تفاوتها و تعارضات فرهنگی
رقابت موکبهای ایرانی
تخریب الگوی سنتی اربعین عراقی
آسیبهای اجتماعی
عرفیشدن
اسراف و تبذیر
پسماندها و آلودگی محیطزیست
کم توجهی به واجبات دینی
وجود فرقههای انحرافی
شکاف سنی ـ شیعی
دولتیشدنِ اربعین
در ادمه به توضیح هر کدام از موارد فوق و ارائه راهکارهایی برای رفع این آسیب ها می پردازیم:
تفاوتها و تعارضات فرهنگی
«تعارض فرهنگی» به معنای کشمکشهای ارزشی یا رفتاریِ متضاد است که در آن افراد یا گروهها درباره موضوعاتی اساسی با یکدیگر توافق ندارند. جاناتان اچ. ترنر «تعارض فرهنگی» را تعارض ناشی از «اختلاف در ارزشها و اعتقادات فرهنگی که باعث اختلاف مردم با یکدیگر میشود» تعریف میکند. این تعارض زمانی اتفاق میافتد که خرده فرهنگ زائر ایرانی در مقابل فرهنگ اصلی جامعه عراق قرار میگیرد. در این حالت، زائر میان دو فرهنگ قرار میگیرد: یکی که در جریان جامعه پذیری درونی شده، و دیگری که خارج از چارچوب شخصیتی اوست و بر او تحمیل میشود. منشأ تعارضات فرهنگی را میتوان در دو بخش عوامل مربوط به فرد زائر و عوامل مربوط به میزبان تقسیم کرد.زائران در طول حضورشان در عراق با زائران عراقی و دیگر کشورها روابط و تعاملات اجتماعی برقرار میکنند که این روابط با نوع و شیوه رفتار زائران ایرانی و دیگران بسیار متفاوت است. این کنش و واکنش زائران ایرانی و غیرایرانی، منشأ پدیدار شدن آثار فرهنگی-اجتماعی گوناگونی است که بسته به نوع رفتار و تعامل میتواند موجب بروز آثار مثبت یا منفی شود.
ناآگاهی برخی افراد از قوانین و سنتهای جامعه میزبان، تأثیرات نامطلوبی بر اذهان زائران ایرانی و جامعه میزبان میگذارد که تصحیح آن در ذهن هر دو قشر نیازمند صرف زمان و هزینه گزافی خواهد بود. دادههای پژوهش حاضر بیانگر آن است که برخی رفتارها و اعمال از منظر زائران ایرانی و فرهنگ ایرانی، عمل انحرافی بهحساب میآید، و برخی دیگر از دید عراقیهای میزبان و فرهنگ عراق، عمل انحرافی محسوب میشود.
نمونههای تعارض فرهنگی
سیگار یا قلیان کشیدن خانمها: از دید ایرانیان در آن محیط پذیرفتنی نیست.طرز پوشش و آرایش خانمهای ایرانی : از دید عراقیها پذیرفتنی نیست (مثلاً پوشیدن شلوار یا لباس آستیندار برای عراقیها زشت و ناپسند است).
گفتار میدانی
زائر زن ۵۲ ساله عراقی:«هر کسی عقاید خودش را دارد. مثلاً بعضی از لباسهایی که خانمهای ایرانی میپوشند برای خودشان عادی است، ولی مردان ما این لباسها را قبول ندارند. از نظر ما عیبی ندارد، ولی از نظر آنها عیب است.»
