منظور از ارزش‌ها در هر سازمان، مجموعه اصول اخلاقی، رعایت احکام شرعی و قوانینی است که کارکنان سازمان، خود را به رعایت آنها ملزم می‌دانند و ارزش حیاتی دارند.
این ارزش‌ها شامل چگونگی رفتار افراد با یکدیگر، رعایت موازین احکام و اخلاقی و سایر عناصر مهم و کلیدی مرتبط با اجرای اخلاق دینی در سازمان است؛ پس ارزش‌های سازمانی، سنگ بنای فرهنگ مدیریت به شمار می‌رود و تجسم بخشیدن به این ارزش‌ها، کار مدیر است. از این رو اگر مدیران الگوهای عملی خوبی برای کارکنان خود باشند در حقیقت ارزش‌ها را به تصویر کشیده‌اند.
در این‌گونه سازمان‌ها، اعتماد کارکنان، پشتوانه عظیم مدیر، رهبر و یا فرمانده برای اجرای کارها است. تعهّد، هدفمندی و رشد از ویژگی‌های هر سازمان ارزش‌مدار است.
در سازمان‌های اسلامی، تفکر مدیریتی در چارچوب جهان‌بینی توحیدی و نظام ارزشی اسلام است و متغیّرها بر اساس این اصول تنظیم و تعدیل می‌شود. در نظامی که محور، خداوند باشد و هدف تقرّب به ذات اقدس او، کل پیکره مدیریت تحت تأثیر قرار می‌گیرد و توسعه فردی، اجتماعی و جهانی در مسیر توسعه و تکامل دنیوی و اخروی انسان صورت می‌پذیرد.
در سلسله مقالاتی به بررسی ویژگی‌های مدیر در بعد رعایت ارزش های اسلامی و و برخورداری از بینش صحیح دینی در ادای فرائض دینی و رعایت شئون اسلامی، التزام عملی به ولایت فقیه، پایبندی به ارزش‌های اسلامی و انقلابی و ایجاد فضای اسلامی و انقلابی در مجموعه یا سازمان تحت مدیریت خود، پرداخته خواهد شد.
در این نوشتار، به بیان نقش مدیر در ایجاد فضای اسلامی و انقلابی در مجموعه تحت مدیریتش که یکی از مهم ترین ویژگی های ارزشی و بینشی یک مدیر شایسته و کارامد می باشد، خواهیم پرداخت.
ایجاد فضای اسلامی و انقلابی در سازمان
اجرای قوانین دینی برای تعالی و سعادت انسان تنها در مسیر عدالت و حقانیت محقق می گردد. در سازمان های اسلامی نیز، که هدف غایی عمل طبق ارزش های دینی و انقلابی است، باید فضا را برای تحقق این اهداف آماده ساخت.بسترسازی و ایجاد فضای اسلامی و انقلابی در سازمان ها بر عهده همه نیروهای سازمانی به ویژه مدیران است.
با بهره‌گیری از فرمان الهی در تمامی زمینه های فعالیت می‌توان به همه ابعاد کار، رنگ خدایی بخشید:
صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ1
رنگ خدایی (بپذیرید؛ رنگ ایمان و توحید و اسلام) و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟ و ما تنها او را عبادت میکنیم.
1. میزان تکریم و به کارگیری نیروهای ارزشی و ایثارگر
جاودانگی و حیات هر ملتی، مرهون از جان‌گذشتگی مردان و زنانی است که هنگام خطر با تمام وجود از کشور و عقیده خود دفاع کرده اند.این مدافعان، علاوه بر این که نامی نیک از خود به یادگار گذاشته اند، همچون مشعلی فروزان، راه زندگی نسل های آینده دیارشان را نیز روشن کرده اند. کشور مقدس ایران در خاطره تاریخی خویش، همواره مردان و زنان بسیاری را به یاد می آورد که در راه ارزش ها از جان خود گذشتند و آیندگان را به آزادی و آزادگی رهنمون شدند. یادگاران دوران انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس هشت ساله، نمونه هایی از این سرمایه‌های ارزشمند هستند.
یکی از راه های ایجاد فضای انقلابی در سازمان، استفاده از این شخصیت های انقلابی در مجموعه خویش است.
حضرت امام خمینی رحمه الله نیز در این باب فرموده اند:
«به همة مسئولان کشورمان تذکر می دهم که در تقدم ملاک ها، هیچ ارزش و ملاکی مهم تر از تقوا و جهاد در راه خدا نیست و همین تقدم ارزشی و الهی باید معیار انتخاب و امتیاز دادن به افراد و استفاده از امکانات و تصدی مسئولیت ها و اداره کشور و بالاخره جایگزین همة سنت ها و امتیازات غلط مادی و نفسانی بشود.»2
نقش ایثارگران در پیشبرد کارها و موفقیت در همه عرصه‌ها بر هیچ کس پوشیده نیست. ایثارگران، مشعل های فروزان دوران جهاد و یادآوران دوران صلابت و مقاومت هستند. آنان راحتی و امنیت دیگران را بر راحتی و امنیت خویش ترجیح دادند. این نیروهای ارزشمند کسانی هستند که خداوند در قرآن کریم از آنان یاد کرده است:
وَ یؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ3
و آنها را بر خود مقدم می دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند.
مقام معظم رهبری مدظله العالی جانبازان و آزادگان کشورمان را مظهر ایثار و صبر معرفی کرده و فرموده اند:
«مهم ترین نقطه قوت در قیام جمهوری اسلامی، نقطة قوت انسانی بود... آنچه این ملت را پیروز کرد، قدرت نیروی انسانی بود؛ یعنی آگاهی و ایستادگی... قلة این صبر و بصر شهدای مایند؛ همین آزادگانی هستند که اینجا حضور دارند و همین جانبازان عزیزی هستند که اینجا نشسته اند.
