در زمینه ماه رمضان و روزه داری هم هر کس می‌تواند به درجات عالی تری از خودسازی و تعالی معنوی دست یابد. در حدیث از امام علی علیه السلام میخوانیم:
«صَوْمُ الْقَلْبِ خَیْرٌ مِنْ صِیام اللِّسانِ وَ صِیامُ اللِّسانِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ الْبَطْنِ؛(26) روزه دل بهتر از روزه زبان است، و روزه زبان از روزه شکم برتر است.»
کنترل دهان، کنترل زبان و کنترل قلب، مراحل مختلف تکامل روزه داران است و هر کس در یکی از این سه جایگاه قرار می‌گیرد.
همان بزرگوار فرموده است: «روزه نفس از لذات دنیوی، برترین روزه هاست.»(27) آری برای دست یابی به لذایذ جاودانه باید از برخی لذایذ دنیوی روزه گرفت.
فرصتی برای بهبود روابط اجتماعی
علاوه‌ی بر فرصتهایی که در زندگی فردی برای مردم در ماه رمضان مهیا است، در زمینه‌ی اجتماعی «ماه رمضان فرصت کمک به فقرا است.» «ماه احسان است.» «ماه صله‌ی رحم، صدق و برّ با برادران دینی،» است.در ماه رمضان «سعى کنیم از این فضاى معنویّت و صفا... براى ارتباطات صحیح و معنوى میان خودمان و دیگران استفاده کنیم و تصمیم‌هاى درست بگیریم، اقدامهاى درست بکنیم؛ خوشبینى را، اعتماد را، ایجاد محبّت را، خیرخواهى نسبت به یکدیگر را در ارتباطات خودمان دخالت بدهیم، و این بهره را از ماه رمضان ببریم که در روابط اجتماعى و روابط انسانى یک تلطیفى به‌وجود بیاوریم.(28)
فرصت رفع کدورت
در این ماه، باید اختلاف ها و کدورت ها را کنار بگذاریم و در مقابل رفت و آمدها و دید و بازدیدها را زیاد کنیم.«ثَلَاثَةٌ لَا تُقْبَلُ لَهُمْ صَلَاةً عَبْدٌ آبِقٌ مِنْ مَوَالِیهِ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَیْهِمْ فَیَضَعَ یَدَهُ فِی أَیْدِیهِمْ وَ رَجُلٌ أَمَّ قَوْماً وَ هُمْ لَهُ کَارِهُونَ وَ امْرَأَةٌ تَبِیتُ وَ زَوْجَهَا عَلَیْهَا سُاخِطٌ؛ (29) سه گروه هستند که نماز آنها قبول نمی شود:
1. عبدی که از مولای خود قهر کرده که باید به نزد او برگردد [و با او آشتی کند] و دست او در دست مولای خود قرار گیرد .
2.دیگری مردی که بر قومی حکمفرمایی می کند و آن قوم او را نمی خواهند .
3. سوم زنی که شب بخوابد و شوهرش بر او خشمناک باشد..
4.یکی از زمینه های قبول نشدن نماز، کدورت و قهر است که در ماه رمضان فرصتی است برای از بین بردن این کدورتها.
5: فرصت صبر در ماه رمضان
ماه رمضان ماه صبر و تحمّل است. ماه صبر در برابر گناه، معصیت، روزه خواری و... است. آدم صبور تا اذان مغرب نشده، افطار نمی کند. این صبر را باید در سایر ایام هم تعمیم داد.
6.فرصت قناعت در ماه رمضان
در ماه رمضان، مومنان با مناعت طبع و قناعت، زندگی می کنند، حال این را می شود تعمیم داد. و در سایر روزهای سال و در همۀ مراحل زندگی قناعت را سر لوحۀ همۀ امور قرار داد.
ماه رمضان شب احیا دارد، مومنان در شب های احیا، اسامی ائمه(علیهم السلام) را بر زبان جاری می کنند، در مجالس می نشینند، روضه می شنوند و اشک می ریزند؛ این بهترین فرصتی است که می توان خود را به اهل بیت(علیهم السلام) نزدیک کرد
ماه رمضان، فرصتی برای توبه و مراقبت از خود
یکی از برکات این دیدار رمضانی، بهره‌مندی از فضای معنوی ماه رمضان است. درست است که این جلسه یک جلسه‌ی استثنائی است.مسئولین مختلف، شخصیّت‌های برجسته‌ی نظام، صاحبان مناصب و مسئولیّتها از جناحهای مختلف، از سلایق مختلف در اینجا تشریف دارند، فرصت گفتگو و بحث و تجدید دیدار و تبادل محبّت و مانند اینها فراهم می شود -اینها برکات این جلسه است- لکن از همه‌ی اینها مهم‌تر همان نکته‌ای است که عرض شد؛ یعنی قرار گرفتن در فضای معنوی ماه مبارک.
