در بخش روند تاریخی توسعه، مطالبی درباره تغییر و تحولات مدیریت مربوط به امور اوقاف، قانون ها و دستورالعمل های تنظیم امور اوقاف و تغییر و تحولات مدیریت امور مربوط به مساجد بیان شده است.
روند توسعه وقف در پاکستان
با توجه به اینکه پاکستان تا اواسط قرن ۲۰ بخشی از کشور هندوستان و مستعمره انگلستان بوده است، نظام وقفی آن از کشور هندوستان الگوبرداری شده است.قبل از سال ۱۹۵۹ قوانین وقفی زیر در پاکستان حاکم بودند:
1. قانون وقف مسلمانان پنجاب ۱۹۵۱
۲. قانون اوقاف اسلامی ۱۹۴۵
٣. قانون مؤسسه خیریه استان مرزی شمال غربی ۱۹۴۹
۴. قانون وقف مسلمان (اصلاحیه سند) ۱۹۵۹
۵. قانون وقف مسلمان (اصلاحیه بمبئی) ۱۹۳۵
در سال ۱۹۵۹ دولت پنجاب دارایی های وقفی غرب کشور پاکستان را تحت اختیار خود قرار داد و به دولت اجازه داده شد که متولیان وقفی را از تولیت آنها محروم کنند. این اقدام با قوانینی که در جهت دولتی کردن دارایی های وقفی در سال ۱۹۶۰ صادر شد دنبال شد.
براساس این قانون تمام موقوفات به دست ایالت افتاد که این نه تنها نقض آشکار قوانین اسلامی بلکه نقض قوانین وقف مسلمانان سال ۱۹۱۳ بود.
دلایل این اقدام شامل موارد زیر بود:
١. حکومت به دنبال کنترل و نظارت بر فضای مذهبی جامعه است و وقف همواره با مذهب در جامعه ارتباط تنگاتنگی داشته است.
۲. حکومت چشم به درآمدهای سرشار وقف داشته است.
٣. تمرکز به معنای بوروکراتیزه بر نظام مذهبی که به این ترتیب از هر فرصتی برای استقلال آن رد می شود.
این اقدام با مخالفت بسیاری از افراد و گروه های مختلف جامعه نظیر علما و دانشمندان اسلامی، صاحبان عبادتگاه ها، مرشدهای مقبره ها و روشنفکران و فعالان دیگر اجتماعی روبرو شد.
طبق مطالعات آماری تا سال ۱۹۸۴ در استان های مختلف پاکستان، ۳۴۵ معبد، ۶۴۸ مسجد، ۳۲۰۰۰ هکتار زمین کشاورزی، 48200 هکتار زمین غیرزراعی، ۲۲۱۵ مغازه، ۱۸۶۹ خانه وقفی تحت اختیار دولت درآمد؛ بنابراین دیگر وقف دیگر در خدمت مردم نبود.
لیست دارایی های دولتی شده در بخش های مختلف پاکستان در سال ۱۹۸۴ در شکل زیر نشان داده شده است. با توجه به این شکل اهمیت دو منطقه سند و پنجاب در حوزه وقف و دارایی های وقفی نمایان می شود.
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
تا سال ۱۹۷۱ اوقاف پاکستان در سطح استانی کنترل می شد اما پس از این سال به طور مستقیم تحت نظارت حکومت مرکزی درآمد.
در سال ۱۹۷۶ دولت پاکستان تمامی دپارتمان های اوقاف در استان های را به صورت فدرالی و زیر نظر قانون خود درآورد. این اقدام زمان زیادی پایدار نبود و پس از ۳ سال و در ۱۹۷۹ قانون فدرالی لغوشد و قدرت دوباره به تک تک استان ها بازگشت.
قانون جدید به تمامی استان ها اختیار کامل داد تا کنترل کامل را بر اوقاف بخش خود داشته باشند و هر اقدامی را که می خواهند انجام دهند.
در سال ۱۹۷۹ برای استان ها فرمان های وقفی صادر شد که اهداف خود را براساس این فرمان ها تنظیم کنند.
اهداف دپارتمان های اوقاف در استان ها شامل این موارد بود:
1. نظارت و کنترل کامل بر اوقاف تحت پوشش خود به طوری که تضمین کنند بهترین درآمد از دارایی های آن به دست می آید و بهبود خدمات مذهبی و تضمین اینکه از درآمدها در اهداف صحیح آن استفاده می شود.
