مقدمه:
دهه اول ذیالحجه، فصلی زرین در تقویم معنوی مسلمانان است که خداوند متعال به عظمت آن در قرآن کریم قسم یاد کرده است. این ده شب و روز پربرکت، نهتنها یادآور ایام خاص حج و حضور میلیونها زائر در سرزمین وحی است، بلکه فرصتی بینظیر برای تمام مومنان در سراسر جهان برای تقرب به درگاه الهی محسوب میشود.در این مقاله، قصد داریم با استناد به احادیث و روایات معتبر اسلامی، به بررسی ابعاد گوناگون این ایام و فریضه الهی حج بپردازیم.
همانطور که از کلام ائمه اطهار (ع) و پیامبر اکرم (ص) برمیآید، در این ایام مبارک و در سایه فریضه الهی حج، دروازههای رحمت و مغفرت الهی به روی بندگان گشوده شده و اعمال صالح از پاداشی مضاعف برخوردارند.
از نمازهای مستحبی شبانه که ثواب حجگزاران را برای غیرحاجیان به ارمغان میآورد تا ریزش گناهان با هر قدم در راه حج و عمره، هر لحظه این ایام و این سفر غنیمتی است برای پاکسازی روح و بازگشت به فطرت پاک الهی. حج، تأثیر عمیقی در گوشت و خون انسان میگذارد و او را از ظلمات به سوی نور هدایت میکند.
این سفر معنوی، چه با حضور در مکه و چه با انجام اعمال خاص این دهه، میتواند تحولی عمیق در وجود انسان ایجاد کرده و او را به سوی آرامش و رستگاری رهنمون سازد.
دهه ذیالحجه: دروازههای نور برای همسفره شدن با حاجیان و رستگاری ابدی
نماز دهه اول ذیالحجه: همسفره با حاجیان
نماز دهه اول ذیالحجه یک نماز مستحبی دو رکعتی است که فضیلت بسیاری دارد. این نماز در ده شب اول ماه ذیالحجه خوانده میشود و ثواب عظیمی برای خواننده آن به ارمغان میآورد.نکات مهم:
1- زمان و نحوه خواندن:
این نماز در ده شب اول ذیالحجه، بین نماز مغرب و عشاء خوانده میشود (1). در هر رکعت، بعد از سوره حمد و سوره اخلاص، آیه 142 سوره اعراف (﴿وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبِینَ لَیْلَةً وَقَالَ مُوسَى لِأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ ١٤٢﴾ [اعراف:142]) خوانده میشود (2). این نماز در مفاتیح الجنان نیز ذکر شده است (3).
2- ریشه قرآنی
آیه 142 سوره اعراف به میقات چهلروزه حضرت موسی (ع) در کوه طور سینا برای دریافت الواح اشاره دارد. در این مدت، حضرت هارون (ع) جانشین ایشان در میان بنیاسرائیل بودند (4). بر اساس این آیه، موسی ابتدا 30 شب در طور سیناء ماند، سپس 10 شب دیگر به آن اضافه شد (5). در برخی روایات، 30 شب به ماه ذیالقعده و ده شب بعدی به دهه اول ذیالحجه تفسیر شده است (6).
3- فضیلت بینظیر
مهمترین فضیلت این نماز، شریک شدن در ثواب حاجیان است، حتی اگر فرد به حج مشرف نشده باشد (7). این مطلب از امام باقر (ع) نقل شده که به فرزندشان امام صادق (ع) توصیه کردند این نماز را در دهه اول ذیالحجه ترک نکنند (8). سید ابن طاووس این مطلب را از کتاب ابن اُشناس نقل کرده است (9) که نام کتابش «عمل ذیالحجه» بوده است (10).
4- نکته عملی
از این فرصت معنوی غافل نشوید و سعی کنید هر شب در دهه اول ذیالحجه، این نماز دو رکعتی را بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء بخوانید. خواندن این نماز ساده، شما را در ثواب عظیم حاجیان شریک میکند و فرصتی برای تقرب بیشتر به خداوند است. میتوانید آیه 142 سوره اعراف را از قبل حفظ کنید یا از روی قرآن یا مفاتیحالجنان بخوانید تا به راحتی آن را ادا کنید.
وجوب حج: فریضهای الهی و نشانهی بینیازی خداوند
حج، این سفر روحانی به خانهی خدا، یکی از ارکان اساسی اسلام و فریضهای است که خداوند بر بندگان خود واجب کرده است. امیرالمؤمنین علی (ع) در سخنان گهربار خود به این وجوب الهی اشاره کرده و فلسفهی آن را تبیین نمودهاند.نکات مهم:
1-قبلهی جهانیان
امام علی (ع) فرمودند: «خداوند حجّ خانهی با احترام خویش را که قبلهی مردمانش قرار داده است، بر شما واجب گردانید» (11).
این تعبیر نشان میدهد که حج نه تنها یک عبادت فردی، بلکه نمادی از وحدت و همبستگی مسلمانان در سراسر جهان است که همگی به سوی یک نقطه مشترک رو میکنند.
2- وجوب و حق الهی
ایشان در جای دیگری تأکید کردند: «خداوند حجّ را واجب و ادای حقّ آن را لازم و زیارتش را بر شما مقرّر ساخت» (12). این عبارت بیانگر آن است که حج، صرفاً یک توصیه نیست، بلکه یک تکلیف شرعی و حقی است که خداوند بر گردن بندگان توانا قرار داده است.
3- پشتوانهی قرآنی
امام علی (ع) در ادامه سخن خود به آیهی 97 سورهی آل عمران استناد میکنند: «و برای خداوند بر مردم است که حجّ خانه را بجا آورند، آن کس که توان رسیدن به آن خانه را دارد و آن کس که کفر پیشه کند، پس همانا خداوند از تمامی جهانیان بینیاز است» (11). این آیه به وضوح شرط "استطاعت" (توانایی) را برای وجوب حج بیان میکند.
4- بینیازی خداوند
قسمت پایانی آیه "وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ" به این نکته مهم اشاره دارد که انجام حج یا ترک آن، هیچ سودی به خداوند نمیرساند؛ بلکه این فریضه برای رشد و کمال انسانها تشریع شده و خداوند از همگان بینیاز است.