استاد زن ۴۲ ساله دانشگاه عراقی:
انحراف زنان عراقی در آرایش است (زنان ما زیاد آرایش نمیکنند و گیسوهای باز نمیگذارند)، ولی زنان شما ایرانیها شلوار و چادرهای آستیندار میپوشند که از نظر ما نامناسب است. ما شلوار نمیپوشیم؛ ما دشداش (پیراهن بلند) و لباس گشاد میپوشیم که اندام را میپوشاند. البته اخیراً ایرانیها لباسهای لبنانی میپوشند که این خیلی خوب است
رقابت موکبهای ایرانی و تخریب الگوی سنتی اربعین عراقی
هرچند موکبهای عراقی با ساده ترین شیوهها و با کمترین امکانات، به صورت مردمی و خودجوش به زائران خدمت میکنند، اما با توجه به روند فزایندهٔ زائران ایرانیِ اربعین حسینی و حجم خدمات رسانی به زائران امام حسین(ع)، موکبهای ایرانی نیز با همین هدف و در راستای کمک به موکبهای عراقی برای برگزاری بهتر مراسم پیادهروی اربعین حسینی دایر شدند. متأسفانه حضور پررنگ برخی موکبهای ایرانی با زرق و برق خاص در پذیرایی از زائران، نقش میزبانی عراقیها را کمرنگ میکند. حال آنکه اربعین نماد وحدت ایرانیها و عراقیها و تجلی اقتدار و عزت شیعیان در جهان است.
گفتار میدانی
زائر ۲۰ سالهٔ عراقی دربارهٔ برپایی موکبهای ایرانی میگوید:«خدماتی که ما عراقیها در موکبهایمان ارائه میدهیم بسیار ساده است، اما ایرانیها با منظور رقابت با ما خدمات خاصی ارائه میکنند. مثلاً نوع پذیراییای که در توان ما نیست. به نظر من این نوع رقابت منفی است و قطعاً تأثیرات بدی برجا خواهد گذاشت.»
آسیبهای اجتماعی
مفهوم «آسیب اجتماعی» برگرفته از ادبیات پزشکی است و در نگاهی دقیق و کامل، به حالتی در حیات اجتماعی اشاره دارد که روند عادی و سالم جامعه دچار بیماری میشود. بنابراین، آسیب اجتماعی نوعی اختلال در گروههای مختلف اجتماعی، سازمانها، روابط اجتماعی و ارکان جامعه محسوب میشود که کارکرد معمول و سلامت جامعه را برهم میزند. هنگامی که آسیبهای اجتماعی با بار کیفری و قانونی تعریف شوند، مصداق جرم خواهند بود. به عبارت دیگر، هرگاه در نظام اجتماعی، رفتاری به طور مشخص با هنجارهای اجتماعی در تعارض قرار گیرد و موجب کاهش کارآیی یا عملکرد مثبت فرد، خانواده یا گروه اجتماعی شود، آسیب اجتماعی تلقی میگردد.
مصادیق آسیبها در پیادهروی اربعین
سرقت اموال زائرانتوهین و بیاحترامی
اعتیاد و مصرف مواد مخدر
نظمگریزی
خودبرتربینی و نژادپرستی
گفتارهای میدانی
خانم عراقی (معلم):«برخی از ایرانیان در انجام وضو و نماز اشکال دارند. وقتی تذکر میدهیم و خطایشان را میگیریم، راضی نمیشوند و اعتنا نمیکنند.»
زائر ایرانی (اهل آبادان):
«بعضی از دوستانم ترجیح میدادند فقط در موکبهای ایرانی باشند، غذای ایرانی بخورند و حتی حاضر نبودند یک دینار از عراقیها خرید کنند! تعصب خاصی داشتند. مثلاً میگفتند: "عراقیها فقط تا زمانی که نیاز داریم خدمت میکنند." خودم با چشمانم دیدم. متأسفانه برخی زائران صرفاً برای خورد و خوراک یا تفریح میآیند.
عرفیشدن
برتری مناسک پیاده روی اربعین نسبت به مناسک جوامع و ادیان دیگر، در برخورداری همزمان از عناصر سهگانهٔ «بینشی، انگیزشی و رفتاری» و نیز دارا بودن مؤلفههای معرفتی، حماسی و عاطفی است. مناسک دینی نظیر نماز، روزه، حج و پیاده روی اربعین، جلوههای عملی دینداری هستند که ظهور باورهای دینی را نشان میدهند. از این منظر، مناسک دینی در معرض عرفیشدن قرار دارند و ممکن است بهجای اینکه برآمده از عمق معرفتی و انگیزههای دینی باشد، دچار ظاهرگرایی و قشریگری شوند.
