محبعلی نایی یا ملا محبعلی نینواز هروی فرزند رستمعلی خوشنویس متخلص به هراتی و مشهور به نایی خوشنویس٬ نوازنده و شاعر سده دهم هجری است.
او در نستعلیق خفی و جلی (درشت و ریز) بسیار مهارت داشت و از او به عنوان یکی از چهل تن خوشنویس کتابخانه بایسنغر میرزا نام بردهاند. او را در خوشنویسی از شاگردان پدرش رستمعلی ذکر کردهاند. او نی را خوب مینواخت از این رو به «نایی» مشهور بود.
محبعلی کتابدار کتابخانه سلطان ابراهیم میرزا بود و به همین سبب «ابراهیمی» رقم میکرد. او در این کتابخانه سرپرست خوشنویسان صاحبنامی چون مولانا مالک دیلمی و شاه محمود نیشابوری بود که به همراه او و تنی چند از نستعلیقنویسان دیگر مانند ملا عیشی هروی و مولانا رستم علی (پدرش که در ابتدا برای بهرام میرزا صفوی کار میکرد) مشغول نوشتن نسخه خطی هفت اورنگ جامی شد.
این کتاب از مشهورترین نسخههای خطی است و اکنون در نگارخانه فرییر در واشنگتن است. اتمام این کتاب با بیست و هشت مینیاتوری که دارد نه سال طول کشید.
سام میرزا صفوی در «تحفه سامی» میگوید: که وی خطی خوش داشته و در نی زدن ماهر بوده و همچنین در وصف او مینویسد: «اما بسیار بی پروا و لوند و خوش طبع و ظریف است».[۵] این ابیات از اوست:
نیست غیر از بلا سرایت عشق زَاول عشق تا نهایت عشق
آه مجنون عشق پیشه کجاست تا برم پیش او شکایت عشق
محب علی تنها به کتابداری قناعت نکرد و در احوال شخصی ابراهیم میرزا و امور مملکتداری او دخالت میکرد. پس از هشت سال که در خدمت این شاهزاده بود، شاه تهماسب او را به قزوین احضار کرد و مدتی در ملازمت سام میرزا بود. سپس از طرف شاه تهماسب ملازم سید منصور کمانه مشهور به «سید بیگ» شد. پس از مدتی به زیارت عتبات رفت و بعد به قزوین بازگشت.
مرگ محبعلی هروی را ۹۷۳ ه.ق ذکر کردهاند اما براساس ماده تاریخی که گفته میشود سیداحمد مشهدی به خط خود نوشته و حتی بر سنگ قبرش حک کردهاست. او در قزوین به سال ۹۹۵ ه. ق/۱۵۴۸ م چشم از جهان فرو بست و جنازه او را در مشهد در کنار پدرش به خاک سپردند.
محب علی فرزند رستمعلی خوشنویس متخلص به هراتی بود مولانا رستم علی خراسانی از خوشنویسان و نستعلیق نویسان سده دهم هجری است. او خواهرزاده کمالالدین بهزاد نقاش پر آوازه بود. خط نستعلیق را خوش مینوشت و در کتابت خفی و جلی مهارت داشت. رستمعلی به قولی در هرات نشو و نما یافت و در دربار سلطان حسین بایقرا به کتابت مشغول بود و پس از زوال سلطنت او به فارس رفت.
رستم علی در ابتدا برای بهرام میرزا صفوی کار میکرد پس از درگذشت این شاهزادهٔ صفوی، در سنین پیری، بهمدت هفت سال در کتابخانه فرزندش ابوالفتح سلطان ابراهیم میرزا، در مشهد بهکار کتابت مشغول بود.
وی به همراه مولانا مالک دیلمی، محبعلی (مسئول کتابخانه و پسرش)، شاه محمود نیشابوری، و ملا عیشی هروی مشغول نوشتن نسخه خطی هفت اورنگ جامی شد. این کتاب از مشهورترین نسخههای خطی است و اکنون در نگارخانه فرییر در واشنگتن است. اتمام این کتاب با بیست و هشت مینیاتوری که دارد نه سال طول کشید.