5- نکته عملی
اگر شرایط استطاعت مالی، جانی و طریقی برای انجام فریضهی حج فراهم است، در انجام آن تأخیر نکنید. حج، علاوه بر اجر اخروی، فرصتی بینظیر برای خودسازی، توبه، نزدیکی به خداوند و وحدت با دیگر مسلمانان است. اگر در حال حاضر استطاعت ندارید، میتوانید با برنامهریزی و جمعآوری مقدمات، خود را برای انجام این فریضه در آینده آماده کنید و از خداوند متعال توفیق آن را طلب نمایید.
حج: تقویتکنندهی دین از نگاه امیرالمؤمنین علی (ع)
قال عَلِیّ علیه السلام:«وَ الْحَجَّ تَقْوِیَةً لِلدِّینِ». (13)«خداوند حج را وسیلهی تقویت دین قرار داد.»این حدیث از امیرالمؤمنین علی (ع) نقش بنیادین حج در استحکام دین را روشن میسازد. حج صرفاً یک عمل عبادی فردی نیست، بلکه با جمع کردن مسلمانان از سراسر جهان، وحدت و همبستگی امت اسلامی را به نمایش میگذارد.
این تجمع عظیم، باورهای دینی را تقویت کرده و به مسلمانان یادآوری میکند که با وجود تفاوتهای ظاهری، همگی حول یک محور مشترک یعنی توحید و بندگی خداوند گرد هم میآیند. این فریضه، دین را هم در بُعد فردی (با افزایش ایمان و تقوا) و هم در بُعد اجتماعی (با تقویت هویت و اتحاد جامعه اسلامی) تحکیم میبخشد.
حج: آرامشبخش دلها از بیان امام باقر (ع)
قال الباقر علیه السلام:«الحَجُّ تَسْکِین القُلُوبُ». (14)«حجّ آرامشبخش دلها است.»در دنیای پر دغدغهی امروز که انسانها پیوسته با اضطرابها و فشارهای روحی دست و پنجه نرم میکنند، این کلام گهربار امام باقر (ع) حج را نسخهای برای تسکین و آرامش قلبها معرفی میکند.
سفر حج، با دور کردن انسان از تعلقات مادی و دنیوی، فرصتی بینظیر برای خودشناسی، توبه، و ارتباط عمیق با خالق فراهم میآورد. در این سفر، روح انسان پالایش یافته و با تمرکز بر عبادت و معنویت، به سکون و آرامشی عمیق دست پیدا میکند که نتیجهی آن، دوری از وسواسها و رسیدن به اطمینان قلبی است.
عواقب ترک حج: هشدار پیامبر اکرم (ص) و امام صادق (ع)
قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله:«مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَحُجَّ فَلْیَمُتْ إِنْ شَاءَ یَهُودِیّاً وَ إِنْ شَاءَ نَصْرَانِیّاً». (15)«هر کس حجّ بهجا نیاورده بمیرد [به او گفته شود] اگر خواهی یهودی بمیر و اگر خواهی نصرانی.»همین مضمون در روایت دیگری از ششمین پیشوا، حضرت امام صادق علیه السلام نقل شده است (16).این روایات با لحنی شدید و هشداردهنده، اهمیت و جایگاه بیبدیل حج در اسلام را برجسته میکنند. پیامبر اکرم (ص) و امام صادق (ع) با بیان اینکه ترککنندهی حج (با وجود استطاعت)، در زمرهی غیرمسلمانان قرار میگیرد، نشان میدهند که حج صرفاً یک عبادت نیست، بلکه یک رکن اساسی و شرطی برای کمال ایمان است.
این هشدار جدی به مسلمانان یادآوری میکند که فریضهی حج نه تنها یک تکلیف، بلکه امتحانی برای محک زدن میزان تسلیم و اطاعت انسان در برابر فرمان الهی است و ترک آن میتواند عواقب جبرانناپذیری در پی داشته باشد.
حج: راهی به سوی رستگاری (فلاح) از نگاه امام باقر (ع)
از امام باقر (ع) پرسیدند: حج را چرا حجّ نامگذاری کردند؟ «قَالَ حَجَّ فُلانٌ أَیْ أَفْلَحَ فُلانٌ». (17) «فرمود: فلان کس حجّ کرد یعنی رستگار شد.»این حدیث شریف از امام باقر (ع) به زیبایی، ارتباط عمیق میان عمل حج و مفهوم رستگاری (فلاح) را بیان میکند. در لغت، "حج" به معنای قصد و آهنگ کردن است.
اما امام (ع) با تفسیر آن به "افلح فلان" یعنی "فلان کس رستگار شد"، نشان میدهند که هدف نهایی و نتیجهی معنوی این قصد و آهنگ، رسیدن به رستگاری و سعادت ابدی است. حج، انسان را از تعلقات دنیوی رها ساخته و با فراهم آوردن بستری برای توبه، خودسازی و تقرب به خداوند، راه فلاح را برای او هموار میکند.
ارزش والای حج: آرزوی مردگان در کلام امام باقر (ع) یا امام صادق (ع)
محمد بن مسلم گوید:امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) (18) فرمود:«وَدَّ مَنْ فِی الْقُبُورِ لَوْ أَنَّ لَهُ حَجَّةً وَاحِدَةً بِالدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا». (19)«مردگان در گورهایشان آرزو میکنند:کاش دنیا و آنچه در دنیا هست را داده و به جای آن پاداش یک حج به آنها داده میشد.»
این روایت حیرتانگیز، عمق ارزش و جایگاه والای حج را از دیدگاه عالم برزخ به تصویر میکشد. مردگانی که با واقعیات پس از مرگ مواجه شدهاند، به قدری ارزش یک حج مقبول را درک میکنند که حاضرند تمام دنیا و آنچه در آن است را در ازای آن فدا کنند.
این حدیث هشداری جدی برای زندگان است که قدر این فریضه الهی را بدانند و پیش از آنکه دیر شود و در حسرت انجام آن بمانند، به آن اقدام کنند. این آرزو نشاندهندهی پاداشهای عظیم اخروی و تأثیرات بینظیر حج در نجات و رستگاری انسان است.