سطوح عرفیشدن در راهپیمایی اربعین
سطح شناختی (نظام معرفتی)
عقلانیتی که کنشهای رفتاری را مدیریت میکند، در عرصهٔ راهپیمایی اربعین تجلی مییابد و ممکن است دستخوش عرفیشدن گردد.
سطح انگیزشی
نظام گرایشها و انگیزههای مشارکت در راهپیمایی.
سطح رفتاری (فردی و اجتماعی)
کنشهای عملی در دو حوزهٔ فردی و جمعی.
زمینههای عرفیشدن
نگاه تقلیلگرایانه به مناسک اربعین و کارکردهای آنسیطره یابی جنبههای مادی مناسک دینی
گسست از ماهیت سنتی اصیل و جایگزینی الگوهای مدرن
غلبهٔ فرم بر محتوا
فردی شدن مناسک
ورود افراد فاقد صلاحیت با ادعاهای بیپایه
اسراف و تبذیر
در قرآن کریم، اسراف از گناهان کبیره محسوب و شدیداً نکوهش شدهاست:«إِنَّ ٱلْمُبَذِّرِینَ کَانُوٓا۟ إِخْوَٰنَ ٱلشَّیَـٰطِینِ»
)مسرفان برادران شیاطینند» (الإسراء: ۲۷.»
و در آیه ۴۳ سوره مؤمن میفرماید:
«إِنَّ ٱلْمُسْرِفِینَ فِى دَارِ ٱلسَّعِیرِ»
«اسرافکاران دوزخیانند.»
در سیره پیشوایان معصوم(ع) نیز اسراف مذمت شده است. امام سجاد(ع) در دعاهای خود میفرمایند:
«وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ دَرَکِ الْإِسْرَافِ»
(از شَر اسرافکاری به درگاهت پناه میبریم» (صحیفه سجادیه، دعای ۲۰.»
مصادیق عینی اسراف در پیادهروی اربعین
پرخوری و مصرف بیرویه مواد غذاییدورریختن اضافهی آب، نان و غذاهای طبخ شده
استفاده غیرضروری از امکانات رفاهی
شاهد میدانی
زائر ایرانی (اهل مهدیشهر):«رفتارهای اسرافآمیز مصداق کفران نعمت است. در موکبها شاهد ریختن غذا در سطلهای زباله هستیم؛ دورریختن نان و برنج بسیار مشاهده میشود. بارها دیده ام فردی غذایی دریافت کرده، تنها یک قاشق خورده و بقیه را دور انداخته. این منظرۀ دردناکی است.»
پسماندها و آلودگی محیطزیست
پسماندها به مجموعه مواد باقیمانده از فعالیتهای انسانی و حیوانی اطلاق میشود که معمولاً بهصورت جامد و با ویژگیهای غیرقابل استفاده دور ریخته میشوند. افزایش زائران اربعین حسینی(ع) و تغییر الگوی مصرف، با استفادهٔ بی رویه از ظروف پلاستیکی یکبارمصرف، به انباشت حجم عظیمی از پسماند منجر شده است. این موضوع از مسائل جدی بهداشتی پیاده روی اربعین محسوب میشود. مدیریت نادرست زائدات زیستی، به ویژه زبالههای غیرقابل تجزیه در طبیعت، آسیبهای فراوانی به محیطزیست و زائران وارد میکند.
