سلطان‌ علی مشهدی خوشنویس صاحب نام ایرانی

سلطان‌علی مشهدی
سلطان‌علی بن محمد مشهدی معروف به سلطان‌علی مشهدی و ملقب به سلطان الخطاطین و نظام‌الدین سلطانی (۸۴۱–۹۲۶ ه‍.ق/۱۴۳۵–۱۵۲۰م) از خوشنویسان ایرانی و از معروفترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم ایران است.

هیچ‌یک از نستعلیق‌نویسان قدیم در زمان خود به اندازه او صاحب شهرت نشده‌اند. تمام کتیبه‌های مصر، مدارس هرات را که از بناهای سلطان حسین بایقرا و امیر علیشیر نوائی است، سلطان‌علی به خط نستعلیق اعلای جلی نوشته‌است. شیوه او در نستعلیق‌نویسی نزد خوشنویسان دربار گورکانیان هند بسیار مورد توجه بود.

او به سال ۸۴۱ در مشهد متولد شد و پس از کسب کمالات به دربار ابوسعید گورکان و سلطان حسین بایقرا راه یافت. سلطان علی مشهدی در سن ۸۵ سالگی در ۱۰ ربیع‌الاول ۹۲۶ بدرود حیات گفت. وی شاگرد اظهر تبریزی بود و شاگردانی چون محمد ابریشمی، سلطان محمد نور، سلطان محمد خندان و زین‌الدین محمود واصفی و میرعلی جامی تعلیم داد.

مهم‌ترین تألیف او رساله منظومی است در قالب مثنوی که به قواعد خط پرداخته که بعدها به آن عنوان «صراط السطور» را داده‌اند و میرعلی هروی آن را «صراط الخط» نامیده‌است؛ هرچند خود سلطان‌علی، هیچ نامی بر آن ننهاده بود.


سلطانعلی مشهدی، خوشنویس شهیر عهد تیموری و بزرگ استاد قلم نستعلیق که نامش بر تارک هنر ایران زمین نقش بسته، در رسالۀ پرآوازۀ خویش، صراط السطور، چنین مذکور داشته که نیت روزه علی ابن ابیطالب(ع) کرده، شبی در عالم رؤیا(خواب)، علی ابن ابیطالب(ع) به خواب او آمده و اسرار خط به وی آموخته است. رخدادی که سلطانعلی مشهدی شهرت و کمال خط خویش را ماحصل آن و به واسطۀ لطف و کرامت حضرت امیر میداند.

در میان خوشنویسان قلم نستعلیق، اهالی فن بر این باورند که »هیچیک به اندازۀ سلطانعلی مشهدی در دورۀ زندگی خود کسب ً تذکره نویسان ّ خان و مخصوصا شهرت نکرده است و کسی از مور معاصر وی و بعد از وی نیست که ذکری از خوشنویسی کرده و ترجمۀ أحوال وی را نیاورده باشد«بیانی»

. سلطانعلی مشهدی به سال که نی 920ه.ق رسالهای منظوم در باب تعلیم خوشنویسی مشهور به »صراط السطور«، نزدیک به 270 بیت سرود که در عین منظوم بودن، نکتههای فنی مربوط به خط و کتابت و قلم و دیگر ادوات خوشنویسی را بهروشنی بیان نموده است.

رساله‌ای که تمامی خوشنویسان خلف تا به امروز نه تنها در ستایش آن سخن‌ها گفته و نوشته اند بلکه از آن نکات فراوان آموخته‌اند. وی در رسالۀ صراط ِ خط آنچنان که خود و شروع در مشق ِ حال السطور و در بیان پیشتر سخن رفت در ادامه چنین مینگارد که علی ابن ابیطالب(ع) او را دیده و اسرار خط بدو آموخته است به خواب وی آمده(فضائلی)