اینها بودند که جان خودشان را در معرض نابودی گذاشتند؛ از حیات خودشان برای دوام این حرکت و این قیام بزرگ و انسانی مایه گذاشتند؛ اینها اوج ایثار و مظهر بصر و صبرند، مظهر آگاهی و ایستادگی و پایداری...»4
مدیران نظام اسلامی در استفاده از این نیروهای ارزشی نه تنها مقام این عزیزان را ارج می نهند بلکه در حقیقت فرهنگ ازخودگذشتگی و ایثار را در مجموعه خویش ترویج خواهند داد.
مقام معظم رهبری مدظله العالی ملت ایران را مرهون مجاهدت ایثارگران می‌دانند و می‌فرمایند:
«ملت ایران با همه وجود، مرهون تلاش و مجاهدت این ایثارگران است؛ چه ایثارگرانی که شهید شدند، چه ایثارگرانی که شهید دادند، چه ایثارگرانی که جانباز شدند، چه ایثارگرانی که زندگی دشوار جانبازی را برای عزیزان خودشان تحمل کردند ـ پدران اینها، مادران اینها، همسران اینها ـ چه آنهایی که در بند دشمن جبار جرار اسیر شدند و پدر و مادرها لحظه لحظه دوران اسارت را با خون دل تحمل کردند...»5
مصالح اسلام و انقلاب ایجاب می کند از مدافعان هویت اسلامی، تاریخ، انقلاب و میهن، که با صبر و قناعت و کم‌توقعی در خدمت نظام بودند و خالص ترین سربازان انقلاب هستند، حمایت شود.
همه مسئولان وظیفه دارند که از منافع و حقوق این نیروهای ارزشی دفاع کنند. حمایت همه‌جانبه از ایثارگران، هدفی ارزشمند برای ایجاد فضای انقلابی و اسلامی در جامعه است.
از راهکارهای گسترش و ارتقای ارزش های دفاع مقدس اعطای نقش‌های بالاتر به حاملان این ارزش ها (البته با فراهم آوردن پیش زمینه های مناسب) است؛ به این معنا که باید با ایجاد زمینه رشد و پیشرفت شغلی این عزیزان، سطح توانایی ها را در این افراد بالابرد و بستر را برای آسایش و رضایت شغلی آنان فراهم آورد.
.jpg "ویژگی های رفتاری مدیر شایسته: ایجاد فضای اسلامی و انقلابی در مجموعه")
2. اهتمام به تعظیم شعائر اسلامی
شعائر جمع شعیره به معنى علامت و نشانه است، بنابراین شعائر اللَّه به معنى نشانه هاى الهی است و شامل آنچه از دین است که انسان را به یاد خدا می اندازد.جوهری در صحاح گوید: «شَعیره و شَعائر به معنی چیزی است که عَلم و علامت است و همانند لباسِ رو معرّف انسان باشد و خداپرستی را اعلام و اظهار کند و اینها شُعار دین است؛ همانند اعمال حج که جنبه بروز و ظهور برای مسلمانان دارد و هرچه نشانه ای برای اطاعت خداوند باشد، جزء شَعائِر است.»6
خلیل بن احمد فراهیدی در کتاب العین نیز به این نکته اشاره کرده است:
«در قرآن به قربانی حج شعیره گفته می شود؛ زیرا به این قربانی علامتی نهاده شده است که به سبب آن شناخته می شود. او علت نامگذاری را در علامت‌دار کردن این حیوان می داند تا از هر جا گذر کند همه بفهمند که این برای حج است.»7
پس «شَعائِر» به مجموعه آداب و نمادهایی گفته می شود که نشانه های دین است و بزرگداشت این نشانه ها در حقیقت بزرگداشت دین است.
با این تعریف شَعائِر اسلام طیف وسیعى از مراسم و مناسک را دربرمی گیرد؛ از جمله برگزارى محافل ذکر و گریه تا زیارت‌خوانى و به راه انداختن دسته های عزاداری و تمام عبادت هاى دسته جمعى؛ مانند نماز جمعه و جماعت و همه مراسم حج.
برزگداشت و تعظیم این آداب و نمادها در کلام الهی نشانه پرهیزکاری است:
وَ مَنْ یعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ8
و هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دل هاست.
تقوا از حالت هاى روحى است که از آثار و نشانه ها به وجود آن پى‌برده مى شود؛ زیرا در کارهاى ظاهری، بین گناه و ثواب فرق چندانى نیست؛ مثلاً نماز خالصانه با نماز ریاکارانه در ظاهر یکى است و آنچه یکى را ارزشمند و دیگرى را ضدارزش مى کند، همان روح و باطن کار است که به قلب ها مربوط است؛ پس تقواى درونى باید آثار بیرونى هم داشته باشد. هر کس به شعائر بى اعتنا باشد در حقیقت تقواى قلبى او کم است.9
گفتنی است تقوا بر دو قسم است: یکى تقواى جوارح که انسان، اعضا و جوارح خود را از گناهان باز دارد و دیگرى تقواى دل ها که قلب از باورهای باطل و اخلاق زشت، خالى باشد. عمل به شعایر اسلامى جزء تقواى جوارح است، اما بزرگداشت شعایر جزء تقواى دل هاست؛ زیرا تعظیم شعایر غیر از عمل به آنهاست. چه بسا انسان به وظایف خود عمل کند، اما اهمیتى به آنها ندهد و از روى بىمیلى و اکراه یا خوف و رجا انجام دهد.10
اصل پروا و تقوا و احساس مسئولیت در برابر خدا حقیقتى است که از اعماق دل و کانون جان و کران تا کران قلب برمى خیزد و انسان را در گذر زندگى به گونه اى جهت مىدهد که اعضا و اندام ها و حرکات و سکنات و نفى و اثبات و گفتار و عملکرد و نوشتار خود را خداپسندانه سازد و مقررات خدا را گرامى دارد.