حق حج: سفری به سوی پروردگار و فرار از گناهان
فریضه حج، تنها انجام اعمالی خاص نیست؛ بلکه دارای ابعاد عمیق معنوی و حقوقی است که امام سجاد (ع) در رساله حقوق خود به زیبایی آن را تبیین کردهاند.قال الإمام زَیْنُ العابِدِین علیه السلام فِی رِسالَةِ الحُقُوق: «حَقُّ الْحَجِّ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ وِفَادَةٌ إِلَى رَبِّکَ وَفِرَارٌ إِلَیْهِ مِنْ ذُنُوبِکَ وَ فِیهِ قَبُولُ تَوْبَتِکَ وَقَضَاءُ الْفَرْضِ الَّذِی أَوْجَبَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَلَیْکَ». (20)
نکات مهم:
1-وفود به محضر پروردگار
امام سجاد (ع) فرمودند: «حقّ حجّ بر تو آن است که بدانی، حجّ وارد شدن به محضر ربّ و پرورشدهندهی تو است» این جمله، نگاه ما را از یک سفر عادی به یک وفود و ملاقات الهی تغییر میدهد.
حاجی به مهمانی خداوند میرود، در محضر او قرار میگیرد و با او به گفتوگو و راز و نیاز میپردازد. این درک عمیق، انگیزهی حاجی را برای انجام اعمال با خلوص نیت و نهایت توجه دوچندان میکند.
2- فرار از گناهان و پذیرش توبه
در ادامه حدیث آمده است: «و گریختن از گناهانت به سوی او است، و در حجّ توبهات پذیرفته میشود» حج فرصتی بینظیر برای پاکسازی روح و شستوشوی گناهان است.
حاجی با رها کردن تعلقات دنیوی و حضور در سرزمین وحی، به معنای واقعی کلمه از بند گناهان فرار کرده و به سوی رحمت الهی پناه میبرد. خداوند نیز در این سفر معنوی، درهای توبه را به روی بندگان خود باز کرده و گناهان آنان را میپذیرد.
3- ادای تکلیف واجب
در پایان حدیث، امام (ع) فرمودند: «و ادای تکلیفی است که خداوند آن را بر تو واجب گردانیده بود» (20). این بخش از حدیث، بر جنبهی وجوب شرعی حج تأکید میکند.
علاوه بر تمام فضایل معنوی، حج یک فریضهی الهی است که بر افراد مستطیع واجب شده و ادای آن، نشانهی بندگی و اطاعت از فرمان خداوند متعال است.
4- نکته عملی
قبل از آغاز سفر حج یا حتی اگر قصد دارید در آینده به این سفر مشرف شوید، در مورد "حقوق حج" و ابعاد معنوی آن مطالعه کنید.
این کار به شما کمک میکند تا نگاه عمیقتری به این فریضه داشته باشید و از آن تنها به عنوان یک سفر تفریحی یا یک وظیفه ظاهری عبور نکنید. با نیت خالص، خود را برای ورود به محضر پروردگار، توبه از گناهان و ادای دین الهی آماده سازید تا بهترین بهره را از این سفر معنوی ببرید.
حج و خداجویی: شرط قبولی و مغفرت الهی
یکی از مهمترین ابعاد معنوی حج، نیت خالصانه و خداجویی است. این فریضه زمانی به اوج ارزش خود میرسد که تنها برای رضای خداوند انجام شود، نه برای تظاهر یا کسب شهرت.قال الصادق علیه السلام:«مَنْ حَجَّ یُرِیدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لا یُرِیدُ بِهِ رِیَاءً وَ لا سُمْعَةً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الْبَتَّةَ». (21) امام صادق علیه السلام فرمود:«کسی که حجّ انجام دهد و خدا را اراده کند و قصد ریا و شهرتطلبی نداشته باشد، قطعاً خداوند او را خواهد بخشید.»
نکات مهم:
1- خلوص نیت، اساس قبولی
این حدیث شریف، خلوص نیت را سنگبنای قبولی حج و به دنبال آن مغفرت الهی معرفی میکند. امام صادق (ع) به صراحت بیان میدارند که اگر هدف از حج، تنها ارادهی خداوند متعال باشد و هیچگونه ریا (تظاهر) یا سُمعه (شهرتطلبی) در آن نباشد، آنگاه مغفرت الهی حتمی است. این نکته تأکید میکند که ارزش عمل، بیش از هر چیز به نیت پشت آن است.
2- غفران الهی حتمی
عبارت «غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الْبَتَّةَ» به معنای «قطعاً خداوند او را خواهد بخشید»، نشاندهندهی یقینی بودن مغفرت برای حجگزاری است که با نیت خالص به این سفر معنوی میرود. این وعدهی الهی، انگیزهای قوی برای مومنان است تا در انجام این فریضه، تمام توجه خود را به رضای خدا معطوف دارند.
3- پرهیز از آفات نیت
حدیث به دو آفت بزرگ نیت، یعنی ریا و سمعه اشاره میکند. ریا، یعنی انجام عمل برای دیده شدن توسط دیگران، و سمعه، یعنی انجام عمل برای شنیده شدن و کسب تعریف و تمجید. دوری از این دو صفت، شرط اساسی برای رسیدن به خلوص واقعی در حج و بهرهمندی از ثمرات معنوی آن است.
4- نکته عملی
پیش از آغاز سفر حج، و در طول انجام مناسک، دائماً نیت خود را مرور و تصحیح کنید. از خود بپرسید: «آیا هدفم از این حج، تنها رضای خداست یا میل به دیده شدن و شهرت هم در آن دخیل است؟» با تمرکز بر خداجویی و دوری از هرگونه تظاهر یا شهرتطلبی، از این سفر معنوی نهایت بهره را ببرید و خود را در مسیر مغفرت حتمی الهی قرار دهید.