در جوانی به خــط بُـدی مــیلم /  عشق خـط رانـدی از مـژه ســیلم 
بر ســرکــوی کــم قـدم زدمـی /   تـــا توانســتمی قلــــم زدمــی 
گـــه زانگشـــتها قلـــم کــردی/   به خیــالی خطـی رقـــم کــردی
از قضـا میــــر مفلســــی روزی/   پیشـم آمـــد بســـان دلسـوزی
قلــم و کاغـذ و دواتـم جســـت/   بیست ونه حرف را ز حرف نخست
بنوشـت و روان بــه دســــتم داد/ شـــدم از التفـــات او دلشــــاد
زان که اَبدال بود و صــاحب حال/  گشــته حـالش مبـــدل الاحــوال
زین سبب عشــق ِ خط زیاده شدم/ دل گرفتــار مــرد ســاده شـــدم

بعـد از این مدتی بر این بگذشــت/ مهرخطــم از آن و ایـن بگذشـت
نیّـــــت روزۀ علــــی کــــردم  /  قلــم مشـــق را جـــلی کـــردم
در خیــال ایـن که کـــار بگشـاید/ شــه بـه خـوابم جمـــال بنمایــد
تا شـبی خواب دیــــدم از ره دیـد/ که خطـم دید و جامـه ام بخشـید
خواب را مختصـــر نمـودم بـــاز / قصــه خــواب هســت دور و دراز
بیش از این زین سخن نیـارم گفت/  که ندارم مجــال گفـت و شـنفت 
بنده سـلطان علــی غلام علیست / شـــهرت خــط او ز نام علــیسـت
روز و شب گو ید از نبــی و ولــی / ذکـرش اینـست از خفــی و جلـی

ممارست در مشق سلطانعلی مشهدی را شهرۀ شهر مشهد ساخت و شاگردان بسیاری برای تعلیم نزد وی آمدند. لیکن پس ّ او شایسه تعلیم از زمانی به واسطه آنکه دریافت هنوز مایۀ خط دادن نیست، ترک مدرسه گفت و در خانه منزوی گردید تا خط را به بهترین وجه بنویسد.

چون شهرت وی در خراسان گسترده ْقرا وی را به هرات فراخواند و تحت حمایت شد، سلطان حسین بای امیرعلیشیر نوایی، وزیر دانشمند و هنرپرور سلطان حسین، به جمع هنرمندان نامی چون عبدالرحمان جامی، کمال الدین بهزاد و  ده‌ها شاعر و هنرمند برجسته دیگر پیوست و در کتابخانە خاصه به کار کتابت مأمور و منصوب شد.

سلطانعلی مشهدی سال‌ها در ْقرا در حلقه همنشینان شاه، مرفه و محترم دربار سلطان حسین بای زیست به نحوی که امیران و شاهزادگان به وی به چشم بزرگی نگریسته، به همنشینی وی رغبت داشته، بزرگان و علاقه‌مندان خطوط او را جمع آوری میکرده‌اند.

 سلطانعلی پس از درگذشت سلطان حسین بایقرا و هجوم ازبکان و بر تخت نشستن شاهی بیک اوزبک، هرات را به مقصد زادگاهش مشهد ترک کرد و انزوا گزید و پس از تحمل رنج آبله در سن 85 سالگی دار فانی را وداع گفت.

مدفن
سلطان‌علی مشهدی در سال ۹۲۶ قمری در هرات فوت کرد ولی بدنش به حرم امام رضا منتقل و در مقابل پنجره فولاد دفن شد.

منابع
فضایلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش.
به‌کوشش: یساولی، جواد. پیدایش و سیر تحول هنر خط. انتشارت یساولی، چاپ دوم ۱۳۶۰ش
شکیباپور، عنایت‌الله. اطلاعات عمومی. چاپ هفتم، کتابفروشی اشراقی، ۱۳۴۸ش ص۵۳
بیانی، مهدی.1346(احوال و آثار خوشنویسان )بخش اول(دانشگاه تهران).
سلطان علی مشهدی(1401) «صراط السطور» رساله در: کتاب آرایی جلد اول در تمدن اسلامی(به کوشش: نجیب مایل هروی، مشهد بنیاددر تمدن اسالمی پژوهشهای اسلامی)


در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.