مى توان از آیه سی و دوم سوره مبارکه حج چنین برداشتی را نیز کرد که آوردن «تقواى دل» پس از «تعظیم شعائر» الهام بخش این معناست که مؤمنان باید در تعظیم شعائر اسلامى اولا نیت خالص داشته باشند و در بزرگداشت شعائر، رضاى الهى را در نظر بگیرند و ثانیا تنها به تعظیم صِرف بسنده نکنند و به اصطلاح، «شعار» شان همراه «شعور» باشد و فریادشان با عمل همراه گردد؛ پیام هر شعارى را به نیکى دریابند و به نیکویى عمل کنند؛ اگر شعار توحید سر مى دهند، خود موحّد واقعى باشند؛ اگر از نماز جمعه و جماعت دم مى زنند، خود شرکت جویند؛ اگر به اتحاد معتقدند از تفرقه بپرهیزند و ...
از دیدگاه برخى دیگر منظور از شعائر الله، پاکى نیت و خلوص در کار است. انسان خالصانه و بدون هیچ شرک و ریایى حج و دیگر کارهاى عبادى را براى خدا انجام دهد و این کار، کارى بزرگ و از نشانه هاى روشن تقواى قلبى است.11
شعائر اسلامى در کردار مؤمنان خداجوی تبلور می یابد و منظور از شعائر کردارى، رفتاری است که انجام دادن آنها جنبه شعارى دارد و علامت مسلمانى به شمار مىآید؛ مانند اذان، نماز جمعه و جماعت، حجّ، مجالس مذهبی و سوگواری سالار شهیدان علیه السلام و ...
الف) اذان
نداى ملکوتى و روح بخش اذان، که فراخوانى عمومى مسلمانان به سوى خداست از شعایر مهم اسلامى است و در هر صبح و شام، هر مسلمانى را در هر کوى و برزن به نماز و راز و نیاز با خدا مى خواند و هر جاى زمین چنین ندایى برخیزد، نشانه وجود اسلام و مسلمان در آن دیار است.
رسول گرامى اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم، چهره واقعى مؤذّن را این گونه ترسیم مى کند:
الْمُؤَذِّنُونَ اطْوَلُ النَّاسِ اعْناقاً یوْمَ الْقِیامَةِ12
مؤذنّان در روز قیامت، یک سرو گردن از دیگران بلندترند.
ب) نماز جمعه و جماعت
اجتماع پرشکوه مسلمانان در هر شهر و روستا به طور روزانه، هفتگى و سالانه در قالب نماز جماعت، جمعه و عید از بهترین نشانه هاى مسلمانى است که اعتقاد راسخ نمازگزاران را به برنامه هاى اسلام نشان مى دهد؛ چرا که حضور در چنین اجتماعاتى، فرد را بسان قطره اى به دریا پیوند مى دهد؛ نفاق را از دل مى زداید؛ مسلمانان را یکدل و یکپارچه مى کند و شیاطین پیدا و نهان را مأیوس مى سازد.
ج) حج
کنگره عظیم و سالیانه حج، که فراتر از شهر و کشور و در مقیاس بین‌الملل اسلامى برگزار مى شود، نمایش بى‌نظیرى از وحدت و قدرت مسلمانان در جهان است که عظمت و شکوه آن را بر دوست و دشمن عیان می سازد.
هر یک از مناسک حج و همه مواقف مقدّس آن به تنهایى شعارى دشمن شکن و وحدت آفرین است؛ مانند احرام بستن حاجیان در لباس سفید و متحدالشکل، طواف منظم آنان گرد خانه خدا، سعى صفا و مروه، وقوف روزانه در عرفات، وقوف شبانه در مشعر، رمى جمره، قربانى، تراشیدن سر، بیتوته در منا و ... همه نشانى از بندگى خدا و شعارى از شعائر الهى است که خیر و برکت در آن نهفته است؛ همچنان که خداوند متعال در قرآن فرمود:
وَالْبُدْنَ جَعَلْناها لَکمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ13
و قربانى را براى شما از شعایر الهى قرار دادیم.
منظور از بزرگداشت شعائر الهى این است که مقام و موقعیت این شعائر را در افکار و اذهان و ظاهر و باطن بالا برند و آنچه در خور احترام و عظمت آنهاست به جا آورند.14
د) مجالس مذهبی و سوگواری سالار شهیدان علیه السلام:
حضرت امام خمینى رحمه الله اهمیت تعظیم شعائر اسلامی را این چنین بیان فرمودند:
«امروز ما دیگر انقلاب کردیم، روضه دیگر لازم نیست از غلط‌هایى است که تو دهن ها انداختند. مثل این است که بگوییم امروز ما انقلاب کردیم دیگر لازم نیست نماز بخوانیم! انقلاب براى این است؛ انقلاب کردیم که شعائر اسلام را زنده کنیم نه انقلاب کردیم که شعائر را بمیرانیم.
زنده نگه‌داشتن عاشورا یک مسئله بسیار مهم سیاسى - عبادى است... یک شعار الهى است، عزادارى براى شهیدى که همه چیز را در راه اسلام داده، یک مسئله سیاسى است؛ یک مسئله است که در پیشبرد انقلاب سهم بسزایى دارد... این مظاهر و شعائر و امورى که در اسلام به آن سفارش شده، باید فکر کنید که اینها یک مسئله سطحى نبوده است... خیر! ما ملّت گریه سیاسى هستیم؛ ما ملتى هستیم که با اشک ها، سیل جریان مى دهیم و خُرد مى کنیم سدّهایى را که در مقابل اسلام ایستاده است.»15
طبق فرموده امام راحل، مجالس بزرگداشت مقام اهل بیت علیهم السلام و شهدا، اعیاد دینی، اجتماعات اسلامى مانند نماز جمعه، اسلام را در قلب‌ها زنده نگه می دارد. بزرگداشت نشانه های اسلامی، همیشه مایه حیات اسلام و مسلمان ها و وسیله تحکیم برادری و یادآور وجوه مشترک بین همه مسلمان ها است.