مبانی دینی حفاظت از محیط زیست
دین مبین اسلام برای طبیعت و محیطزیست اهمیت ویژهای قائل است و در آیات و روایات متعدد، انسان را از آلوده سازی آن نهی میکند:«وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا»
(زمین را پس از اصلاح آن فاسد نکنید» -( الأعراف: ۸۵»
امام علی(ع) نیز در سفارشی ژرف دربارهٔ مسئولیت انسان میفرمایند:
«فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ»
(شما حتی دربارهٔ سرزمینها و چهارپایان بازخواست میشوید» -( نهجالبلاغه، حکمت ۱۶۷»
چالشهای اصلی
| پیامد | عامل تهدید | |
| انباشت ۸۰۰ تن زباله/روز |
|
|
| آلودگی آبهای زیرزمینی | مصرف ۱۲ میلیون ظرف یکبارمصرف | |
| خطر شیوع بیماریهای واگیر | مصرف ۱۲ میلیون ظرف یکبارمصرف |
راهکارهای ضروری
فرهنگسازی دینی
تبیین مفاهیم «امانتداری طبیعت» در چارچوب فقه محیطزیستنصب پلاکاردهای آیات قرآنی در مسیر پیادهروی
مدیریت پسماند
استقرار ایستگاههای بازیافت در هر ۵ کیلومترجایگزینی ظروف گیاهی بهجای پلاستیک
آموزش همگانی
کارگاههای «اربعین سبز» برای زائران پیش از سفرتولید محتوای تصویری به ۱۰ زبان زندهٔ دنیا
کم توجهی به واجبات دینی
نماز بهعنوان یکی از واجبات دین مبین اسلام، جایگاهی ویژه در سیرهٔ ائمهٔ معصومین(ع) دارد. امام حسین(ع) در صحنهٔ عاشورا با برپایی نماز ظهر در زیر تیرباران دشمن، فلسفهٔ زنده نگه داشتن فریضهٔ نماز را به تمامی نشان داد .حال آنکه متأسفانه شماری از زائران در پیاده روی اربعین، با وجود درسآموزیهای عاشورا، نسبت به این واجب الهی بیتوجهی میکنند و نماز را به تأخیر میاندازند.
مواضع مراجع دینی
رهبر معظم انقلاب، حضرت آیتالله خامنهای(مدظلهالعالی) در این باره تأکید میفرمایند:«اهتمام به نماز در میان مراسم سوگواری، خود نقطهای برجسته است... متأسفانه میبینیم برخی جوانان، روز عاشورا را سیاه پوشند ولی نمازشان به غروب میافتد. مردم باید ذکر و یاد الهی را در بالاترین لحظات مراسم عاشورا نشان دهند.»
)خطبههای نماز جمعه تهران، ۲۱/۷/۱۳۹۱(
شواهد میدانی
زائر عراقی (اهل کوفه):«برخی زائران نماز نمیخوانند! گاه چند نفر با روحانی همراه میشوند که او اذان میگوید و نماز میخواند، ولی دیگران اصلاً نماز نمیخوانند. این درست نیست؛ مگر امام حسین(ع) در میدان جنگ زیر باران تیر دشمن نماز خواند؟»
وجود فرقههای انحرافی
گروههای انحرافی نظیر «جند السماء»، «جریان مانی»، «جریان صرخی»، «جریان امام الربانی»، «فرقه قزوینی» و «جریان سالوکی» از جمله جریانهای فعال در عراق هستند که با برپایی موکب در مسیر پیاده روی اربعین، بهدنبالِ تضعیف باورهای دینی زائران حسینی، اشاعهٔ آموزههای انحرافی و جذب اعضا در پوشش خدماترسانی هستند.
هشدار یک منبع مطلع
«سید حسین نقوی» (موکبدار با سابقه و عضو جامعهٔ روحانیت پاکستان):«فعالیت فرقههای انحرافی از نظر گستردگی و حجم، بسیار فراتر از اقدامات ماست، اما متأسفانه مراکز علمی و دینی از این مسئله غافلند. به طورمثال در عراق، شاهد فعالیت گروههایی چون «احمدیون» و هواداران «احمد الحسان بصری» هستیم که بهشدت فعالاند. اینان با توزیع بروشورهای تبلیغاتی و سوءاستفاده از اجتماعات زائران، در حال ترویج اندیشههای انحرافیاند. این پدیدهای بسیار خطرناک و نیازمند توجه فوری است.