تأثیر شگرف حج بر وجود انسان
هشام بن حکم از امام صادق (ع) روایت میکند:«مَا مِنْ سَفَرٍ أَبْلَغَ فِی لَحْمٍ وَ لا دَمٍ وَ لا جِلْدٍ وَ لا شَعْرٍ مِنْ سَفَرِ مَکَّةَ وَ مَا أَحَدٌ یَبْلُغُهُ حَتَّى تَنَالَهُ الْمَشَقَّةُ.» (22)«هیچ سفری مانند سفر مکّه در گوشت و خون و پوست و موی انسان تأثیر نمیگذارد و هیچ کس جز با سختی و مشقت به آنجا نمیرسد.»
نکات مهم:
1-تأثیر عمیق و همهجانبه
این حدیث به تأثیر وجودی و تمامعیار حج اشاره دارد. منظور از تأثیر در "گوشت و خون و پوست و مو"، تغییرات سطحی نیست، بلکه اشاره به تحولی بنیادین و درونی است که تمام وجود انسان را در بر میگیرد. این سفر، قلب، ذهن، و حتی ساختار فیزیکی فرد را متأثر میسازد، گویی فردی دیگر بازمیگردد.
2- مشقت، جزء جداییناپذیر حج
امام صادق (ع) تأکید میکنند که «هیچ کس جز با سختی و مشقت به آنجا نمیرسد.» این بخش از حدیث، ماهیت حج را به عنوان یک عبادت توأم با ریاضت و صبر نشان میدهد.
مشقات سفر، دوری از تعلقات دنیوی، و انجام مناسک، همگی به خودسازی و پالایش روح حاجی کمک میکنند و این سختیها هستند که ارزش و عمق تأثیر حج را دوچندان میسازند.
3- پاکسازی و بازسازی وجود
این تأثیر را میتوان به نوعی پاکسازی و بازسازی معنوی وجود انسان تعبیر کرد. حاجی در این سفر از گناهان و آلودگیها پاک میشود و با روحی تازه و وجودی پالایشیافته به زندگی بازمیگردد.
پاداش حجّ مقبول: بهشت ابدی
رسول خدا (ص) فرمود:«لَیْسَ لِلْحِجَّةِ المَبْرُورَةِ ثَوابٌ الّا الجَنَّةَ» (23) «حجّ مقبول پاداشی جز بهشت ندارد.»نکات مهم:
1-حجّ مبرور، شرط ورود به بهشت
این حدیث نورانی، پاداش نهایی و بینظیر حجّ مبرور (حجی که به درستی و با خلوص نیت انجام شده و از گناه و ریا پاک باشد) را بهشت معرفی میکند. این نشان میدهد که حج مبرور، آنچنان ارزشی نزد خداوند دارد که پاداشی کمتر از والاترین جایگاه بهشت برای آن متصور نیست.
2-اهمیت کیفیت بر کمیت
تأکید بر "الحجّة المبرورة" یعنی "حج مقبول"، اهمیت کیفیت و شرایط انجام حج را برجسته میکند. صرف انجام ظاهری مناسک کافی نیست، بلکه خلوص نیت، دوری از گناه، و عمل به دستورات شرع در طول سفر، ارکان اصلی برای مقبولیت حج و رسیدن به پاداش بهشت هستند.
3-بزرگترین آرزوی مؤمن
برای یک مؤمن، هیچ آرزویی بالاتر از ورود به بهشت و رضایت الهی نیست. این حدیث، حج را یکی از صریحترین و مطمئنترین راهها برای دستیابی به این آرزوی بزرگ معرفی میکند.
4- نکته عملی
اگر قصد انجام حج را دارید یا به این سفر مشرف شدهاید، همیشه به خلوص نیت و دوری از گناهان توجه ویژهای داشته باشید تا حج شما "مبرور" و مقبول درگاه حق قرار گیرد.
به یاد داشته باشید که مشقات سفر حج، بخشی از مسیر خودسازی و پالایش روح است و با هر سختی، پاداشی عظیم در انتظار شما خواهد بود. این سفر را نه تنها به عنوان یک وظیفه، بلکه به عنوان یک فرصت طلایی برای تحول عمیق وجودی و تضمین آینده اخروی خود بنگرید.
.
نیت صادق و نفقه طیبه: راهی به رفیق اعلی
قال الصادق علیه السلام:«لَمَّا حَجَّ مُوسَى علیه السلام نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مُوسَى یَا جَبْرَئِیلُ ... ما لِمَنْ حَجَّ هَذَا الْبَیْتَ بِنِیَّةٍ صَادِقَةٍ وَ نَفَقَةٍ طَیِّبَةٍ؟ قَالَ: فَرَجَعَ إِلَى اللَّهِ عَزّوَجَلّ، فَأَوْحَى اللَّهُ تَعالى إِلَیْهِ؛ قُلْ لَهُ: أَجْعَلُهُ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَى مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقاً.» (24)امام صادق علیه السلام فرمود:هنگامی که موسی (ع) حج انجام داد، جبرئیل بر وی نازل شد. سپس موسی (ع) به او گفت: ای جبرئیل: برای کسی که حجّ این خانه را با نیّتی صادق و هزینهای پاک بهجای آورد چه پاداشی مقرر شده است؟
جبرئیل بدون پاسخ به سوی خداوند عزّوجلّ بازگشت [و پاسخ آن را جویا شد]. خداوند به او وحی کرده و فرمود: به او بگو: وی را در ملکوت اعلی همراه و همنشین با پیامبران و صدّیقان و شهیدان و صالحان قرار خواهم داد و اینها همراهان خوب و شایستهای هستند.
این روایت قدسی، اهمیت بیبدیل نیت صادق و پاکی نفقه (هزینه) در فریضهی حج را به شکلی بینظیر به تصویر میکشد. هنگامی که حضرت موسی (ع) از جبرئیل (ع) درباره پاداش حجگزاری با نیت خالص و مال حلال سؤال میکند، جبرئیل (ع) برای پاسخ به خداوند متعال مراجعه میکند که خود نشان از عظمت و ویژهبودن این پاداش دارد.
خداوند در پاسخ، وعدهی "رفیق اعلی" و همنشینی با والاترین بندگان خود، یعنی پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان را میدهد. این وعده، بیانگر این نکته است که حج با نیت پاک، صرفاً منجر به بخشش گناهان یا ورود به بهشت نمیشود، بلکه موجب ارتقاء مقام و جایگاه انسان تا مرتبهی همنشینی با برگزیدگان الهی میشود.