در فرهنگ ناب اسلام، نقاطى از زمین نیز قداست خاصى دارد که به مسلمانان سفارش شده است آنها را گرامى بدارند به قدرى که اهمّیت این اماکن مقدّس آنها را به شکل شعارهایى استراتژیک مطرح کرده و جنبه محوریت بخشیده و زنده نگاهداشتن آنها از شعائر است.
کعبه و مسجد الحرام، مسجد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم، مسجد کوفه، بیت المقدس، مسجد جامع هر شهر، تربت پاک ائمه معصوم علیهم السلام و هر مسجدى که در هر نقطه جهان ساخته شود از چنین اهمّیتى برخوردار است و مسلمانان به پاسداشت حرمت آنها و نیز حفظ و آبادانى آنها سفارش شده اند.
علاوه بر اماکن، روزهایى چون اعیاد بزرگ فطر، قربان، مبعث، غدیر، هجرت، روز تولد معصومین علیهم السلام و نیز ایام سوگواری رحلت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم، عاشوراى حسینى و ... ایام الله هستند که گرامی‌داشت این ایام از شعائر است؛ همچنان که امام امت رحمه الله در سخنانی (که اشاره رفت) زنده نگاه داشتن عاشورا را از شعائر دانسته اند.
.png "ویژگی های رفتاری مدیر شایسته: ایجاد فضای اسلامی و انقلابی در مجموعه")
احیاى شعائر اسلامى
به منظور تجسّم عینى اسلام در جامعه، لازم است شعائر اسلامى به همان کیفیتى که از سوی شارع مقدس رسیده است، حفظ شود و براى احیا و تعظیم هر یک از آنها دولت و ملّت اسلامى وظیفه اى بر عهده دارند که به اختصار شرح داده می شود:الف) وظیفه دولت اسلامى
مبناى سیاست و رهبرى کشورهاى اسلامى باید بر احیا، اعمال و ترویج شعایر اسلامى استوار باشد؛ زیرا حیات و عظمت جامعه اسلامى به آن بستگى دارد. از سوى دیگر، مبارزه با مظاهر شرک و بت پرستى نیز وظیفه حکومت اسلامى است؛ چنان که رهبر بزرگ اسلام حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم به تخریب بتخانه ها و شکستن بت ها اقدام کرد.
به همین دلیل اهل ذِمّه یعنى کفارى که در پناه اسلام و در کشور اسلامى به عنوان ذِمّى و مُعاهد زندگى مى کنند، حق تظاهر به کارهاى خلاف شعایر اسلامى نظیر تظاهر به روزه‌خوارى در ماه مبارک رمضان، خوردن مشروبات الکلى و گوشت خوک و یا به صدا درآوردن ناقوس کلیساها بدون اجازه دولت اسلامى ندارند؛ زیرا همه اینها با شعایر اسلامى منافات دارد.
بنابراین جهت‌گیرى دولت اسلامى باید در راستاى احیا و ایجاد مساجد باشد و مسجدها را رونق بخشد و نیز موظف به پخش اذان از رادیو، تلویزیون و مساجد است؛ همچنین ترتیب و تنظیم برنامه حجّ و احیاى آن به صورت نیروى عظیم الهى در برابر کفر و استکبار از وظایف دولت اسلامى است و باید در سیاست داخلى خود جایگاه ویژهاى برایش در نظر گیرد.
دولت اسلامى باید جامعه را از تظاهر به روزه‌خوارى، پاک، و در معابر عمومى و دید مردم از آن جلوگیرى کند و ... در خارج از کشور اسلامى و در ممالک کفر و شرک نیز باید، اسلام را تبلیغ، و آنان را به اسلام و عمل به قوانین فردى و اجتماعى آن دعوت کند.
ب) وظیفه امت اسلامى
چنان که بیان شد، ترویج و آمیختن زندگى مسلمانان با شعایر اسلامى و الهى در درجه اول، وظیفه حکومت اسلامى و علماى دین است و در درجه دوم وظیفه فرد فرد امت اسلامى است که شعارهاى الهى را حفظ کنند و آنها را با زندگى فردى و اجتماعى خود بیامیزند؛ به عبارت دیگر، ایجاد زمینه رواج و احیاى شعایر اسلامى، وظیفه دولت است.
مسئولان کشور باید زمینه را فراهم کنند تا این شعارها در جامعه اعمال و احیا شود و در مقابل، امت اسلام نیز باید در زنده نگه‌داشتن آنها بکوشند. این امر به اندازه اى مهم است که در فقه اسلام آمده است که بر مسلمانان حرام است در جایى که قادر به اظهار و اعلان شعائر اسلام نیستند، سکونت و اقامت کنند و در صورت تمکن، هجرت از چنین مکانى واجب است.16
مقام معظم رهبری مدظله العالی نیز اهمیت حفظ آثار و نمادهای اسلامی را همراه با رعایت محتوا و درون‌مایه‌های اسلامی، جدی برشمرده و فرموده اند:
«حفظ آثار و شعائر اسلامی در کشور مهم است. دو چیز بایستی در کنار هم، روز به روز قوی‌تر در کشور تحقق پیدا کند:
اول، حفظ آثار و شعائر و ظواهر و نمای اسلامی جامعه است.