در کتاب «مناقب هنروران» آمده که از شاگردان سلطانعلی مشهدی بودهاست و مؤلف «قواعدالخطوط» شیوه او را به سلطانعلی مشهدی نزدیک میداند. او را از نزدیکان شاه محمود نیشابوری ذکر کردهاند. از شاگردان برجسته او میتوان به فرزند هنرمندش، محبعلی نایی، اشاره کرد.
درمورد مکان و زمان درگذشت رستمعلی اختلافاتی وجود دارد: عدهای معتقدند در هرات در جوار قبر کمالالدین بهزاد در سال ۹۴۲ ق دفن شده، و عدهای دیگر مدفن وی را در هرات و درگذشتش را در حدود سال ۹۳۵ تا ۹۴۲ ق ذکر کردهاند، اما مولف «گلستان هنر» مرقد وی را در جنب مزار سلطانعلی مشهدی دانسته و سال درگذشت وی را ۹۷۰ ق در مشهد ذکر کردهاست.
محب علی در نستعلیق خفی و جلی (درشت و ریز) بسیار مهارت داشت. نستعلیق یکی از شیوههای خوشنویسی ایرانی است. این واژه چنانکه در تَذکِرهها و مُرَقَّعات و اشعار آوردهاند، از دو واژهٔ نَسْخ و تَعلیق پدید آمده است.
خط نستعلیق دومین خطِّ ویژهٔ ایرانیان است. پیدایش نستعلیق پس از حملهٔ مغول و در روزگار ایلخانی با دگرگونیهای شگرف در نگارگری ایرانی همراه بود و این دو تحول، همزمان و در عصرِ زرّینِ هنرِ ایران شکل گرفتهاند و بنابراین بررسیِ یکی بدون توجه به دیگری درست نمینماید.
نستعلیق در محیطی پرورش یافت که در آن، نگارگری ایران فُرمِ قطعیِ خویش را در آثارِ احمد موسی در نیمهٔ نخست سدهٔ هشتم هجری یافته بود. بهگمانِ بسیار، نستعلیقهای نخستین، پیرامون اواخرِ زندگیِ احمد موسی همزمان با آغازِ ظهورِ میرعلی تبریزی در اوایلِ نیمهٔ دومِ سدهٔ هشتم هجری و در بخش بزرگی از غرب ایران پدیدار شدهاند.
هیچ نشانهای مبنی بر پیدایشِ نستعلیق پیش از نیمهٔ دوم سدهٔ هشتم هجری وجود ندارد. با آنکه بیشتر پژوهشگران، واضعِ این خط را میرعلی تبریزی دانستهاند اما هیچ اطلاعاتِ مُتقَنی در اینباره وجود ندارد و تنها گفتهٔ سُلطانعلی مشهدی است که میرعلی را واضعِ این خط دانسته است.
نشانهها این نتیجه را بهدست میدهند که نستعلیق به یکباره و توسط یک تن آفریده نشده و پیدایش آن تدریجی بوده است و احتمالاً میرعلی تبریزی برای نخستین بار آن را قاعدهمند و اصولش را مشخص کرده است و ازاینرو او را واضعِ نستعلیق نامیدهاند.
نسخ تعلیق اگر خفی و جلی است / واضع الاصل خواجه میر علی است / نی کلکش از آن شکر ریز است / که اصلش از خاک پاک تبریز است.
منابع
گری، بازیل. نقاشی ایران انتشارات عصرجدید. ترجمه شروه، عربعلی. تهران ۱۳۶۹ ش ص ۱۲۵
رامپوری، سید احمد. مرقع خوشنویسان مختصر تذکره خطاطان هند و ایران (به زبان اردو)، ناشر: داکتر وقارالحسن صدیقی، دهلی نو ۲۰۰۷ م
بیانی، مهدی. احوال و آثار خوشنویسان. انتشارات علمی. چاپ دوم. تهران ۱۳۶۳ش
«نایی». لغتنامه دهخدا.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_656882.jpg "برای نیت روزه چه بگوییم")
.jpg "شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها در قرآن")