٢. بهبود آموزش مذهبی
دپارتمان های اوقاف (سند، پنجاب، مناطق شمال غربی) هیچ یک از طریق حکومت های ایالت خود بودجه ای را دریافت نمی کنند به جز استان بلوچستان که بودجه بسیار کمی را دریافت می کند.
درآمدهای اصلی اوقاف استان ها از موارد زیر می باشد:
۱. درآمدهای جمع‌آوری شده از معابد و آرامگاه ها (حدود %۵۰ از درآمد سالانه)
٢. درآمدهای جمع‌آوری شده از هدایای مردم در جشن ها و مراسم مختلف (%15)
٣. درآمدهای جمع‌آوری شده از سرمایه‌گذاری ها (%5)
۴. درآمدهای جمع‌آوری شده از اجاره املاک شهری (%15)
۵. درآمدهای جمع‌آوری شده از اجاره زمین های کشاورزی (%10)
وضعیت موجود دارایی های وقفی پنجاب
پنجاب به طورکلی دارای ۳۴۲۳۷ مورد وقفیات است که می توان از بین آنها به موارد زیر اشاره کرد:
- املاک اجاره ای ۶۲۷۵ مورد
- مسجد ۱۰۱۷ مورد
- تکیه ۳۵۶ مورد
- درگاه ۶۱ مورد
- صومعه ۲۰ مورد
- کلیسا ۱ مورد(1)
معافیت مالیاتی
علت اینکه در کشور پاکستان افراد علاقه‌مند به ایجاد مؤسسات خیریه هستند به دلایل زیر است:١. زیرا تمامی فعالیت ها و درآمدهای این مؤسسه طبق قانون مالیاتی ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ معاف
از مالیات هستند.
۲. برای خیرین معافیت های مالیاتی در جهت هدایا و بخشش های آنان وجود دارد.
برای معافیت مالیاتی باید مؤسسه درخواست جداگانه ای را در خصوص غیرانتفاعی بودن خود به انجمن فدرالی درآمد بفرستد و از آنان تقاضای معافیت مالیاتی بکند.
مؤسسات خیریه ای که توسط کمیسر مالیات بر درآمد تائید شوند معاف از مالیات گردش های مالی خود می شوند. هدایای خیریه ای نیز شامل این معافیت می شوند.
مقایسه وضعیت کشور پاکستان در امور خیریه با دیگر کشورها
وضعیت کشور پاکستان از لحاظ شاخص ها و معیارهای مختلف با دیگر کشورها مقایسه شده است که در ادامه به طور مفصل مورد بررسی قرار می گیرد.۱- گزارش همیاری جهانی بشردوستانه
براساس مطالعات انجام شده در سال ۲۰۱۵ کشور پاکستان سومین کشور مهاجرپذیر دنیا بوده است. در سال ۲۰۱۵ کشور پاکستان میزبان 57/1 میلیون نفر مهاجر بود که اکثر آنها از افغانستان وارد این کشور شده بودند. این در حالی است که وضعیت زندگی در پاکستان به شدت ضعیف است و درآمد سرانه افراد در پاکستان ۲۰۸ دلار درآمد سرانه در سوئد ۱۱۶ برابر این مقدار است) می باشد.در شکل زیر تعداد مهاجران و میزان درآمدهای آنها در کشورهای مختلف نمایش داده شده است. همان طور که دیده می شود کشور پاکستان در این شاخص بسیار ضعیف عمل کرده است و درآمد کمتری عاید مهاجران این کشور می شود.
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
۲- گزاراشات CAF
با توجه به گزارشات CAF، کشور پاکستان در شاخص های مختلف بخشندگی مورد بررسی قرارگرفته است. این کشور در میان ۱۴۵ کشور مورد مطالعه، در کمک به افراد ناشناس رتبه ۱۲۱، در کمک به خیریه ها رتبه ۴۹ و در کار داوطلبانه رتبه ۱۰۷ را کسب نموده است. همچنین پاکستان در شاخص بخشندگی ۵ ساله بین سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ در رتبه ۹۴ جهان قرار دارد..jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
اگر رتبه کشورها را در کمک به افراد ناشناس براساس تعداد افراد خیر محاسبه کنیم، کشور پاکستان با ۴۴ میلیون نفر در بین ۱۰ کشور برتر جهان و در جایگاه نهم قرار دارد. این رتبه در این شاخص در پاکستان با توجه به جمعیت بالای این کشور به دست آمده است.
