مقدمه:
بیان مسأله
رواج نگهداری سگ و سگگردانی در جامعه ایران، به ظاهر نوعی حیواندوستی یا سبک زندگی شخصی است؛ اما در عمق خود، نشانهای از نفوذ سبک زندگی غربی و تغییر الگوهای فرهنگی جامعه اسلامی ایران به شمار میرود.این پدیده، علاوه بر ناسازگاری با هویت دینی و احکام فقهی اسلام، آثار زیانبار بهداشتی و اجتماعی نیز به دنبال دارد. در سالهای اخیر، شاهدیم که نگهداری سگ، به ویژه در کلانشهرها، از یک امر محدود به یک پدیده اجتماعی در حال گسترش تبدیل شده است.
این گسترش نهتنها بر محیطهای عمومی و سلامت شهروندان تأثیرگذار است، بلکه مبانی فقهی و فرهنگی جامعه را نیز به چالش میکشد. در این نوشتار، تلاش میشود تا این پدیده از ابعاد مختلف مورد ارزیابی قرار گیرد.
ضرورت بحث
۱. حفظ هویت اسلامی-ایرانی در برابر تهاجم فرهنگی: یکی از مهمترین دغدغههای فرهنگی در جامعه اسلامی، حفظ اصالتها و هویت دینی در برابر موج جهانیشدن و نفوذ الگوهای غربی است. سگگردانی و تبدیل حیوان خانگی به عضو خانواده، نمونهای از این نفوذ است که با ساختارهای ارزشی جامعه ایران در تضاد است.۲. پیشگیری از انتقال بیماریهای مشترک میان انسان و سگ (زئونوزها(1: مسائل بهداشتی و سلامت عمومی جامعه، نیازمند توجه جدی است. سگها، به عنوان حاملان بالقوه بسیاری از بیماریها، میتوانند سلامت شهروندان را به مخاطره اندازند، به ویژه در محیطهای شهری متراکم.
۳. جلوگیری از هنجارشکنی و تغییر سبک زندگی اصیل ایرانی: فرهنگ ایرانی، دارای الگوهای خاصی در تعامل با حیوانات و محیط زندگی است. ورود سگ به فضاهای خصوصی و عمومی و تغییر نگرش نسبت به آن، میتواند موجب گسست اجتماعی و تغییر در روابط سنتی گردد.
هدف از نگارش مقاله
هدف این نوشتار، تحلیل پدیده نگهداری سگ و سگگردانی در ایران، از دیدگاه فقهی، فرهنگی، اجتماعی و بهداشتی و ارائه راهکارهای اصلاحی بر اساس مبانی اسلامی و اصول بهداشتی است.۱. مبانی فقهی نجاست سگ در شریعت اسلامی و فلسفه احکام
نگهداری سگ در فقه شیعه، به ویژه در مورد سگهای غیرنگهبان و غیرشکار، با ملاحظات جدی فقهی و احکام طهارت همراه است. این بخش به تبیین مبانی فقهی و حکمت این احکام میپردازد.۱-۱. تعریف «عین النجس» در فقه شیعه
فقه اسلامی بر پایه تفکیک میان طاهر و نجس بنا شده است. عین النجس به اشیایی گفته میشود که ذاتا نجساند و تماس با آنها نیازمند تطهیر شرعی است. سگ در زمره این نجاسات قرار دارد.* دیدگاه مشهور فقها: بیشتر فقهای معاصر و متقدمین شیعه، قائل به نجاست ذاتی سگ هستند. این نجاست شامل تمام اجزای بدن سگ (مو، بزاق، اشک، عرق و مدفوع) میشود. بر اساس فتوای مشهور، تماس با هر یک از این اعضا بدن انسان یا لباس او را نجس میکند و برای پاک شدن، تطهیر شرعی (تطهیر با آب قلیل یا جاری) لازم است.
* مستندات فقهی: روایات متعددی از ائمه اطهار (علیهم السلام) در کتب حدیثی شیعه (مانند کافی و وسائل الشیعه) وجود دارد که بر نجاست سگ دلالت دارند. این روایات غالبا بر لزوم دوری از تماس با سگ تأکید کردهاند. همچنین بر اساس نظر مشهور، اجماع عملی فقها بر نجاست سگ وجود دارد.
