این نکته‌ای است که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نیز بر آن تأکید فرموده‌اند. گویند رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در مدینه از محلى عبور مى فرمود, گروهى از جوانان مشغول زور آزمایى بوده و در حال بلند نمودن سنگ بزرگى بودند و چون احتیاج به داور داشتند با عبور پیامبر(صلی الله علیه و آله) از آن حضرت خواستند میان‌شان داورى نماید که کدام‌شان بهتر سنگ را بلند مى کند، رسول گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله) قبول فرمود و در پایان کار اظهار داشتند: مى خواهید بگویم قوىتر از همه چه کسى است؟ گفتند: بفرمایید: فرمودند: «إتحسبون الشده فى حمل الحجاره انما الشده ان یمتلى إحدکم غیظا ثم یغلبه؛ آیا گمان مى کنید نیرومندى در جا به جا نمودن سنگ است؟ نیرومند حقیقى کسى است که چون خشم بر او غلبه گردد, بر غضب خویش غالب گردد.» چنین نگاهی، ما را از ظاهر قهرمانی به باطن آن هدایت می‌کند. جایی که صبر، تقوا، عقلانیت و ایمان، ستون های اصلی شخصیت انسان الهی را شکل می دهند.
قرآن کتابی است که نه تنها اصول و احکام الهی را بیان می کند، بلکه با بهره گیری از شخصیت پردازی دقیق، الگویی از انسان هایی ارائه می‌دهد که توانسته اند با ایمان، صبر، حکمت و قدرت مسیر الهی را طی کنند و برای سایر انسان ها به چراغ راهی تبدیل شوند. این شخصیت ها از ابعاد مختلفی بررسی شده اند: معنوی، اخلاقی، جسمی و مادی. این جامع نگری در ترسیم قهرمان قرآنی، نشان از عمق نگاه تربیتی و هدایت‌گر این کتاب آسمانی دارد.
در بعد معنوی، شخصیت های قرآنی معمولاً دارای بالاترین درجات ایمان، تقوا و ارتباط با خداوند هستند. نمونه بارز آن حضرت ابراهیم(علیه السلام) است که قرآن در وصفش می‌فرماید: «إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِیفًا»(نحل/۱۲۰) این تعبیر که حضرت ابراهیم به‌تنهایی امت خوانده می‌شود، گویای عظمت و جامعیت شخصیت اوست. او با تفکر عقلانی و الهی، از پرستش بت‌ها دست کشید، با پدر مشرکش مقابله کرد، از وطن هجرت نمود و در برابر فرمان الهی قربانی کردن فرزندش ایستادگی کرد. این مسیر، بدون ایمان استوار و تقوای عمیق، میسر نبود.
در کنار بعد معنوی، اخلاق نیز جایگاه برجسته ای در شخصیت پردازی قرآنی دارد. اخلاق در قرآن نه فقط به‌عنوان رفتار فردی، بلکه به‌عنوان بنیان روابط اجتماعی، سیاسی و خانوادگی معرفی می شود. پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) از نگاه قرآن، الگوی نیکویی برای همه انسان‌هاست: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»(احزاب/۲۱). صداقت، شجاعت، مهربانی، گذشت، وفاداری به عهد و خدمت به مردم، بخشی از ویژگی هایی است که در سیره پیامبر(ص) به خوبی متجلی است. همچنین حضرت علی(علیه السلام)، نمونه ای از شخصیت کامل اخلاقی است که صداقت، عدالت، تواضع و فداکاری در رفتار و گفتار او موج می زند. این ویژگی ها همان مؤلفه هایی هستند که قهرمان قرآنی را از یک قهرمان صرفاً فیزیکی متمایز می کنند.
اما قرآن در ترسیم قهرمانان خود، به جنبه های مادی و جسمی نیز توجه دارد. این نکته مهمی است که گاهی از دید برخی پنهان می ماند. قرآن قهرمانان را موجوداتی صرفاً معنوی و روحانی معرفی نمی کند؛ بلکه آنان را انسان هایی کامل می داند که از همه ابعاد انسانی برخوردارند. حضرت داوود(علیه السلام) به عنوان پیامبری الهی، در عین حال پادشاهی مقتدر و دارای توانایی ساخت سلاح بود. قرآن در مواردی اشاره می کند که خداوند به حضرت داوود(علیه السلام) علم ساخت زره عطا کرده بود. این قدرت مادی، در خدمت عدالت و دفاع از حق قرار داشت.
حضرت سلیمان(علیه السلام) دیگر نمونه ای از این جامعیت شخصیت قرآنی است. او نه تنها پیامبری الهی بود بلکه فرمانروایی با قدرت بی نظیر، تسلط بر جن و انس، و بهره مند از امکانات گسترده مادی اما در عین داشتن این قدرت عظیم، همواره با تواضع به درگاه الهی شکرگزار بود. همین امر، سلیمان را از دیگر پادشاهان جهان متمایز می سازد. او هرگز قدرت و ثروت را برای ظلم و غرور نخواست، بلکه آن را در مسیر هدایت، آبادانی و اقامه عدل به کار گرفت.
حضرت یوسف(علیه السلام) نیز نماد دیگری از این قهرمانی چند بعدی است. زیبایی خیره کننده او بارها مورد اشاره قرار گرفته اما آنچه او را قهرمان واقعی می سازد، مدیریت هوشمندانه، تقوای بی نظیر و قدرت کنترل نفس در برابر وسوسه هاست. او نه تنها از دام زلیخا گریخت، بلکه در دوران بحران اقتصادی مصر، با درایت و برنامه ریزی دقیق، جامعه را از قحطی نجات داد. قهرمان قرآنی، فقط زیبا یا باهوش یا پارسا نیست؛ او همه این ویژگی ها را با هم دارد.