این جایگاه، بالاترین پاداشی است که برای یک بنده تصور میشود و نشان میدهد که نیت خالص، عمل حج را از یک عبادت صرف به نردبانی برای صعود روحانی تبدیل میکند. همچنین، اشاره به "نفقه طیبه" (هزینه پاک) تأکید دارد که پاکی کسب و مال نیز در مقبولیت حج و رسیدن به این پاداش عظیم، نقشی حیاتی دارد. این حدیث، معیاری متعالی برای سنجش کیفیت حج و انگیزه درونی حاجی ارائه میدهد.
حج و عمره: نجات از ظلمات و ورود به روشنایی
عبدالرّحمان بن سَمُره نقل میکند که روزی نزد رسول خدا (ص) بودیم. آن حضرت فرمود:«إِنِّی رَأَیْتُ الْبَارِحَةَ عَجَائِبَ.» «من دیشب شگفتیها و عجایبی را دیدم!»ما گفتیم: ای رسول خدا، جان و خانواده و اولادمان فدایت باد، چه دیدید؟ برای ما بگویید:
فرمود:«... رَأَیْتُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِی مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ ظُلْمَةٌ وَ مِنْ خَلْفِهِ ظُلْمَةٌ وَ عَنْ یَمِینِهِ ظُلْمَةٌ وَ عَنْ شِمَالِهِ ظُلْمَةٌ وَ مِنْ تَحْتِهِ ظُلْمَةٌ، مُسْتَنْقِعاً فِی الظُّلْمَةِ فَجَاءَهُ حَجُّهُ وَ عُمْرَتُهُ فَأَخْرَجَاهُ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ أَدْخَلاهُ فِی النُّورِ ....» (25)
«مردی از امّت خود را دیدم که، از روبرو و پشت سر و از سوی راست و چپ و از زیر پا، تاریکی وی را فراگرفته و غرق در ظلمت بود. در این حال حج و عمره او آمده، و وی را از ظلمت و تاریکی رها ساخته، در نور وارد کردند.»
این رؤیای پیامبر اکرم (ص) بیانی عمیق و نمادین از نقش نجاتبخش حج و عمره است. مردی که در تمام جهات (روبرو، پشت سر، راست، چپ، و زیر پا) غرق در تاریکی و ظلمت است، میتواند نمادی از انسانی باشد که در زندگی دنیایی خود به دلیل گناهان، غفلتها، و خطاها، در وضعیت معنوی نابسامانی قرار گرفته است. این تاریکیها ممکن است به معنای گمراهی، ناامیدی، یا عواقب اعمال بد باشد که فرد را از نور هدایت و آرامش دور کرده است.
در چنین وضعیتی، حج و عمره شخص به کمک او میآیند. این کمک به معنای آن است که اعمال صالح حج و عمره، به اراده خداوند، قدرتی برای پاکسازی گناهان و زدودن تیرگیهای روحی دارند.
این مناسک، فرصتی برای توبه نصوح، بازگشت به فطرت پاک الهی، و برقراری ارتباط مجدد با خداوند فراهم میکنند. در نتیجه، فرد از آن وضعیت تاریک رها شده و به فضای نورانی هدایت، رحمت، و مغفرت الهی وارد میشود.
این حدیث تأکید میکند که حج و عمره نه تنها کفارهی گناهان هستند، بلکه مسیر را برای ورود به عالمی از نور و روشنایی باز میکنند و این تحول از طریق پاکسازی و تزکیه نفس حاصل میشود.
حاجیان و عمرهگزاران: میهمانان خدا و مشمول مغفرت الهی
قال عَلِیٌّ علیه السلام:الْحَاجُّ وَالْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللَّهِ، وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَ وَفْدَهُ وَ یَحْبُوَهُ بِالْمَغْفِرَةِ. (26)علی (ع) فرمود:حجگزار و عمرهگزار، واردشوندگان بر خداوند میباشند و بر خدا است که واردشده بر خود را گرامی داشته، او را مشمول مغفرت و آمرزش خویش قرار دهد.این حدیث شریف از امیرالمؤمنین علی (ع)، منزلت ویژهی حاجیان و عمرهگزاران را در نزد خداوند متعال آشکار میکند. ایشان این زائران را "وَفْدُ اللَّهِ" یعنی "واردشوندگان و میهمانان خدا" معرفی میکنند. این تعبیر، اوج احترام و تکریم الهی را نشان میدهد؛ همانطور که میزبان کریم، میهمان خود را گرامی میدارد، خداوند نیز زائران خانهی خود را با کرامت و بخشش مورد استقبال قرار میدهد.
نکتهی مهمتر در این حدیث، عبارت "وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَ وَفْدَهُ وَ یَحْبُوَهُ بِالْمَغْفِرَةِ" است. این جمله بیانگر آن است که گرامی داشتن و بخشش گناهان میهمانان خود، حقی است که خداوند بر خود واجب کرده است.
این نه از باب اجبار بر خداوند، بلکه از روی لطف و کرم بیمنتهای اوست که بر خود عهدهدار شده تا هر کس با نیت خالص به خانهی او بیاید، با مغفرت و آمرزش بازگردد.
این وعدهی الهی، امیدی بزرگ برای کسانی است که با کولهباری از گناهان به سوی حج و عمره میروند و آرزوی بخشش دارند. حضور در این سفر معنوی، فرصتی بینظیر برای پاکسازی روح و آغاز فصلی نو در زندگی با مغفرت الهی است.
میزبانی خداوند: حاجی، میهمان خدا تا بازگشت به خانه
قال الصّادق علیه السلام: «إِنَّ ضَیْفَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلٌ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ فَهُوَ ضَیْفُ اللَّهِ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَى مَنْزِلِهِ.» (27) امام صادق (ع) فرمود:مردی که حج یا عمره انجام دهد، میهمان خدا است و تا زمانی که به منزل خود بازگردد، در این میهمانی قرار دارد.این حدیث شریف از امام صادق (ع)، نشاندهندهی منزلت بینظیر حاجیان و عمرهگزاران است. ایشان این افراد را «ضیف الله» یعنی میهمان خداوند متعال معرفی میکنند.