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
اگر رتبه کشورها را در کمک به خیریه ها براساس تعداد افراد خیر محاسبه کنیم، کشور پاکستان با ۴۵ میلیون نفر در بین ۱۰ کشور برتر جهان و در جایگاه ششم قرار دارد.
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
3- مساجد شاخص کشور پاکستان
۱-۳- مسجد پادشاهیمسجد پادشاهی یکی از مساجد تاریخی پاکستان است که در شهر لاهور واقع شده است. این مسجد به دستور اورنگ زیب عالمگیر، آخرین امپراتور گورکانی هند در سال ۱۶۷۳ میلادی (۱۰۵۰ شمسی) ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی در پاکستان به شمار می رود. این مسجد دومین مسجد بزرگ پاکستان به حساب می آید.
از مسجد پادشاهی به عنوان نقطه تحولی در تاریخ معماری شبه قاره هند یاد می شود که همه شکوه و زیبایی دوره گورکانی در آن متمرکز شده است. این بنا پس از بنای تازه ساز مسجد شاه فیصل که در اسلام آباد واقع شده، دومین مسجد بزرگ در پاکستان و جنوب آسیا و پنجمین مسجد بزرگ جهان است که گنجایش ۵۰۰۰۰ نمازگزار را دارد و از جاذبه های مهم گردشگری پاکستان به شمار می رود.
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
معماری این مسجد به سبک معماری دوره گورکانی یا مغولی است که ارتباط زیادی با معماری ایرانی دارد. مسجد پادشاهی یکی از شاهکاری معماری، کاشیکاری و نجاری ایرانی است و ظاهر و حالتی شاخص، وسیع و با شکوه دارد.
معماری و طراحی مسجد پادشاهی به ویژه از نظر نما، دارای توازن و هماهنگی نزدیکی با مسجد جامع دهلی در هند است که در سال ۱۶۴۸ میلادی به دست پدر اورنگ زیب، امپراتور شاه جهان، ساخته شده است؛ اما برخلاف مسجد جامع دهلی که مناره های آن هشت ضلعی است مناره های این بنا مقطعی مربع شکل دارند.
نمای خارجی مسجد پادشاهی را با سنگ های حکاکی شده تزئین کرده اند و به ویژه از فرم لوتوس بهره گرفته اند که شکل عمده آن برجسته است. لبه بالای دیوارها با کنگره های زیبایی آراسته شده است و سنگ مرمر بر زیبایی بنا افزوده است.
در تزئیینات داخلی از گچکاری های زیبا، تزئینات و نقش و نگارهای اسلیمی و منبت کاری و نقاشی روی دیوار استفاده شده است.
دیوارهای مسجد پادشاهی از آجرهای کوره ای پخته شده و ساروج است که روکشی از سنگ شنی قرمز دارد و پایه ستون ها از سنگ های مرمر رنگارنگ هستند.
برای پوشاندن کف اصلی حیاط از آجرهای کوره ای پخته شده استفاده کرده بودند که در مرمتی که طی سال های ۶۰- ۱۹۳۹ میلادی انجام گرفت با سنگ های شنی قرمز جایگزین شد.
مسجد دارای شبستان طویلی است و به وسیله طاق نماهای تزئین شده به ۷ قسمت تقسیم شده است. بیرون از این ۷ قسمت 3 جفت گنبد از سنگ مرمر است و دارای قوسی است که در نوع خودش بسیار عالی است.
کف اصلی در اتاق مربوط به خواندن نماز و دعا با آجرها و سنگ مرمر با فرم منظمی پوشانده شده است. در این مسجد تنها دو کتیبه وجود دارد: یک کتیبه بر روی دروازه ورودی و دیگری کتیبه ای در شبستان زیر ایوان اصلی.
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
۲-۳- مسجد جامع لاهور
مسجد جامع لاهور، هفتمین مسجد بزرگ جهان اسلام است که به تازگی در پاکستان ساخته شده است. مسجد جامع لاهور که در منطقه بحریا ساخته شده است، ظرفیت پذیرایی ۷۰ هزار نمازگزار را دارد که ۲۵ هزار نفر از آنان می توانند در شبستان اصلی به نماز بایستند.