شکاف سنی- شیعی
یکی از آسیبهای نوظهور در حوزهٔ پیاده روی اربعین، تبلیغ ایدههایی است که این مراسم را نمایشِ اقتدار شیعیان در برابر دیگر فرق اسلامی تفسیر میکنند. این نگرش نادرست، تقابلی ساختگی میان پیاده روی اربعین (بهعنوان مراسم شیعی) و حج (بهعنوان مناسک اهل سنت) ایجاد کرده و درصدد برتریجویی یکی بر دیگری است. حال آنکه هر دو رویداد:ماهیت فراملی و فرامذهبی دارند
پذیرای حضور مسلمانان از تمام مذاهب هستند
نماد «بیداری اسلامی» و «مقاومت در برابر استکبار جهانی» محسوب میشوند
دولتیشدن اربعین
دولتیشدن پیاده روی اربعین تهدیدی جدی برای ماهیت خودجوش و مردمی این حرکت عظیم محسوب میشود (پویافر، ۱۳۹۲: ۵۱۱). مداخلهٔ نهادهای دولتی و تحمیل بوروکراسی اداری بر این مراسم، با سه اصل بنیادین اربعین - یعنی مردمی بودن، خودانگیختگی و خودگردانی - در تعارض است.
ویژگیهای مردمی اربعین
| مصداق عینی | مؤلفه | |
|
مشارکت مردمی | |
|
خودگردانی | |
| خدمترسانی ۵ میلیون داوطلب عراقی با وجود ۳۶٪ فقر در جامعه | روحیهٔ میزبانی |
شاهد میدانی
سهیل (زائر ایرانی):«اجازه دهید این حرکت عظیم بر اساس الگوی قُدسی خود باقی بماند. ورود دولت و بوروکراتیک کردن آن، انگیزهٔ درونی خدمتگزاران را کاهش میدهد. وقتی نام «وظیفه» جایگزین «خدمت» شود، روح اربعین میمیرد.»
پیشنهادات و راهکارهای رفع آسیبهای شناساییشده
با توجه به یافتههای پژوهش، راهکارهای پیشنهادی در دو سطح کلان (نهادهای حاکمیتی) و خُرد (نهادهای مدنی-مذهبی) طراحی شدهاند:
راهکارهای حکومتی
| راهکارهای اجرایی |
|
|
| واگذاری مدیریت اجرایی به نهادهای مردمی محدودسازی نقش دولت به «تأمین امنیت» و «زیرساختهای پایه» تدوین سهمیهبندی منطقی زائران براساس ظرفیت زیستی |
کاهش دولتیشدن | |
| شفافسازی مالی نهادهای متولی با حسابرسی مستقل ممنوعیت استفاده از اموال عمومی در خدمات غیرضروری اعتبارات ویژه برای مناطق سنینشین مرزی در برگزاری مراسم |
اقتصاد | |
| زدودن ابعاد سیاسی از رویداد با تأکید بر ماهیت دینی بهکارگیری رسانههای غیردولتی برای پوشش بینالمللی |
سیاست خارجی |
راهکارهای مردمی و مذهبی
| راهکارهای کاربردی | حوزه |
| کارگاههای «آشنایی با فرهنگ عراق» برای زائران ایرانی ایجاد «موکبهای مشترک ایرانی-عراقی» با محوریت اقوام عرب تدوین دستورالعمل رفتاری برای زائران ترانزیتی |
فرهنگی-اجتماعی |
| جایگزینی ظروف گیاهی تجزیهپذیر بهجای پلاستیک راهاندازی «نذورات سبز» (کاشت نهال بهجای پخش غذا) نصب دستگاههای پلاستیکخردکن در هر ۳ کیلومتر |
زیستمحیطی |
| تولید محتوای مشترک با علمای اهل سنت دربارهٔ «وحدت اسلامی» برجستهسازی ابعاد امتمحور اربعین در خطبهها راهاندازی «پویش نماز اول وقت» با اهدای نشان افتخار |