در فِقرات دعای واردشده‌ی برای روزهای ماه رمضان میخوانیم: وَ هذا شَهرُ الصّیام، وَ هذا شَهرُ القیام، وَ هذا شَهرُ الاِنابَة -«وَ اَنیبوا اِلی ربِّکُم»(30)- و هذا شَهرُ التَّوبَة، وَ هذا شَهرُ المَغفِرَةِ وَ الرَّحمَة.(31) این ماه و این فضا، این خصوصیّات را دارد.
توبه‌ی ما از کدام گناه است؟ خب، سرتاپای انسان و امثال بنده، گناه هستیم؛ لکن گناهان دوجورند: یک گناهی است که فقط به خود انسان ضربه وارد میکند، یک گناهی است که صدور آن از انسان به دیگران ضربه میزند.
چیزی را که این دندان انسان مَزقمیکند و می جَود، گاهی یک چیز سختی است، خود دندان میشکند، به جای دیگری ضرر نمیرسد؛ [امّا] گاهی انسان با این دندان غذایی را می خورد که کبد انسان را از کار می‌اندازد؛ کبد تقصیری نداشت، تقصیر این دندان بود، تقصیر این دهان بود. گناهان ما گاهی این‌جوری است.
ما یک حرکتی را انجام میدهیم، یک سخنی را می گوییم، یک راهی را میرویم، [که] جامعه ضرر میکند، کشور ضرر میکند؛ این‌جور گناهان، گناهان مهمّی است، گناهان بزرگی است. فرمود: وَ اتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خآصَّة.(32)
گاهی کسی ظلمی میکند، جزائی که خدای متعال برای آن ظلم قرار میدهد فراگیر است و جامعه را فرامیگیرد؛ از چنین ظلمی، از چنین فتنه‌ای باید پرهیز کرد.
این خطاب به ما مسئولین است، آحاد مردم مخاطب به این خطاب نیستند؛ ما مسئولین هستیم که [هم] میتوانیم کاری بکنیم که زیان آن به جامعه برسد؛ هم میتوانیم عکسش عمل کنیم، کاری کنیم که نفع آن به جامعه برسد.
مرحوم علّامه‌ی طباطبائی (رضوان‌الله‌علیه) در تفسیر این آیه‌ی شریفه‌ی سوره‌ی نساء که «مآ اَصابَکَ مِن حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ وَ مآ اَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِکَ»(33)
یک بیانی دارند؛ میفرمایند که جوامع بشری، جامعه‌ی کشور، یک جامعه‌ی خاصّ یک محدوده، یک هویّت مستقلّی دارد، یک هویّت وحدانی دارد غیر از هویّت افراد؛ یعنی جامعه‌ی یک کشور با یک نگاه مثل یک انسان واحد است؛
همچنان‌که در انسان واحد یک عضو ممکن است عملی انجام بدهد که بقیّه‌ی اعضا را درگیر کند، در جامعه هم همین‌جور است، یک عضو ممکن است کاری بکند که همه را درگیر بکند.
حوادثی برای جامعه پیش می‌آید، عدّه‌ای بی‌گناهند در آن حادثه؛ [پس] چطور میشود گفت که «مآ اَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِکَ»، ایشان میفرمایند نه، همین درست است، همین جا هم «فَمِن نَفسِکَ» است، منتها نفْس یک موجود وسیعیبه نام جامعه است که یک جزئی از او گناهی کرده.
خب، اگر بنا باشد که از چنین گناهی ما پرهیز کنیم خیلی باید مراقب باشیم؛ احتیاج دارد به مراقبت، به دقّت؛ این فضای ماه رمضان این را بایستی به ما تعلیم بدهد، این را بایستی به خودمان تلقین کنیم، واقعاً احساس مسئولیّت کنیم، هرجا هستیم.(34)
نتیجه:
ماه رمضان، فرصتی بی‌نظیر برای تقویت اراده و تصمیم‌گیری است. در این ماه، انسان با امساک از خوردن و آشامیدن، تمرین میکند تا بر خواسته‌های نفسانی خود غلبه کند و اراده خود را تقویت نماید.این تمرین، نه تنها در زمینه خوردن و آشامیدن، بلکه در سایر زمینه‌های زندگی نیز می‌تواند مؤثر باشد.
