جمالای شیرازی با نام کامل جمال بن ملک محمد شیرازی و معروف به جمالا از خوشنویسان صاحبنام ایران و هند در سده یازدهم هجری است.
جمالا برادر «شمسا» مشهور به بیتی است. او شعر میگفت و از کاتبان قرآن در قرن یازدهم هجری بهشمار میآید. او خط نستعلیق را خوش مینوشت و شاگرد میر عماد خوشنویس بزرگ بود که پس از مرگ او از اصفهان به شبه قاره هند رفت و ملازمت امرای آن دیار را اختیار کرد و مدتی در آنجا بود و همانجا در گذشت.
آثار جمالای شیرازی
در کتابخانه کاخ گلستان تهران دو نمونه از خط او با رقم و تاریخ ۱۰۸۹هجری، ۱۰۹۶هجری موجود است که یکی از این دو، کتاب کشکول شیخ بهائی است.
معرفی خط نستعلیق
یک قرن پس از انتشار خط تعلیق در نیمه دوم قرن هشتم قمری، ایرانیان خط نستعلیق را اختراع کردند که به تعبیر لادن اعتضادی، بانوی پژوهشگر در هنر ایرانی، با وجود تمام سوابق مشترک با خطوط پیش از خود، دارای خصلتهای بیهمتا از زیباییشناسی ایرانی است که به تعبیر آرْتور اپهام پوپ (به انگلیسیArthur Upham Pope) مورخ آمریکایی هنر ایرانی، وجه بیان مردمی باریکبین و بسیار متمدن را نشان میداد.
حبیبالله فضائلی، روحانی خوشنویس و هنرپژوه شیعه، خط نستعلیق را الهام گرفته از طبیعت دانسته و معتقد است که خطوط، دایرهها، مدها و … هرکدام نماینده بخشی از طبیعت است.
وی، در یک مقایسه میان خطوط اسلامی، نستعلیق را از نظر زیبایی در رتبه اول و از نظر خوانایی و سهولت نگارش در رتبه سوم و از نظر کثرت بکارگیری بعد از خط نسخ در رتبه دوم دانسته است.
زیبایی خط نستعلیق، به آن لقب «عروس خطوط اسلامی» بخشیده است. برخی بر این باورند که مبانی هندسه فیثاغورثی و شاکله نسبت طلایی[یادداشت ۱] بهعنوان یک الگو در نگارش حروف نستعلیق وجود دارد.
خاستگاههای نظری خط نستعلیق
مذهب شیعه و ادبیات عرفانی، به عنوان دو خاستگاه نظری خط نستعلیق معرفی شدهاند.
مذهب تشیع
رسالههای خوشنویسی که از عصر تیموریان به بعد که افزایش درخوری یافتند بیشتر توسط هنرمندان شیعی مذهب به نگارش درآمده و نقطه نظرات موجود در آنها در موارد آموزش و ویژگیهای روحی هنرمند اغلب منشعب از فرهنگ شیعی است. این رسالهها که شامل موضوعات مختلفی از جمله مناجاتنامهها، ادعیه، دیوان اشعار، رسائل و مناقب امامان است، مهمترین حلقهٔ ارتباطی خط و مذهب تشیع هستند.
پیشگامان خط نستعلیق، همچون میرعلی تبریزی، بوجودآورنده خط نستعلیق و استادان صاحب نامی چون سلطانعلی مشهدی، میرعلی هروی و مجنون رفیقی هروی آداب و آموزههای مذهب شیعه و تأثیر آن در هنر را به صورت نظری و عملی و با الگوبرداری از ائمهٔ شیعه به هنرجویان انتقال میدادند.
از آداب روزانهٔ سلطانعلی مشهدی زیارت امام رضا(ع) بود و بعد از مرگش نیز در نزدیکی پنجرهفولاد به خاک سپرده شد. شاگردان او نیز در این زمینه به استاد خود تأسی جستند؛ به طوری که مولانا محمد ابریشمی دربارهٔ اعتقادات و محل دفن وی اشعاری سروده است.
میرعلی هروی (متوفی،۹۵۱ه) از دیگر نستعلیقنویسان بنام، در زمرۀ سادات حسینی بود که در قالب آثار، القاب، اشعار و رسالاتش به شیعه بودن خود و تأثیر آن در کارش اشاره میکند. اشعار او در مدح اهلبیت(ع) در دارالسیاده در حرم امام رضا(ع) موجود است. «خادم آل، میرعلی حسینی» لقبی است که وی در آثارش به خود میدهد. در موضوع ادعیه، کتاب مناجاتنامه منسوب به حضرت علی(ع) را میرعلی هروی به خط نستعلیق عالی به نگارش درآورد که در ارگ کابل نگهداری میشود.