این تعبیر، اوج احترام و محبت الهی را بیان میکند. مهمتر اینکه، این میزبانی تنها محدود به زمان حضور در مکه و مدینه نیست، بلکه تا زمان بازگشت حاجی به منزل خود ادامه دارد.
این یعنی حاجی در تمام مسیر سفر، چه در حال رفت و چه در حال بازگشت، تحت توجه و لطف ویژه پروردگار است. این میزبانی الهی شامل برکات مادی و معنوی، حفظ و نگهداری، و پذیرش دعاهاست.
درک این حقیقت، انگیزهای قوی برای حاجیان ایجاد میکند تا در طول سفر خود، همواره آداب میهمانی و بندگی را رعایت کرده و از این فرصت بینظیر برای تقرب به خداوند نهایت بهره را ببرند.
حج و جهاد: جهاد ضعیفان و بانوان
قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله:«جِهادُ الْکَبیرِ والصَّغیرِ والضَّعیفِ والْمَرأَةِ الْحَجُّ والْعُمْرَةُ.» (28) رسول خدا (ص) فرمود:جهاد بزرگ و کوچک و ناتوان و زن، حج و عمره است.
این حدیث ارزشمند از پیامبر اکرم (ص)، بعد دیگری از ارزش و اهمیت حج و عمره را آشکار میسازد. ایشان این دو فریضه را معادل جهاد در راه خدا برای برخی اقشار جامعه قرار دادهاند.
در حالی که جهاد نظامی، عمدتاً بر عهده مردان توانمند و جوان است، حج و عمره فرصتی برای کسب ثواب و منزلت مجاهدان برای اقشاری فراهم میکند که ممکن است توانایی شرکت در جهاد نظامی را نداشته باشند.
"جهاد بزرگ و کوچک" میتواند به معنای جهاد برای افراد با سنین مختلف یا جهاد اکبر (جهاد با نفس) و جهاد اصغر (جهاد در میدان نبرد) باشد. در هر صورت، این عبارت نشان میدهد که حج، دربرگیرنده نوعی تلاش و مبارزه معنوی است که برای همه سنین مناسب است.
تأکید بر "ضعیف و زن" بسیار حائز اهمیت است. این بخش از حدیث، حج و عمره را به عنوان جهاد خاص بانوان و افراد ناتوان جسمی معرفی میکند.
این بدان معناست که مشقات سفر، صبر در برابر ناملایمات، و انجام خالصانه مناسک حج، برای این گروه از افراد، پاداشی معادل جهاد در راه خدا دارد. این حدیث نه تنها بر اهمیت حج تأکید میکند، بلکه نشاندهندهی عدل و رحمت الهی است که برای همه بندگان، راههایی برای کسب ثواب و تقرب به خود فراهم آورده است.
ریزش گناهان و عنایات الهی در مسیر حج و عمره
قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله:«اىُّ رَجُلٍ خَرَجَ مِنْ مَنزِلِه حاجّاً اوْ مُعْتَمِراً، فکُلَّما رَفَعَ قَدَماً وَوَضَعَ قَدَماً، تَناثَرَتِ الذُّنُوبُ مِنْ بَدَنِهِ کَما یَتَناثَرُ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ، فَاذا وَرَدَ الْمَدینَةَ وصافَحَنى بِالسَّلامِ، صافَحَتْهُ المَلائِکَةُ بِالسَّلامِ، فَاذا وَرَدَ ذَالْحُلَیْفَةَ واغْتَسَلَ، طَهَّرَه اللَّهُ مِنَ الذّنُوبِ، وَإِذا لَبِسَ ثَوْبَیْنِ جَدیدَیْنِ، جَدَّدَ اللَّهُ لَهُ الْحَسَناتِ واذا قالَ: لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ، أَجابَهُ الرَّبُّ عَزَّوَجَلّ: «لَبَّیْکَ و سَعْدَیْکَ، اسْمَعُ کَلامَکَ و انْظُرُ الَیْکَ، فَاذا دَخَلَ مَکَّةَ وطافَ و سَعى بَیْنَ الصَّفا والْمَروَةَ وَصَلَ اللَّهُ لَهُ الْخَیْراتِ ....» (29)رسول خدا (ص) فرمود:هر مردی که برای حج یا عمره از منزل خود بیرون رود، پس هر قدمی که برمیدارد و به زمین میگذارد، گناهان از بدن او فرو میریزند، همان گونه که برگ از درخت.
پس آن گاه که وارد مدینه شده و به وسیله سلام با من مصافحه کند، فرشتگان به وسیله سلام به او دست داده، مصافحه میکنند. و آن گاه که وارد ذوالحلیفه (مسجد شجره) گردیده و غسل کند، خداوند وی را از گناهان پاک گرداند.
و آن گاه که دو جامه جدید احرام را بر تن کند، خداوند پاداشها و حسنات جدید به او عنایت میکند، و آن گاه که لبّیک اللّهم لبّیک گوید: خداوند عزّوجل به او پاسخ میدهد: «لبّیک و سعدیک، کلام و سخن تو را میشنوم، و به تو [با نظر عنایت] مینگرم، و آن گاه که وارد مکه شده، طواف و سعی بین صفا و مروه را انجام دهد، خداوند خیرات و خوبیها را پیوسته بر او نازل کند....»
این حدیث قدسی از پیامبر اکرم (ص) بیانگر سلسلهای از الطاف و عنایات الهی است که در طول سفر حج و عمره بر حاجی نازل میشود و او را در مسیر پاکسازی و تقرب یاری میدهد:
1-ریزش گناهان با هر قدم
از همان لحظه خروج از منزل، با هر قدمی که حاجی برمیدارد، گناهانش مانند برگهای درخت در پاییز فرو میریزند. این تعبیر زیبا، نشاندهندهی آغاز فوری مغفرت از همان ابتدای سفر است و حاجی را از بار گناهان سبک میکند.
2- مصافحه فرشتگان در مدینه
پس از ورود به مدینه و سلام بر پیامبر (ص)، فرشتگان با او مصافحه میکنند. این نشاندهندهی استقبال معنوی از حاجی و جایگاه ویژهی او در نزد ملائکه است.