در طول این پژوهش، به بررسی ابعاد مختلف تقویت اراده و تصمیم‌گیری در ماه رمضان پرداختیم.
به عنوان مثال، نقش روزه‌داری، برنامه‌ریزی، نظم، خودشناسی، ارتباط با خداوند و تغییر و تحول در تقویت اراده و تصمیم‌گیری را مورد بررسی قرار دادیم. همچنین، راهکارهای عملی برای بهره‌گیری از فرصت‌های ماه رمضان در تقویت اراده و تصمیم‌گیری را ارائه کردیم.
نتایج این پژوهش نشان داد که ماه رمضان، فرصتی ارزشمند برای تقویت اراده و تصمیم‌گیری است. در این ماه، انسان می‌تواند با بهره‌گیری از فضائل و برکات آن، به سوی کمال و سعادت گام بردارد.
رمضان، فرصتی است برای بازگشت به خویشتن، توبه از گناهان و تقویت اراده. در این ماه، مساجد به عنوان کانون‌های معنوی، نقش مهمی در تقویت ایمان و همدلی مومنان ایفا می‌کنند. رمضان، فرصتی است برای تقویت روابط اجتماعی، رفع کدورتها و ایجاد فضایی سرشار از محبت و همدلی.
با پایان ماه رمضان، انسان باید تلاش کند تا دستاوردهای معنوی این ماه را در طول سال حفظ کند و همواره در مسیر بندگی و تقوا گام بردارد.
امیدواریم که این پژوهش، بتواند به انسان‌ها کمک کند تا از فرصت‌های ماه رمضان برای تقویت اراده و تصمیم‌گیری خود بهره‌مند شوند و زندگی خود را بهبود بخشند.
پی نوشت:
1.بحار الانوار (ط-بیروت)، ج ۹۳، ص ۳۴۶، ح ۱۲2سوره بقره، آیه ۱۸۵.
3.سوره ملک، آیه ۲
4.سوره مؤمنون، آیات ۹۹ و ۱۰۰
5.بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۳۵۶
6. امالی صدوق، ص 93.
7. صحیفۀ سجادیه، دعای 44.
8. کافی، ج 2 ، ص 136.
9. تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله)؛ ص 285.
10 . زمر/ 53 و 54.
11 . امالی صدوق، ص 95.
12 . همان، ص 94.
14 تفسیر عیلشی، ج1، ص 44.
15 مستدرک الوسائل و مستنبط المسایل، ج7، ص369.
16.جلوه های اعجاز معصومین (علیهم)، ص69.
17و پا به پای آفتاب، ج 1، ص 286.
18. هزار و یک نکته، حسین دیلمی، نکته 104؛ جلوه ای از خورشید، ص 90.
19.برداشت هایی از سیره امام خمینی (ره)، ج 3، ص 126.
20.همان.
21.کافی، ج 2، ص 18.
22. سلسله سخنرانی های استاد رفیعی، ص 29.
23.عیون أخبار الرضا علیه السلام، ترجمه آقا نجفی، ج 1، ص 222.
24 . الأمالی( للصدوق)، النص، ص95.
25.سوره بقره، آیه ۱۸۳
26. نهج البلاغه، حکمت 5890.
27. میزان الحکمه، ج 2، ص 1687، ح 10950.
28.مقام معظم رهبری: سخنرانی های متعدد در مورد ماه مبارک رمضان
29. اَمالی، شیخ مفید، نشر کنکرۀ شیخ مفید، قم، 1413ق، چاپ اول، ص173
29.الکافی،ثقة الاسلام کلینی ج ۴ ص ۷۵ ح۷
30.سوره مبارکه الزمر آیه ۵۴
31.سوره مبارکه الأنفال آیه ۲۵
32.سوره مبارکه النساء آیه ۷۹
منابع:
https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=2178https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=49973
https://www.mashreghnews.ir/news/1074927
https://hawzah.net/fa/Article/View/116568
https://www.islahweb.org/fa/post
https://erfan.ir/farsi/87064.html