* استثنائات فقهی (سگهای کار): فقه شیعه استثنائاتی را برای سگهای کار قائل شده است که نگهداری آنها جایز میباشد:
- سگ شکاری: سگهایی که برای شکار تربیت شدهاند.
- سگ نگهبان: سگهایی که برای حفاظت از دام یا اموال استفاده میشوند.
- سگ گله: سگهایی که برای چرای گله به کار میروند.
در خصوص این سگها، فقها معتقدند که نگهداری آنها در منزل یا محل سکونت برای اهداف غیرشکار و غیرنگهبانی، جایز نیست، هر چند که حکم نجاست بدن آنها همچنان باقی خواهد بود.
۱-۲. احکام شرعی نگهداری سگ در منازل مسکونی
نگهداری سگ در منزل مسکونی برای زینت یا همدمی، در فقه امامیه مکروه است و برخی آن را حرام دانستهاند. برخی فقها بر این باورند که حضور سگ در منزل، موجب محرومیت از ورود فرشتگان رحمت میشود. این دیدگاه مبتنی بر روایاتی است که حضور سگ در محیط زندگی را منافی نزول رحمت الهی میداند. طبق فتوای برخی مراجع تقلید، حضور سگ در منزل، کراهت شدید یا حرمت دارد.۱-۳. فلسفه احکام و ارتباط آنها با بهداشت
بسیاری از احکام فقهی، ریشه در حکمت الهی و مصالح عبادات دارند. نجاست سگ نیز از این قاعده مستثنی نیست. فقه شیعه همواره بر رعایت پاکیزگی (طهارت) به عنوان یک اصل اساسی در دین تأکید دارد.* ارتباط با بهداشت: حکم نجاست سگ، پیشبینی عمیق شارع مقدس نسبت به خطرات بهداشتی ناشی از نزدیکی بیش از حد به این حیوان است. از منظر بهداشت عمومی، بزاق، مدفوع و حتی موی سگ میتواند ناقل آلودگیهای میکروبی و انگلی باشد. حکم نجاست، یک مکانیسم پیشگیرانه برای حفظ سلامت فرد و محیط زندگی است.
۲. تهاجم فرهنگی و پروژه سگگردانی
سگگردانی در ایران صرفا یک رفتار فردی نیست، بلکه نشانهای از نفوذ فرهنگی و تغییر پارادایمهای (الگووارههای) ارزشی جامعه است. این پدیده، اغلب به عنوان یکی از ابزارهای تهاجم فرهنگی غرب علیه جوامع سنتی و دینی مطرح میشود.۲-۱. الگوهای سبک زندگی غربی
سبک زندگی غربی که مبتنی بر فردگرایی، اومانیسم و سکولاریسم است، تمایل زیادی به ارتقای جایگاه حیوانات به جایگاههای غیرمتعارف دارد. در این الگوها، حیوانات خانگی (به ویژه سگها) اغلب به عنوان جایگزینهایی برای روابط انسانی یا فرزند جایگزین تلقی میشوند.ویژگیهای کلیدی این الگو عبارتند از:
* فردگرایی افراطی: سگگردانی میتواند نشاندهنده ضعف در روابط اجتماعی انسانی و تمایل به ارتباط با موجودی باشد که قضاوت نمیکند.
* تجاریسازی حیوانات خانگی: تبدیل حیوانات به کالاهای مصرفی لوکس و نماد وضعیت اجتماعی.
* تغییر در تعریف خانواده: سگها وارد حریم خانواده شده و جایگاه انسانها را در برخی جنبهها تحتالشعاع قرار میدهند.
۲-۲. مهندسی فرهنگی و تغییر ذائقه اجتماعی
رواج این پدیده در ایران، در خلاء اتفاق نیفتاده است. این امر بخشی از یک فرآیند پیچیده فرهنگی است که هدف آن تغییر تدریجی ذائقهها و انحراف اجتماعی است.* نقش تهاجم فرهنگی: تهاجم فرهنگی به معنای تلاش برای جایگزینی ارزشها و باورهای یک جامعه با ارزشهای فرهنگ مهاجم است. در این زمینه، سگگردانی به عنوان نمادی از "آزادی" و "مدرنیته" معرفی میشود تا در تضاد با "سنتی بودن" و "محدودیتهای دینی" قرار گیرد.
