میرزا فتحعلی شیرازی معروف به حجاب شیرازی فرزند آقا محمدجعفر شیرازی از خوشنویسان و نستعلیقنویسان و حکاکان زبردست قرن سیزدهم هجری بود. او مردی باکمال، ادیب، هنرمند و شاعر بوده، در شعر «حجاب» تخلص میکرد و در خوشنویسی «فتحعلی» رقم میکرده است.
میرزا فتحعلی حجاب شیرازی از نستعلیقنویسان طراز اول دوره قاجار بود. در شیراز متولد شد و نزد میرزا کوچک وصال شاگردی کرد و کمال و اخلاق و هنر و دانش آموخت . حجاب شعر هم می سرود و از او دیوانی در شش هزار بیت باقی است . وی شش قلم نستعلیق را کامل مینوشت و خطش چنان استادانه بود که گاه با میرعماد اشتباه میگرفتند.
به همین دلیل بعدها خود در شیوهاش تغییراتی بهوجود آورد. منظور از شش قلم نستعلیق یا شش دانگ، اندازهٔ سطح مقطع قلم است که از ریزترین تا درشتترین اندازه تراشیده میشود.
ریزترین اندازه را در سطح مقطع قلم خوشنویسی، غبار گویند و اندازههای بعدی تا درشتترین قلم به ترتیب عبارتند از: کتابت خفی، کتابت، قلم (دانگ) سرفصلی، قلم (دانگ) مشقه، قلم (دانگ) جلی.
عمر حجاب چندان طولانی نبود و گویا به پنجاه نرسید. او در سال ۱۲۶۹ ه.ق در شیراز بدرود حیات گفت و در حرم شاهچراغ به خاک سپرده شد.
از آثار میرزا فتحعلی حجاب شیرازی میتوان این نمونهها را برشمرد: یک نسخه شش دفتر مثنوی مولوی متعلق به کاخ موزهٔ گلستان؛ یک نسخه لوایح جامی و تاریخ معجم در همان کتابخانه؛ تعداد ده اثر در موزه اسناد وکتابخانه ملی شیراز؛ یک جلد کتاب در موزه هنرهای اسلامی تهران.
خط نستعلیق
خط نستعلیق خطی ایرانی مربوط به نیمه دوم قرن هشتم قمری که آنرا نماینده ویژگیهای تمدنی شیعی و ایرانی میدانند. بیشتر مورخان میرعلی تبریزی را مخترع این خط دانسته و وجه تسمیه آن را یا به معنای نسخکننده خط تعلیق یا ترکیبی از خط نسخ و خط تعلیق دانستهاند.
به جهت خوانایی و قابلیت اعرابگذاری کمتر خط نستعلیق نسبت به خط نسخ، در کتابت قرآن کمتر مورد استفاده قرار گرفته است؛ اما روح سیال و فرم دَوَرانی حروف، زمینه مناسبی را در کاربرد این خط در هنرهایی چون کتابآرایی، حجاری، گچبری، قالیبافی و معماری فراهم میآورد.
برخی، آموزههای مکتب تشیع و نیز آموزههای عرفان اسلامی را به عنوان دو خاستگاه نظری در این خط به رسمیت شناختهاند. برخی از اساتید متقدم نستعلیق، مهارت خود را مدیون الهامات حضرت علی(ع) دانسته و ارادتشان به ساحت علوی را در قالبهایی چون نگارش آیات ولایت، شهادت ثالثه و سخنان آن حضرت، ظاهر ساختهاند.
سلطانعلی مشهدی، میرعلی هروی و مجنون رفیقی هروی، میر عماد حسنی قزوینی، علیرضا عباسی، میرزا غلامرضا اصفهانی و محمدرضا کلهر را از اساتید متقدم در این هنر میدانند. پس از انقلاب اسلامی ایران و با رونق انجمن خوشنویسان ایران، اساتید بسیاری در این فن به ظهور رسیدند.
یک قرن پس از انتشار خط تعلیق در نیمه دوم قرن هشتم قمری، ایرانیان خط نستعلیق را اختراع کردند که به تعبیر لادن اعتضادی، بانوی پژوهشگر در هنر ایرانی، با وجود تمام سوابق مشترک با خطوط پیش از خود، دارای خصلتهای بیهمتا از زیباییشناسی ایرانی است که به تعبیر آرْتور اپهام پوپ (به انگلیسیArthur Upham Pope) مورخ آمریکایی هنر ایرانی، وجه بیان مردمی باریکبین و بسیار متمدن را نشان میداد.
حبیبالله فضائلی، روحانی خوشنویس و هنرپژوه شیعه، خط نستعلیق را الهام گرفته از طبیعت دانسته و معتقد است که خطوط، دایرهها، مدها و … هرکدام نماینده بخشی از طبیعت است.
وی، در یک مقایسه میان خطوط اسلامی، نستعلیق را از نظر زیبایی در رتبه اول و از نظر خوانایی و سهولت نگارش در رتبه سوم و از نظر کثرت بکارگیری بعد از خط نسخ در رتبه دوم دانسته است.
زیبایی خط نستعلیق، به آن لقب «عروس خطوط اسلامی» بخشیده است. برخی بر این باورند که مبانی هندسه فیثاغورثی و شاکله نسبت طلایی بهعنوان یک الگو در نگارش حروف نستعلیق وجود دارد.
منابع
فضایلی، حبیبالله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان ۱۳۶۲ش. ص ۵۶۷
شکیباپور، عنایتالله. اطلاعات عمومی. چاپ هفتم، کتابفروشی اشراقی، ۱۳۴۸ش. ص ۵۵
کتاب اثار عجم نوشته فرصت الدوله شیرازی چاپ اول ۱۲۷۲ خورشیدی ش. ص۵۴۴
بیانی، مهدی. احوال و آثار خوشنویسان. تهران ۱۳۶۳ش ص ۴۱۹
پیدایش و سیر تحول هنر خط، انتشارت یساولی، چاپ دوم ۱۳۶۰ ص ۱۶۷
صریر قلم
آزادیور، هوشنگ، بدیهه سازی؛ شیوه بیان هنری در ایران، پژوهشی در مبانی هنر سنتی ایرانی و اسلامی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، ۱۳۷۹ش.
آلیاسین، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، الامانه العامه للعتبة الکاظمیة المقدسه، ۱۴۳۵ق/۲۰۱۴م.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg "جدول تعهدات بیمه تکمیلی دی ۱۴۰۴: پوششها و جزئیات کامل را ببینید")
.jpg "بالاخره اسفناج را خام بخوریم یا پخته؟")