دوم، این است که به موازات آن باید محتواهای اسلامی - یعنی علم - جدی گرفته شود.»17
طبیعی است که تعظیم شعائر دینی یک وظیفه حتمی برای هر مسلمان است؛ آن هم به صورت علنی. این مهم باید در همه ابعاد زندگی مسلمانان به ویژه سازمان های اسلامی عملی و نهادینه شود که همت مدیران و فرماندهان مقتدر و آگاه را به یاری می طلبد.
3. میزان تلاش در اقامه نماز جماعت
در بحث قبل بیان شد که اجتماع پرشکوه مسلمانان در هر شهر و روستا به طور روزانه، هفتگى و سالانه در قالب نماز جماعت از بهترین نشانه هاى مسلمانى و نماز جماعت یکی از شعائر و مشخصه های دین اسلام است.امام صادق علیه السلام در سخنی به جنبه شعاری و نشانه بودن نمازهای جماعت تصریح می کنند و می فرمایند:
إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَى الصَّلَاةِ لِکی یعْرَفَ مَنْ یصَلِّی مِمَّنْ لَا یصَلِّی وَ مَنْ یحْفَظُ مَوَاقِیتَ الصَّلَاةِ مِمَّنْ یضَیعُ وَ لَوْ لَا ذَلِک لَمْ یمْکنْ أَحَداً أَنْ یشْهَدَ عَلَى أَحَدٍ بِالصَّلَاحِ لِأَنَّ مَنْ لَمْ یصَلِّ فِی جَمَاعَةٍ فَلَا صَلَاةَ لَهُ بَینَ الْمُسْلِمِینَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ فَلَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ یصَلِّ فِی الْمَسْجِدِ مَعَ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ18
علت نماز جماعت، اجتماع مردم در یک نقطه است تا این که نمازخوان از غیر نمازخوان شناخته شود و کسى که اوقات نماز را محافظت مى کند از کسى که آنها را ضایع مى نماید و نماز را در غیر از وقت خودش مى خواند، مشخص شود.
اگر نماز جماعت نبود براى هیچ کس این امکان وجود نداشت که شهادت به صلاح دین کسى دهد؛ زیرا کسانى که نماز خود را با جماعت نمى خوانند، مانند کسانى هستند که اصلا نماز نخوانده و مسلمانان او را نمازخوان نمى شناسند. از همین جهت است که رسول گرامى اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند کسانى که نماز خود را در مسجد با جماعت نخوانند، نمازى از براى آنان نخواهد بود مگر این که عذرى داشته باشند.
همان طور که در بخش ادای فرایض دینی، قسمت اقامه نماز بیان شد، خداوند در سوره حج اقامه نماز را از ویژگی های مسندنشینان حاکمیت دینی برمی شمارد و در سوره انبیا، حضرت اسحاق و یعقوب (که از پیامبران الهی هستند) را پیشوایانی برای برپا داشتن نماز برمی‌شمارد:
وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَینا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ19
و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می کردند و اجرای کارهای نیک و برپاداشتن نماز و ادای زکات را به آنها وحی کردیم و تنها ما را عبادت می کردند.
اقامه نماز جماعت به عنوان فعالیتی اجتماعی در اسلام، بستری مناسب برای ایجاد فضای اسلامی در هر سازمان است.
مسندنشینان حکومت دینی می توانند با تأسی به این آیه برای تحقق امر الهی تلاش کنند.
در آموزه های دین اسلام به نماز (به ویژه نماز جماعت) بسیار توصیه شده است:
وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ20
و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید (و نماز را با جماعت بگزارید.)
با توجه به این آیه شریفه، خداوند متعال مردم را به برپایی نماز امر می کند؛ آن هم نمازی که با دیگر نمازگزاران همراه باشد؛ یعنی نماز جماعت.
پیامبر بزرگ اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم درباره عظمت ثواب شرکت در نماز جماعت می‌فرمایند:
مَنْ مَشَى إِلَى مَسْجِدٍ یطْلُبُ فِیهِ جَمَاعَةً کانَ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ یرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُ ذَلِک وَ إِنْ مَاتَ وَ هُوَ عَلَى ذَلِک وَکلَ اللَّهُ بِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَک یعُودُونَهُ فِی قَبْرِهِ وَ یؤْنِسُونَهُ فِی وَحْدَتِهِ وَ یسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّى یبْعَث21
هر کس به مسجدى برود که در آن نماز جماعت باشد به هر گامى که برمى دارد براى او هفتاد هزار حسنه نوشته مى شود و همان اندازه بر درجهاش افزوده مى شود و اگر در آن حال بمیرد، خداوند هفتاد هزار فرشته بر او مى گمارد که در گورش او را دیدار کنند و انیس تنهایى او باشند و تا هنگامى که مبعوث شود براى او استغفار مى کنند.
همچنین روایت است از انس بن مالک که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند:
صَلَاةُ الرَّجُلِ فِی جَمَاعَةٍ خَیرٌ مِنْ صَلَاتِهِ فِی بَیتِهِ أَرْبَعِینَ سَنَةً قِیلَ یا رَسُولَ اللَّهِ صَلَاةُ یوْمٍ فَقَالَ صَلَاةٌ وَاحِدَةٌ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ:إِذَا کانَ الْعَبْدُ خَلْفَ الْإِمَامِ کتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَةَ أَلْفِ أَلْفٍ وَ عِشْرِینَ دَرَجَة22
نماز انسان در جماعت بهتر است از نمازی که چهل سال در خانه اش خوانده شود، عرض کردند «یا رسول الله نماز یک روز؟» حضرت فرمودند: «بلکه یک نماز!». سپس فرمودند: «هرگاه بنده خدا پشت سر امام عادل به نماز بایستد برای او درجه هایی صدهزار هزاری ثبت می‌گردد.»