جامع بحریا در واقع سمبل پاکستان نوین است و این کشور می تواند در جهان اسلام بابت این مسجد به خود ببالد. مسجد جامع لاهور با ۲۱ گنبد و چهار مناره ۱۶۵ متری هفتمین مسجد بزرگ جهان و بزرگ ترین مسجد جمهوری اسلامی پاکستان به شمار می رود.
معمار این مسجد زیبا، نیار علی دادا است که آن را با ۴۰ هزار موزائیک هنری تزئین کرده است. طبقه دوم این مسجد بزرگ که به سبک دوره مغولی ساخته شده به بانوان نمازگزار اختصاص یافته است.
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
۳-۳- مسجد ملک فیصل
مسجد «ملک فیصل» یکی از بزرگ ترین و زیباترین مساجد جهان است که در اسلام آباد، پاکستان در جنوب آسیا واقع شده است. این مسجد سمبل معماری و مهندسی بی‌نظیری است که زیبایی آن چشم را مجذوب خود می کند.
مساحت مسجد شاه فیصل به ۵۰۰۰ مترمربع می رسد و برای ۳۰۰ هزار نمازگزار ظرفیت دارد. جرقه ساخت مسجد سال ۱۹۶۶ میلادی زمانی که شاه فیصل بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان از اسلام آباد بازدید کرد، زده شد.
سال ۱۹۶۹ میلادی مسابقه ای بین‌المللی در سطح معماران مسلمان برگزار شد و در این مسابقه معماران ۱۷ کشور، ۴۳ طرح را برای ساخت مسجد پیشنهاد دادند و پس از ۴ روز برسی، طرح پیشنهادی «ودات دالوکای» معماری از کشور ترکیه پذیرفته شد.
عملیات ساخت مسجد سال ۱۹۷۶ میلادی آغاز شد و عربستان مبلغ ۱۳۰ میلیون ریال سعودی را برای ساخت مسجد در نظر گرفت. ساخت این مسجد در سال ۱۹۸۶ میلادی به پایان رسید و به عنوان دانشگاه بین‌المللی اسلامی مورد استفاده قرار گرفت.
از آنجایی که «شاه فیصل عبدالعزیز» سرمایه‌گذار اصلی و بانی ساخت این مسجد بود این مسجد و خیابان مجاور آن پس از به قتل رسیدن وی در سال ۱۹۷۵ میلادی به همین نام به ثبت رسید.
از ویژگی های منحصر به فرد این مسجد، آن است که مسجد فاقد گنبد بوده و گنبد آن به شکل خیمه یا چادر طراحی شده است. سالن نمازگزاران به شکل مثلث و چهار مناره اطراف آن به شکل مدادهای باریک قرار گرفته اند و ورودی مسجد لوسترهای بزرگ قرار دارد و دیوارها با موزاییک های زیبا پوشیده شده و خطاطان مشهور پاکستانی به خط کوفی آن را نوشته و طراحی کرده اند. به این ترتیب می توان گفت که این مسجد پلی بین معماری سنتی عربی، ترکی و مسلمانان پاکستانی است.
ورودی اصلی مسجد از شرق با یک حیاط با مسجد مرتبط می شود. فواره های بزرگ در محور این ورودی، بر روی یک سکوی بلند قرار دارد. نمازخانه اصلی برای ده هزار نفر، نمازخانه بانوان برای یک هزار و ۵۰۰ نمازگزار ظرفیت دارد که درست در بالای ورودی واقع شده است.
حیاط مسجد برای چهل هزار نفر ظرفیت دارد و یک سکو برای ۲۷ هزار نفر و رواق هایی که برای ۲۲ هزار نفر ظرفیت دارند. علاوه بر این محوطه های سبز می توان به عنوان فضاهای عبادی در فضای باز برای دویست هزار نفر مورد استفاده قرار گیرند.
نمازخانه اصلی بر مبنای یک پلان مربعی به طول شصت متر است و به جای استفاده از گنبدهای سنتی که معمولا در مساجد به کار گرفته می شوند با یک پوسته بتونی پخدار هشت وجهی که جلوهای از یک خیمه بیابانی را به نمایش می گذارد، پوشش داده شده است. ارتفاع پوسته سقف به چهل متر می رسد و روی چهار شاه تیر بتونی بزرگ قرار دارد. این پوسته یک شاهکار مهندسی دقیق و حساب شده است و به صورت سازه فضایی و متشکل از قالب های بتنی مثلثی شکل دیده می شود.