در ماجرای حضرت موسی(علیه السلام) نیز، قهرمانی از نوع ایستادگی در برابر استکبار دیده می‌شود. موسی(علیه السلام) با صبر، شجاعت، قدرت استدلال و توکل بر خدا، در برابر فرعونی ایستاد که خود را «خدای مردم» می دانست. آیات سوره طه و قصص به خوبی نشان می دهد که چگونه موسی(علیه السلام) نه تنها از نظر روحی و معنوی آماده رسالت الهی شد، بلکه به لحاظ کلامی، اجتماعی و حتی نظامی، شخصیتی کامل داشت. او از خداوند شرح صدر و توان سخن گفتن طلب کرد تا بتواند در مسیر هدایت، مؤثر باشد.
در مقابل این قهرمانان، قرآن شخصیت های منفی را نیز با دقت توصیف می کند. فرعون، نماد قدرت مطلقه فاسد است. ثروت، حکومت، لشکر و رسانه در اختیار او بود* اما همه را در راه ظلم به کار گرفت. قرآن می فرماید: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا»(قصص/۴) این آیه به روشنی نشان می دهد که فرعون با تفرقه اندازی، ظلم سیستماتیک و خود بزرگ بینی، چگونه جامعه را به فساد کشاند. سرانجام چنین شخصیتی، غرق در آب و سقوط در عذاب الهی است.
ابولهب نیز در قرآن به عنوان چهره ای منفور معرفی می‌شود. قرآن در سوره مسد به صراحت عاقبت او و همسرش را بیان می کند. کسانی که به جای شنیدن پیام حق، در برابر آن ایستادند و با لجاجت و دشمنی، خود را به نابودی کشاندند. این شخصیت های منفی، یادآور این نکته اند که انسان، موجودی مختار است و مسیر زندگی‌اش را با انتخاب هایش رقم می‌زند.
وجه مهم دیگر در شخصیت پردازی قرآنی، استفاده از این شخصیت ها به عنوان الگوی تربیتی است. داستان ها در قرآن هدف سرگرمی ندارند بلکه با هدف هدایت، تربیت، عبرت آموزی و ارائه الگو نقل می شوند. وقتی از حضرت یوسف(علیه السلام)، حضرت ابراهیم(علیه السلام) یا حضرت موسی(علیه السلام) سخن گفته می شود، هدف نه صرفاً نقل تاریخ بلکه ساختن انسان امروز است. انسان مؤمن با مطالعه این داستان ها، درمی‌یابد که در مواجهه با مشکلات، چگونه باید عمل کند، به چه کسی باید توکل کند و چگونه باید از امکانات خدادادی بهره ببرد.
شخصیت های قرآنی، چه مثبت و چه منفی، یادآور این واقعیت هستند که قهرمانی تنها در داشتن ویژگی های خاص نیست، بلکه در به کار گیری درست آن‌هاست. یک فرد ممکن است قدرت، زیبایی، ثروت یا نفوذ داشته باشد، اما اگر آن‌ها را در مسیر باطل به کار گیرد، نه تنها قهرمان نیست بلکه مایه تباهی است. در مقابل، انسان هایی هستند که با توان کم‌تر، اما ایمان و نیت پاک، قهرمان تاریخ و الگویی برای بشر می شوند.
قرآن همچنین نشان می دهد که قهرمانی محدود به مردان نیست. هرچند بیشتر شخصیت های قرآنی مرد هستند، اما زنانی نیز در قرآن معرفی شده اند که با ایمان، تدبیر و شجاعت خود، نقش آفرین تاریخ شده اند. آسیه همسر فرعون، در عین زندگی در کاخ ظلم، با ایمانش در زمره صالحان جای گرفت. مریم(سلام الله علیها) با پاکی و تسلیم خود در برابر امر الهی، نمادی از ایمان خالص است. این شخصیت ها، پیام آور این حقیقت اند که قهرمانی، وابسته به جنسیت، قومیت یا موقعیت نیست، بلکه تابع ایمان، عمل و اخلاص است.
در نهایت، قرآن با روش شخصیت پردازی خاص خود، الگویی برای انسان سازی ارائه می دهد. الگوهایی که نه فقط در سطح فردی، بلکه در سطح اجتماعی، سیاسی و تمدنی قابلیت پیاده سازی دارند. این شخصیت ها نه در خیال، بلکه در متن زندگی واقعی، در دل بحران ها و چالش ها شکل گرفته اند. بنابراین، پیروی از آن‌ها به معنای ورود به راهی آزموده و مطمئن است.
اگر امروز از ما بپرسند که قهرمان قرآنی کیست؟ باید بگوییم: او کسی است که از درون پاک است، در رفتار آراسته، در روابط اجتماعی مسئولیت پذیر، در مواجهه با دشمن شجاع، در برابر مردم مهربان، در برخورد با فقر و ثروت عادل، و در همه حال، بنده خداست. او از امکانات مادی و معنوی بهره می گیرد اما هیچ گاه اسیر آن‌ها نمی شود. او نه تنها در برابر دشمن، بلکه در برابر خشم، شهوت، طمع و غرور نیز می ایستد. چنین انسانی، قهرمان واقعی است؛ انسانی الهی که خلیفه خدا بر زمین است.
مطالعه دقیق شخصیت‌های قرآنی، ما را به درکی عمیق‌تر از انسان الهی می رساند و مسیر روشن کمال را پیش روی ما می گذارد. اگر بخواهیم در عصر امروز، در برابر ظلم، فساد، جهل و بحران های گوناگون بایستیم، نیازمند آنیم که قهرمان قرآنی را بشناسیم و در حد توان، به او نزدیک شویم.