در مورد ثواب قرار گرفتن در صفوف نماز جماعت به ویژه صف اول نماز، حضرت امام کاظم علیه السلام نیز فرموده اند:
إِنَّ الصَّلَاةَ فِی الصَّفِّ الْأَوَّلِ کالْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل23
نماز خواندن در صف اول، مانند جهاد در راه خداست.
امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام نیز در نکوهش ترک نماز جماعت فرموده اند:
مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ فَلَمْ یجِبْهُ مِنْ غَیرِ عِلَّةٍ فَلَا صَلَاةَ لَه24
هرکس که صداى اذان جماعت را بشنود و بدون هیچ عذرى پاسخ ندهد، نماز ندارد (نمازش مقبول نیست.)
از احادیث و روایات ائمه معصومین علیهم السلام می توان به اهمیت و فضیلت نماز جماعت پی برد و تلاش خود را در جهت اقامه این فریضه بزرگ الهی به کار بست.
.jpg "ویژگی های رفتاری مدیر شایسته: ایجاد فضای اسلامی و انقلابی در مجموعه")
آثار و برکات نماز جماعت
برپایی فریضه های دینی به صورت دسته جمعی از جمله نماز جماعت، طبق آیات و روایات معصومین علیهم السلام آثار و برکات دنیوی و اخروی فراوانی دارد؛ همچنین می توان آثار مثبت آن را در زندگی فردی و اجتماعی امت مسلمان مشاهده کرد.مقام معظم رهبری مدظله العالی نیز به آثار دنیوی و اخروی نماز جماعت در بیانات خویش اشاره فرموده اند:
«نماز جماعت، مظهر همان دو جهت است: هم توجه به معنویت، توجه به خدا و ذکر و خشوع و هم وحدت، تجمع و بر گردِ یک محور مشترک فراهم آمدن. به نظر من، هر دو موضوع امروز برای ملت ما و برای امت اسلامی، مسئله روز است.»25
حال که به اهمیت نماز جماعت از دیدگاه قرآن و سخنان اهل بیت علیهم السلام پرداخته شد به برخی از آثار مادی و معنوی این فریضه و شعیره الهی اشاره می شود:
آثار دنیوی
- رفع نیازهای فردیپیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند:
إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یسْتَحْیی مِنْ عَبْدِهِ إِذَا صَلَّى فِی جَمَاعَةٍ ثُمَّ سَأَلَهُ حَاجَةً أَنْ ینْصَرِفَ حَتَّى یقْضِیهَا26
چون بنده خدا نماز را به جماعت گزارد و پس از آن حاجتی را از خدا خواهد، خدای عزوجل حیا می کند از وی که پیش از روگرداندن، حاجتش را براورده نسازد.
-آثار اجتماعی
نماز جماعت، عامل نظم و انضباط و صف بندی و وقت شناسی است؛ روحیه فردگرایی و انزوا و گوشه‌گیری را از بین می برد و نوعی مبارزه با غرور و خودخواهی را در بر دارد. نماز جماعت مقدمه وحدت صفوف و نزدیکی دل ها و تقویت‌کننده روح اخوت و برادری است.
نماز جماعت، بهترین، بیشترین و پاک‌ترین اجتماعات دنیاست و نوعی بازدید و آگاهی از مشکلات و نیازهای یکدیگر و زمینه‌ساز تعاون اجتماعی بین آحاد مسلمین است؛ چنان که حضرت امام رضا علیه السلام در مورد علت برپایی نماز به صورت جماعت فرموده اند:
اِنَّما جَعَلت الْجَمَاعَة لِئَلَّا یکونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکشُوفاً مَشْهُورا27
نماز جماعت قرار داده شده است تا اخلاص و یگانگى و اسلام و عبادت براى خداوند، آشکار، باز و ظاهر باشد.
- آثار سیاسی
نماز جماعت، نشان‌دهنده قدرت مسلمین و الفت دل ها و انسجام صفوف است؛ تفرقه ها را می زداید و بیم در دل دشمنان می افکند منافقان را مأیوس می سازد و خار چشم بدخواهان است. نماز جماعت نمایش حضور در صحنه و پیوند امام و امت است.
-آثار اخلاقی و تربیتی
در نماز جماعت، افراد در یک صف قرار می گیرند و امتیازات موهوم صنفی و نژادی و زبانی و مالی و... کنار می رود و صفا و صمیمیت و نوع‌دوستی در دل ها زنده می شود و مؤمنان با دیدار یکدیگر در صف عبادت احساس دلگرمی و قدرت و امید می کنند.
آثار اخروی
-نجات از آتش و رهایی از نفاقبه فرموده پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم:
مَنْ صلی أَرْبَعِینَ یوْماً فی جماعة یدرک التکبیرة الأولی، کتِبَ لَهُ بَراءَ‌تان: بَرَاءَةً مِنَ النَّار، و بَرَاءَةً مِنَ النِّفَاقِ28
هر کس، چهل روز در نماز جماعت شرکت کند و به طور مرتب نماز گزارد و تکبیرة الاحرام را درک کند دو برائت نامه و دو سند رهایی بخش به او می دهند: نجات از آتش و رهایی از نفاق.
حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم درباره نقش نماز جماعت در عبور از صراط نیز فرمودند:
وَ مَنْ حَافَظَ عَلَى الْجَمَاعَةِ حَیثُ مَا کانَ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ کالْبَرْقِ اللَّامِعِ فِی أَوَّلِ زُمْرَةٍ مَعَ السَّابِقِین29
هر کس در هر کجا که باشد بر جماعت مداومت کند؛ مانند برق سریع و درخشان همراه نخستین گروه بهشتیان از روی صراط می گذرد.