3- پاکسازی در میقات
وقتی حاجی به ذوالحلیفه (میقات) میرسد و غسل میکند، خداوند او را از گناهان پاک میگرداند. این مرحله، تأکید بر پاکی جسم و روح پیش از ورود به حریم مقدس الهی است.
4-تجدید حسنات با لباس احرام
پوشیدن لباس احرام، نه تنها نشانهی ورود به مناسک است، بلکه به منزله آغاز دورهای از حسنات و پاداشهای جدید از جانب خداوند است.
5-پاسخ الهی به لبیک
وقتی حاجی «لبّیک اللهم لبّیک» میگوید، خداوند عزّوجل خود با «لبّیک و سعدیک، کلام و سخن تو را میشنوم، و به تو [با نظر عنایت] مینگرم» پاسخ میدهد. این گفتوگوی مستقیم با پروردگار، اوج قرب و ارتباط حاجی با خدا را نشان میدهد و تأکیدی است بر پذیرش دعوت بنده توسط خالق.
6-نزول خیرات در مکه
با ورود به مکه و انجام طواف و سعی بین صفا و مروه، خداوند خیرات و خوبیها را پیوسته بر او نازل میکند. این مرحله، ثمرات نهایی و پایدار حج را در زندگی حاجی به ارمغان میآورد.
این حدیث به زیبایی، فلسفهی رحمتمحور حج را به تصویر میکشد و نشان میدهد که این فریضه، فرصتی بیبدیل برای پاکسازی روح، تجدید عهد با خداوند، و بهرهمندی از خیرات بیکران اوست.
دعای عمرهگزار، دعایی مستجاب
قالَ رَسُولُ اللَّه صلى الله علیه و آله:«ارْبَعَةٌ لاتُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ حَتَّى تُفْتَحَ لَهُمْ ابْوابُ السَّماءِ و تَصیرَ إلَى الْعَرْشِ: الْوالِدُ لِوَلَدِهِ، والْمَظْلُومُ عَلى مَنْ ظَلَمَهُ، والْمُعْتَمِرُ حَتّى یَرْجِعَ، والصَّائِمُ حَتَّى یُفْطِرَ.» (30)رسول خدا (ص) فرمود:چهار نفرند که دعای آنان برنمیگردد تا آن که درهای آسمان برای آنها گشوده شده و به عرش الهی برسد:
1- دعای پدر برای فرزند
2- دعای مظلوم علیه ظالم
3- دعای عمرهگزار تا زمانی که برمیگردد
4- دعای روزهدار تا هنگامی که افطار کند.
این حدیث شریف از پیامبر اکرم (ص) به صراحت، ویژگیهای خاصی برای اجابت دعا بیان میکند. در این میان، قرار گرفتن عمرهگزار در کنار پدر (در حق فرزند)، مظلوم و روزهدار، نشاندهندهی جایگاه بسیار والای او در نزد خداوند است.
نکتهی مهم در این حدیث، عبارت «حَتَّى تُفْتَحَ لَهُمْ ابْوابُ السَّماءِ و تَصیرَ إلَى الْعَرْشِ» است. این عبارت نشان میدهد که دعای این افراد نه تنها اجابت میشود، بلکه با سرعت و بدون هیچ مانعی به بالاترین مراتب ملکوت الهی (عرش) میرسد. این یک امتیاز ویژه است که به این افراد عطا شده است.
در خصوص عمرهگزار، این فضیلت تا زمان بازگشت او به منزلش ادامه دارد. این بدان معناست که حاجی یا عمرهگزار، در طول تمام سفر خود، از زمان خروج تا بازگشت، در حالتی قرار دارد که دعاهایش مستجاب میشود.
این فرصت بینظیر، میتواند برای طلب مغفرت، رفع حوائج دنیوی و اخروی، و دعا برای خود و دیگران مورد استفاده قرار گیرد. این حدیث، حاجیان و عمرهگزاران را تشویق میکند تا از این فرصت طلایی غافل نشوند و در طول سفر خود، با خلوص نیت، به دعا و راز و نیاز با پروردگار بپردازند.
دستیابی به دنیا و آخرت با حج
قالَ رَسُولُ اللَّه صلى الله علیه و آله:«مَنْ ارادَ الدُّنْیا والآخِرَةَ فَلْیَؤُمَّ هذَا البَیْتَ، فَما أتاهُ عَبْدٌ یَسْأَلُ اللَّهَ دُنْیا الّا أَعْطاهُ اللَّهُ مِنْها، ولا یَسْأَلُهُ آخِرَةً الّا ادَّخَرَ لَهُ مِنْها.» (31)رسول خدا (ص) فرمود:هرکس دنیا و آخرت را میخواهد، آهنگ این خانه کند. همانا بندهای به آنجا نیامده و از خداوند دنیا را نخواسته مگر آنکه بدان دست یافته و خداوند حاجت او را برآورده ساخته است، و نیز از خداوند آخرت را طلب نکرده مگر آنکه پذیرش این درخواست را برای وی ذخیره کرده است.
این حدیث شریف از پیامبر اکرم (ص) بیانگر جامعیت و فراگیری برکات حج است. بسیاری اوقات تصور میشود که عبادات تنها برای آخرت و نیازهای معنوی هستند، اما این حدیث به وضوح نشان میدهد که حج میتواند راهی برای دستیابی به خیر دنیا و آخرت باشد.
پیامبر (ص) تأکید میکنند هر کس با نیت خالصانه و با هدف طلب خیر دنیا و آخرت به خانه خدا روی آورد، خداوند دعای او را مستجاب میکند.
اگر حاجتی دنیوی داشته باشد، خداوند آن را برآورده میسازد، و اگر به دنبال پاداشهای اخروی باشد، خداوند آن را برای او ذخیره و مهیا میکند. این نشان میدهد که خداوند از طریق حج، هم نیازهای مادی بندگانش را برطرف میکند و هم پاداشهای معنوی بیشماری را برایشان در نظر گرفته است.