دینی |
راهکارهای راهبردی ویژه
الزامات اجرایی
نهاد نظارتی: تشکیل «ستاد فراملی نظارت بر آسیبهای اربعین» با حضور نمایندگان ۵ کشور اصلی زائرزمانبندی: اجرای آزمایشی راهکارها در اربعین ۱۴۰۳ و ارزیابی اثرگذاری تا ۱۴۰۵
منابع مالی: تأمین بودجه از محل «عوارض ویژه زائران» و «وقفهای اختصاصی»
نکته کلیدی: ۷۰٪ موفقیت راهکارها منوط به مشارکت سازمانهای مردمی عراقی-ایرانی است (براساس پژوهش دانشگاه کوفه، ۲۰۲۲)
نتیجهگیری
برای درک جامعتر پدیدههای جامعهشناختی، مطالعهٔ مناسک جمعی دینی مانند پیاده روی اربعین اهمیتی بنیادین دارد. این مناسک - با ظرفیت منحصربهفرد در تربیت نفوس و زمینه سازی تمدن اسلامی - از نگاه انسان شناسانی چون رابرتسون اسمیت (پیشگام دورکیم) و بارو، بیش از باورهای انتزاعی، بر کنشهای عینی دینی تأکید دارند (همیلتون، ۱۹۹۲: ۱۳۳).
یافتههای کلیدی پژوهش
| یافتههای اربعین | چارچوب تحلیلی |
|
|
| کارکردهای مثبت آشکار: وحدتآفرینی، ظلمستیزی، ارتقای سرمایه اجتماعی کژکارکردهای پنهان: آلودگی محیطزیست، سرقت، اسراف |
کارکردگرایی ساختاری | رابرت مرتن | |
| اختلال در خردهنظامهای کنترل اجتماعی → بروز رفتارهای انحرافی ناکارآمدی نهادهای جامعهپذیری → بیسازمانی اجتماعی |
نظامهای کنش | تالکوت پارسونز | |
| رفتارهای انحرافی محصول گسست از «احساسات جمعی» و ارزشهای مشترک | همبستگی مکانیکی | امیل دورکیم |
راهکارهای بنیادین
فرهنگسازی دینی
تعمیق معرفت به فلسفهٔ اربعین از طریق تولید محتوای تعاملیپویش «نماز اول وقت» با مشارکت مراجع تقلید
مهندسی اجتماعی
طراحی «کارگاههای آشنایی با فرهنگ عراق» پیش از سفرایجاد پلتفرم آموزشی برای زائران ترانزیتی
نظارت ساختاری
تشکیل «شورای فراملی نظارت بر آسیبها» با حضور نمایندگان ۵ کشور اصلیاجرای آزمایشی راهکارها در اربعین ۱۴۰۳
پژوهشمحور:
اجرای پژوهشهای پانل دربارهٔ تأثیر آموزشهای فرهنگی بر کاهش انحرافاتتدوین «اطلس آسیبهای اربعین» مبتنی بر دادههای میدانی ۵ ساله
هشدار نهایی
«تحریف سنت اصیل حسینی در سایهٔ بدعتها و کژکارکردهای مدیریتی، کارکردهای ماندگار نهضت عاشورا را در معرض تهدید جدی قرار داده است. غفلت از این امر، پیوند دیرینهٔ امت اسلامی با این آیین وحدتبخش را دستخوش مخاطره خواهد کرد.»
پیشنهاد راهبردی
اولویتگذاری «اصلاح نظام جامعهپذیری زائران» بر سیاستهای کمّیگرایانهتبدیل اربعین به آزمایشگاه زندهٔ «نظریهپردازی مناسک دینی» در علوم اجتماعی
_656882.jpg "برای نیت روزه چه بگوییم")
.jpg "شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها در قرآن")