-ترفیع مقام
رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند:
یا علی ثَلَاثٌ دَرَجَات: إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ، وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاة، الْمَشْی بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ إِلَى الْجَمَاعَات30
ای علی! سه چیز موجب ترفیع مقام و درجه مؤمن است:
1. وضوی کامل در هوای سرد؛
2. انتظار نماز بعد از نماز؛
3. شرکت پیوسته در نمازهای جماعت.
به دلیل این آثار است که شرکت در نماز جماعت این قدر توصیه شده است و حتی وقتی نابینایی از حضور پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم اجازه خواست که به مسجد نیاید، آن حضرت فرمودند: از خانه تا مسجد، ریسمانی ببند و به کمک آن، خود را به نماز جماعت برسان.
از سوی دیگر، برخورد شدید نسبت به کسانی که به نماز جماعت اهمیت نمی دهند، نشان دیگری بر اهمیت و سازندگی آن است؛ حتی سفارش شده است به این افراد، همسر ندهید و معرف آنان نشوید.
با توجه به این مطالب و آموزه های دینی بهتر است امت مسلمان تلاش خود را در جهت اقامه نماز، آن هم به صورت جماعت و حفظ وحدت و همبستگی به کار گیرند. مدیران نظام مقدس اسلامی باید بخش دیگری از سخنان مقام معظم رهبری مدظله العالی را نیز سرمشق خویش قرار دهند و به توصیه ایشان عمل کنند.
فرمانده معظم کل قوا حضرت آیت الله العظمی امام خامنه‌ای مدظله العالی توصیه فرمودند:
«در نمازهای جماعت، شرکت کنید. در اجتماعات، شرکت کنید. نماز اول وقت را به جماعت در حرم های عالی مقام حتما درک کنید. بگذارید حضور شما، حضور مؤمنانه و پرهیزکارانه ای باشد که از ملت ایران انتظار می رود.»31
.jpg "ویژگی های رفتاری مدیر شایسته: ایجاد فضای اسلامی و انقلابی در مجموعه")
4. توسعه و توجه به فضای معنوی مجموعه (مسجد و...)
معنویت در بهبود فعالیت های فردی و اجتماعی هر انسانی اهمیت فراوانی دارد.معنویت در سازمان های اسلامی بر دین مبتنی است بدین معنا که آموزه های دین اسلام شکل‌دهنده معنویت است.
سرچشمه معنویت اسلامی، قرآن کریم و فرموده های حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم و ائمه اطهار علیهم السلام است. از نظر مسلمین، همه ابعاد زندگی از فعالیت های شخصی روزمره گرفته تا فعالیت های اجتماعی و ارتباط با دیگران همگی جنبه معنوی و الهی دارد و کل زندگی مسلمان بر پایه رضا و قرب الهی بنا شده است.
منظور از معنویت، برخورداری از ارزش های والای انسانی است. ایمان به خدا، عشق و محبت، احترام به موجودات، اعتماد به نفس، امید به آینده، پذیرش دیگران، تحمل، تقوی، تواضع، توکل، جوانمردی، خدمت، خوش‌بینی، خیرخواهی، سپاسگزاری، شجاعت، صداقت، صرفه جویی، فداکاری، وفای به عهد و همه صفاتی که برای هر انسان و به ویژه مدیر و رهبر لازم است باید مورد توجه و توسعه قرار گیرد.
گسترش این معنویات در فضاهای آکنده از معنویت با موفقیت بیشتری همراه است.
مدیران و رهبران معنوی، نه تنها می توانند بهره‌وری را در محیط کار یا سازمان خود بهبود بخشند، بلکه از آن مهم تر خواهند توانست به آرامش خاطر و رضایت باطن دست یابند و محیطی فراهم کنند تا همکارانشان نیز از این حالت برخوردار شوند؛ همان طور که مقام معظم رهبری مدظله العالی فرمودند:
«فضای معنوی برای همه چیز یک کشور مفید است، فقط مسئله گرایش به آخرت و معنویات نیست. فضای معنوی، حتی برای اداره دنیای یک کشور هم مفید است و این به برکت انقلاب در کشور ما به وجود آمد و امروز فضای کشور ما تا حدود زیادی مشحون از معنویت است.»32
نیاز معنوی انسان در همه سطوح زندگی به قدری است که حتی برخی پژوهشگران غربی استدلال می کنند جهان در آستانه یک رُنسانس (نوظهوری) معنوی است. به گفته آنها مردم احساس می کنند چیزی در زندگی آنها مفقود شده است. انسان هایی که به درجه ای از وفور مادی می رسند، بیشتر این پرسش را مطرح می کنند که آیا این پایان همه چیز است؟
نقاطى از زمین نیز قداست خاصى دارد که به مسلمانان سفارش شده است آنها را گرامى دارند؛ جنبه محوریت بدان ها ببخشند و زنده نگاهداری آن از شعائر است و هر مسجدى که در هر نقطه جهان ساخته شود از چنین اهمیتى برخوردار است؛ چرا که یکی از پایگاه های تأثیرگذار در زندگی مردم، مسجد است.
مسجد به سبب نقش عظیمی که در تربیت نسل بشری دارد از اهمیت بسیاری برخوردار است.