فواصل شیشه دار مابین قاب ها، نور طبیعی را به داخل سرسرای اصلی مسجد هدایت می کند و ارزشی معنوی به فضای داخلی می بخشند. سطح خارجی بنا با سنگ مرمر سفید رنگ پوشیده شده است و سطوح داخلی با طرح های موزاییکی آراسته شده اند. دیوار قبله در نمازخانه اصلی مسجد با کاشی های لعاب داده ترکی در رنگ های آبی طلایی مزین شده است. در نمازخانه اصلی، قابل توجه ترین جنبه، تأکیدات عمودی است.
محورهای عمودی که بیشتر به معماری عثمانی شباهت دارد، به گونه ای استفاده شده است که امتدادهای افقی اصلی در فضا را که به سمت مکه هستند، شاخص تر می کند. در جلوی دیوار قبله، محراب و محور قرار دارد که هر دو توسط یک هنرمند پاکستانی طراحی شده اند.
محراب بلند و غیرمتعارف این مسجد، یک عنصر معماری تندیس‌وار ساده به شکل یک قرآن مفتوح عمودی است، ولی منبر طرح نسبتا متداولی دارد. یک چلچراغ زیبای بزرگ در نمازخانه اصلی وجود دارد که در آن از هزتر لامپ الکتریکی استفاده شده است.
در پای دیوار غربی و شمالی نمازخانه اصلی مسجد در فضای بیرونی، استخرهایی قرار داده شده است که باعث می شوند جریان هوا به واسطه آب سطح آنها تعدیل شود. همچنین درخشش نوار باریک شیشه ای در امتداد طول دیوار قبله در اثر نور غیرمستقیم منعکس شده از استخر بزرگ بیرونی و بازتاب آن به فضای داخل، روحی تازه و مضاعف به فضا می بخشد.
سازه بتونی مسجد، در داخل به رنگ سفید است و کف ها از گرانیت براق و صیقلی پوشیده شده اند. دسترسی به نیم طبقه بانوان از طریق گذرگاهی سرپوشیده فراهم شده است که در آن قطعه ای از یک حدیث نوشته شده است: «بهشت زیر پای مادران است.»
دالوکای معمار این مسجد، فردی بود که توانست مصالح را با مهارت خاصی به کار گیرد و تأثیرات مطلوبی را بیافریند. شکل تندیس‌وار ساختمان توأم با مدرن بودن آن در کنار نمایش آخرین فناوری های سازهای معاصر و عدم استفاده از مصالح محلی موجود نظیر سنگ و آجر، ساختمان را به عنوان نمادی مهم از شهر مطرح ساخته است.
دالوکای با مهارت و خبرگی هنری خود، معماری ای را خلق کرده است که در آن تکنولوژی مدرن به عنوان راهی برای ارتباط با خدا به کار رفته است و نمازگزار را به تفکر و تعمق وامی دارد. گفتنی است، هر ساله شخصیت های اسلامی و سیاسی بسیاری از این مسجد زیبا و مدرن بازدید می کنند.(2)
.jpg "روند توسعه و وضعیت موجود وقف و امور خیریه در پاکستان")
پی‌نوشت‌ها:
1. در زمینه وضعیت موجود وقف و امورخیریه پاکستان، علیرغم جستجوهایی که در اینترنت صورت پذیرفت، به دلیل محدودیت های دسترسی منابع و همچنین عدم انتشار اطلاعات مفید از طرف کشور مورد مطالعه، تنها اطلاعات مربوط به ایالت پنجاب در دسترس بود و مطالب کامل‌تری درباره سایر ایالت ها یافت نگردید و تکمیل اطلاعات موجود، نیاز به انجام تحقیقات میدانی و مطالعات تکمیلی در این زمینه دارد.
2. در زمینه وضعیت مساجد و اماکن مذهبی کشور پاکستان، علیرغم جستجوهایی که در اینترنت صورت پذیرفت، به دلیل محدودیت های دسترسی منابع و همچنین عدم انتشار اطلاعات مفید از طرف کشور مورد مطالعه، مطالب کامل‌تری یافت نگردید و تکمیل اطلاعات موجود، نیاز به انجام تحقیقات میدانی و مطالعات تکمیلی در این زمینه دارد.
منبع: آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور پاکستان، گردآورنده: دفتر نوسازی و تحول معاونت توسعه و پشتیبانی سازمان اوقاف و امور خیریه، تهران: شرکت چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه، چاپ اول، 1396ش.