مجنون هروی ازخوشنویسانی است که در جایگاه مؤلف، مدرس و مدیر دبیرستان، توانست نقش مهمی در اشاعۀ تفکر امامت ایفا کند. وی در در دو رسالۀ «رسمالخط» و «آداب الخط» در فصلی مستقل به مدح دوازده امام میپردازد و این موضوع از تفاوتهای این دو رساله با آثار شبیه به خود بهشمار میرود.
آموزههای عرفانی
یکی دیگر از خاستگاههای نظری در خط نستعلیق، آموزههای عرفانی است. علیرضا هاشمینژاد، محقق هنر خوشنویسی، بر این باور است که حضور فرقههایی چون «حروفیه» و «نقطویه» که برای حروف جایگاهی قدسی قائل بودند، در شکلگیری مبانی زیباییشناختی و ابداع شیوههای خوشنویسی ایرانی، از جمله خط نستعلیق مؤثر بوده است، چنانکه به عقیده مارتین لینگز (با نام اسلامی ابوبکر سراجالدین) مستشرق انگلیسی، تصوف از عوامل اصلی شکوه خوشنویسی در قرن هفتم قمری محسوب میشود.
ارتباط برخی از رویدادهای زندگی فضلاللّه نعیمی استرآبادی (۷۹۶-۷۴۰ق)، مؤسس فرقه حروفیه، با تحولات خوشنویسی؛ از جمله پیدایش خط نستعلیق در نیمه دوم قرن هشتم، احتمال تأثیر این فرقه را در این تحولات تقویت میکند.
از جمله دلایل دیگر ارتباط حروفیه با تاریخ تحول خوشنویسی، عضویت برخی از خوشنویسان بزرگ از جمله معروف بغدادی در فرقه حروفیه است که یکی از قدیمیترین آثار به خط نستعلیق به نام او ثبت شده است.
جایگاه امام علی(ع) در خط نستعلیق
جایگاه امام علی(ع) در خط نستعلیق در دو ساحت پیدایش و محتوای نوشتاری مورد بررسی قرار گرفته است:
در پیدایش خط نستعلیق
کتابهای تذکره خوشنویسان، حُسن خط را به امام علی(ع) منتسب دانسته و بر این باورند که باقی خطوط اسلامی نیز به واسطه ارشادات حضرتش، در عالم رؤیا، بوجود آمده است.
خانم آنهماری شیمل، شرقشناس آلمانی، نیز در بیانی که از ارشادات حضرت علی(ع) در عالم رؤیا به پیشگامان هنر خوشنویسی داشته است، نام میرعلی تبریزی (واضع خط نستعلیق) و سلطانعلی مشهدی را نیز گزارش میدهد.
سلطانعلی مشهدی سرمایه هنری خود را مدیون ارادتش به امام علی(ع) دانسته و در خصوص احوال میرزا غلامرضا اصفهانی نیز این مطلب آمده که ایشان بسیاری از فنون خوشنویسی را در عالم رؤیا تعلیم گرفته و به رشدی یکباره دست یافته است.
برخی از خوشنویسان نیز به جهت الهام غیبی در مسیر تکامل هنری خود، به آداب و ریاضاتی متوسّل میشدند تا به عنایت خداوندی و دستگیری امام علی(ع)، راه برایشان مشخص میشد. چنانچه سلطانعلی خوشنویس، در اینباره اینگونه میسراید
در جوانی به خط بدی میلم
عشق خط راندی از مژه سیلم
نیت روزهٔ علی کردم
قلم مشق را جلی کردم
در خیال اینکه کار بگشاید
شه بخوابم جمال بنماید
تا شبی خواب دیدم از ره دید
که خطم دید و جامعهام بخشید
منابع:
فضایلی، حبیبالله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش. ص ۵۳۸
بیانی، مهدی. احوال و آثار خوشنویسان. انتشارات علمی، تهران چاپ دوم ۱۳۶۳ش ج ۱ ص ۱۲۶ و ۱۲۷
آزادیور، هوشنگ، بدیهه سازی؛ شیوه بیان هنری در ایران، پژوهشی در مبانی هنر سنتی ایرانی و اسلامی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، ۱۳۷۹ش.
آلیاسین، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، الامانه العامه للعتبة الکاظمیة المقدسه، ۱۴۳۵ق/۲۰۱۴م.
اتینگهاوزن، ریچارد، اوجهای درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبداللهی، تهران، نشر آگاه، ۱۳۷۹ش.
اعتضادی لادن، هنر و زیبایی در عرفان ایران، تهران، نشر حقیقت، ۱۳۹۰ش.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg "آیا شارژ سریع به باطری آسیب میزند؟")
.jpg "عادت های غلط خانگی که ناخودآگاه آب بسیاری را هدر میدهد")