حج آگاهانه: با بصیرت کامل و توبه نصوح
قالَ رَسُولُ اللَّه صلى الله علیه و آله فی خُطْبَتِهِ یَوْمَ الْغَدیر:«مَعاشِرَ النَّاسِ، حُجُّوا الْبَیْتَ بِکَمالِ الدّینِ والتَّفَقُّه، ولاتَنْصَرِفُوا عَنِ الْمَشاهِدِ الَّا بِتَوْبَةٍ واقْلاعٍ.» (32)رسول خدا (ص) در خطبه روز غدیر فرمود:ای مردم، خانه خدا را با بصیرت و دینداری کامل زیارت کنید و از آن مکانها جز با توبه و رها شدن از گناه باز نگردید.
این بخش از خطبه تاریخی پیامبر اکرم (ص) در روز غدیر، بر جنبههای کیفی و آگاهانه حج تأکید دارد. حج صرفاً یک سفر فیزیکی و انجام ظاهری مناسک نیست، بلکه باید با "کمال الدین و التفقّه" (بصیرت و دینشناسی کامل) همراه باشد. این یعنی حاجی باید با فهم عمیق از فلسفه حج، احکام آن و اهداف معنوی این سفر، وارد آن شود. بصیرت به معنای درک حقیقت اعمال و دوری از سطحینگری است.
بخش دوم حدیث بر اثرات تحولآفرین حج اشاره دارد: «و از آن مکانها جز با توبه و رها شدن از گناه باز نگردید.» این بیان، تأکید میکند که هدف نهایی حج، توبه واقعی و قطع رابطه با گناهان گذشته (اقلاع) است. حاجی نباید با همان وضعیت روحی و معنوی که به حج رفته، بازگردد، بلکه باید این سفر نقطهی عطفی در زندگی او باشد که با پاکی و ارادهای قوی برای ترک گناهان همراه شود. این یعنی حج یک فرصت بینظیر برای خانهتکانی روحی و بازگشت به زندگی پاک است.
نتیجهگیری:
در مجموع، فریضه حج و برکات دهه اول ذیالحجه، ابعاد و فضایل بیشماری را در بر میگیرد که ورای یک عمل عبادی ساده است.همانطور که از کلام امیرالمؤمنین (ع) و ائمه معصومین (ع) آموختیم، حج تقویتکنندهی دین و آرامشبخش دلهاست و حتی جهادی برای افراد ناتوان و بانوان محسوب میشود.
از اجابت دعای عمرهگزار تا وعدهی همنشینی با پیامبران در رفیق اعلی برای کسانی که با نیت خالص و مال پاک به این سفر میروند، همه و همه نشان از لطف بیکران خداوند دارند.
حج نه تنها راهی برای دستیابی به خیر دنیا و آخرت است، بلکه شرط قبولی آن آگاهی و بصیرت است و بازگشت از آن باید با توبه و ترک گناهان همراه باشد.
این سفر، نهتنها باعث ریزش گناهان و ورود به نور میشود، بلکه زائر را به عنوان میهمان ویژه خداوند مورد تکریم و بخشش قرار میدهد.
بیایید قدر این فرصتهای روحانی را بدانیم و با اعمال صالح، خود را هر چه بیشتر به چشمهی زلال رحمت الهی نزدیک کنیم تا به همسفره شدن معنوی با حاجیان و رستگاری ابدی دست یابیم.
پی نوشت:
1.قمی، مفاتیح الجنان، 1384ش، ذیل «اعمال ماه ذیالحجة»، ص401.2.همان
3. همان
4. قمی، تفسیر القمی، 1404ق، ج1، ص239.
5. سوره اعراف، آیه142.
6. قمی، تفسیر القمی، 1404ق، ج1، ص239.
7. سید بن طاووس، الاقبال، 1409ق، ج1، ص317.
8. سید بن طاووس، الاقبال، 1409ق، ج1، ص317.
9.همان
10. حر عاملی، وسائل الشیعه، 1416ق، ج8، ص183.
11. نهج البلاغة: خ 1.
12. وسائل الشیعه: 11/ 15؛ نهج البلاغه: خ 1 (در نهج البلاغه «فَرَضَ حَقَّهُ وَ أَوْجَبَ حَجَّهُ ...» آمده است).
13. نهج البلاغه: خ 1.
14. بحار الانوار: 75/ 183.
15. مستدرک الوسائل: 8/ 18؛ محجّة البیضاء: 2/ 145.
16.محجّة البیضاء: 2/ 145.
17. وسائل الشیعة: 11/ 103؛ علل الشرایع: 411/ 1.
18. تردید از راوی است.
19. وسائل الشیعة: 11/ 110؛ تهذیب الاحکام: 5/ 23.
20.من لا یحضره الفقیه: 2/ 620/ 3214.
21. وسائل الشیعة: 11/ 109؛ ثواب الاعمال: 70.
22.الکافی: 4/ 262/ 41.
23. سنن ترمذی: 3/ 175/ 8190.
24.من لا یحضره الفقیه: 2/ 235/ 287.
25. أمالی صدوق: 301/ 342؛ مستدرک الوسائل: 8/ 39.
26. وسائل الشیعه: 4/ 116؛ تحف العقول: 123.
27. خصال: 127؛ وسائل الشیعه: 14/ 586.
28. سنن نسائی: 5/ 114.
29. الحجّ والعمره فی القرآن والحدیث: 148/ 325.
30. کافی: 2/ 510/ 6.
31. مسند الامام زید: 197.
32. الحج والعمرة فی القرآن و الحدیث، 257/ 718.
منبع:
https://www.beytoote.com/religious/ahadis-asal/hadith1-haaj.html
http://chelhadith.ir/post/Forty%20hadiths%20about%20the%20Hajj
https://hawzah.net/fa/Article/View/94842
https://janat1.ir/hadith/?subject=hajj
https://hajj.ir/fa/115126
تهیه و تنظیم :تحریریه راسخون
.jpg "اشتباهات رایج در استفاده از هواپز")
.jpg "جدول تعهدات بیمه تکمیلی دی ۱۴۰۴: پوششها و جزئیات کامل را ببینید")
.jpg "بالاخره اسفناج را خام بخوریم یا پخته؟")