خداوند متعال در حدیثی قدسی در بیان ارزش مساجد می فرماید:
أَلَا إِنَّ بُیوتِی فِی الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ تُضِیءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کمَا تُضِیءُ النُّجُومُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ أَلَا طُوبَى لِمَنْ کانَتِ الْمَسَاجِدُ بُیوتَهُ أَلَا طُوبَى لِعَبْدٍ تَوَضَّأَ فِی بَیتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیتِی أَلَا إِنَّ عَلَى الْمَزُورِ کرَامَةَ الزَّائِرِ أَلَا بَشِّرِ الْمَشَّاءِینَ فِی الظُّلُمَاتِ إِلَى الْمَسَاجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ یوْمَ الْقِیامَة33
مساجد خانه های من در روی زمین هستند که برای اهل آسمان می درخشند همانند درخشش ستارگان برای ساکنان زمین. خوشا به حال آن کسی که مساجد خانه های او باشد؛ خوشا بر آن بنده ای که در خانه خود وضو گرفته سپس مرا در خانه خودم (مسجد) زیارت کند که گرامی داشتن زائر بر زیارت شونده لازم و واجب است. آنان را که در تاریکی شب به طرف مساجد قدم برمی دارند به [داشتن] نور درخشان در روز قیامت بشارت بده!
توسعه پایگاه عبادی و دینی مانند مساجد یکی از راه های معنوی کردن فضای کار و تلاش است. در تاریخ اسلام، مساجد در نظام سیاسی و اجتماعی مسلمانان فقط کارکرد عبادی و مذهبی ندارد بلکه دارای کارکرد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و غیره بوده است. مقام معظم رهبری مدظله العالی در جایی به این مسئله اشاره کرده، و ایجاد فضای معنوی را وظیفه ای همگانی دانسته اند:
«اینکه یکى از نتایج حکومت صالحان «اقامه نماز» شمارده شده، حکایت از ضرورت توجه جدى و اساسى نظام حکومتى اسلام به امور معنوى و عبادى مردم دارد. در چنین نگاهى هرگز نظام و دولت اسلامى خود را بىطرف و خنثى قلمداد ننموده و با خالى کردن شانه از زیر بار مسئولیت مهم دینى خود، آن را صرفا به حوزه هاى علمیه و سایر نهادهاى غیردولتى احاله نمى کند.
روشن است این موضوع به معنى نادیده گرفتن مسئولیت خطیر حوزه هاى علمیه، روحانیت و سایر نهادهاى غیردولتى مسئول در زمینه هاى دینى - فرهنگى جامعه نبوده بلکه تاکیدى بر ضرورت تلاش همگانى است.
اگر دستگاههاى عام و دولتى و شهردارى ها به تأمین و تهیه زمینه هاى امکانات و لوازم انجام وظیفه مسجد مبادرت مى کنند و مراکز رسیدگى به امور مساجد آنها را در زمینه هاى مدیریتى یارى مى دهند، حوزه هاى علمیه و برخى مراکز خاص فرهنگى دولت موظفند تا در زمینه تهیه و تقویت محتواى قابل عرضه فرهنگى - دینى مسجد، برنامهریزى و تلاش نمایند.»34
در حدیثی از حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده است:
کونُوا فِی الدُّنْیا أَضْیافاً وَ اتَّخِذُوا الْمَسَاجِدَ بُیوتا26
در دنیا مهمان باشید و مساجد را خانه های خود قرار دهید.
عمران و آبادی مساجد از نظر قرآن کریم از اهمیت بسیاری برخوردار است. به این دلیل که توسعه‌گران این عرصه را اهل ایمان و هدایت معرفی، و در سوره توبه به این نکته اشاره نموده است:
إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى أُولئِکَ أَنْ یکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ36
مساجد خدا را تنها کسی آباد می کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده است و نماز را برپا دارد و زکات را بپردازد و جز از خدا نترسد؛ امید است چنین گروهی از هدایتیافتگان باشند.
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره مبارکه بقره، آیه 138.
2. پیام حضرت امام خمینی رحمه الله به زائران بیت الله الحرام، 6/5/1366.
3. سوره مبارکه حشر، آیه 9.
4. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با خانواده معظم شهدا، جانبازان و آزادگان استان همدان، 4/16/1383.
5. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار خانواده هاى شهداى استان کرمان، 12/2/1384.
6. صحاح اللغه، ج 2، ص 699.
7. العین، ج 1، ص 250.
8. سوره مبارکه حج، آیه 32.
9. برداشت از تفسیر نور، ذیل این آیه.
10. برداشت از تفسیر اطیب البیان، ج 9، ص 297.
11. برداشت از تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه مورد بحث.
12. وسائل الشیعه، ج 4، ص 616.
13. سوره مبارکه حج، آیه 36.
14. تفسیر نمونه، ج 14، ص 96.
15. صحیفه نور، ج 13، ص 157و 156.
16. اخلاق عبادى، ج 1.
17. سخنرانی رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با خانواده های معظم شهدا، 2/3/1369.
18. علل الشرایع، ج 2، ص 325.
19. سوره مبارکه حج، آیه 41.
20. سوره مبارکه بقره، آیه 43.
21. عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 109.
22. جامع الاخبار، ص 77.
23. من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 385.
24. وسائل الشیعه، ج 5، ص 375.
25. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار کارگزاران نظام به مناسبت عید سعید فطر، 21/11/1375.
26. الارشاد، ج 1، ص 184.
27. بحارالانوار، ج 88، ص 12.
28. بحارالانوار، ج 88، ص 4.
29. بحارالانوار، ج 73، ص 370.
30. من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 360.
31. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار مسئولان و دست اندر کاران حج، 31/1/1373.
32. بیانات در دیدار با کارگزاران حج، 26/11/1378.
33. وسائل الشیعه، ج 1، ص 381.
34. پیام رهبر معظم انقلاب اسلامى به نوزدهمین اجلاس سراسرى نماز، 20/7/1389.
35. بحارالانوار، ج 70، ص 81.
36. سوره مبارکه توبه، آیه 18.
منبع: مدیران و فرماندهان شایسته، جلد چهارم: ارزش ها و بینش ها، سید احمد سجادی، ناشر: نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، بازرسی کل، دفتر تحقیقات کاربردی، تهران، 1390، صص 117-93.