* تأثیر بر فضاهای عمومی: سگگردانی در پارکها، پیادهروها و مراکز عمومی، باعث ایجاد فضای "بیدینی" یا "بیتفاوتی نسبت به احکام دینی" در این فضاها میشود. این امر میتواند منجر به نوعی عادیسازی رفتارهایی شود که پیشتر خلاف هنجارهای اسلامی و ایرانی تلقی میشد.
* نقش رسانهها و مد: رسانههای غربی و شبکههای اجتماعی داخلی و خارجی، نقش مؤثری در ترویج این فرهنگ دارند. نمایش سگها در تبلیغات، فیلمها و سریالها و تبدیل آن به یک "مد" اجتماعی، بر نگرش جوانان و نوجوانان تأثیر میگذارد. این امر با عادیسازی حضور سگ در کنار انسانها، حکم نجاست و کراهت فقهی را کمرنگ جلوه میدهد.
۳. خطرات بهداشتی و پزشکی نگهداری سگ
نگهداری سگ و سگگردانی، به دلیل ماهیت زیستی این حیوان، میتواند ناقل مجموعهای از بیماریهای مشترک بین انسان و حیوان (زئونوزها) باشد. نادیده گرفتن این خطرات، سلامت عمومی جامعه را به چالش میکشد.۳-۱. بیماریهای مشترک انسان و سگ (زئونوزها)
سگها میزبانهای متعددی از باکتریها، ویروسها، قارچها و انگلهایی هستند که میتوانند به انسان منتقل شوند. این انتقال میتواند از طریق گازگرفتگی، خراش، یا تماس مستقیم با بزاق، مدفوع و ادرار سگ صورت گیرد. در ادامه، توضیح علمی این بیماریهای رایج میآید:* هاری(Rabies) : این بیماری ویروسی، یکی از کشندهترین بیماریهای شناخته شده است که از طریق بزاق حیوان آلوده (معمولا هنگام گازگرفتگی یا لیسیدن زخم باز) منتقل میشود. هاری در صورت بروز علائم، تقریبا 100 درصد کشنده است و واکسیناسیون پس از مواجهه، تنها راه پیشگیری است.
* توکسوکاروز(Toxocariasis) : ناشی از انگلهای نماتود (کرمهای گرد) به نامToxocara canis که در روده سگها زندگی میکنند. تخم این انگلها در مدفوع سگ به محیط منتقل میشود. ورود این تخمها به بدن انسان (به ویژه کودکان) میتواند باعث ایجاد کیستهای انگلی در اندامهایی مانند کبد، ریهها و حتی چشم شود که به نابینایی نیز منجر میگردد.
* بیماری خراش گربه (Cat Scratch Disease): اگرچه نام آن خراش گربه است، اما سگها نیز میتوانند ناقل باکتریBartonella henselae باشند. این بیماری با علائمی شبیه آنفلوانزا و تورم غدد لنفاوی همراه است.
* بیماری لایم (Lyme Disease): یک بیماری باکتریایی است که توسط کنهها (که اغلب توسط سگها منتقل میشوند) به انسان سرایت میکند. این بیماری میتواند مفاصل، قلب و سیستم عصبی را درگیر کند.
* بروسلوز (Brucellosis): نوعی عفونت باکتریایی است که میتواند از طریق تماس با سگهای آلوده به انسان منتقل شده و موجب تبهای طولانی، درد مفاصل و خستگی مزمن شود.
۳-۲. آثار روانی تماس مداوم با سگ
فراتر از خطرات فیزیکی، تماس مداوم با حیوان خانگی در محیط زندگی انسان، پیامدهای روانی و اجتماعی دارد:* کاهش سطح حساسیت به نجاست: عادت کردن به حضور یک موجود نجس در محیط زندگی، میتواند منجر به کاهش حساسیت افراد به پاکیزگی و طهارت شود.
* اختلال در روابط انسانی: برخی مطالعات نشان میدهند که وابستگی افراطی به حیوانات خانگی میتواند جایگزین روابط پیچیده انسانی شده و منجر به انزوای اجتماعی گردد.
* تغییر الگوهای رفتاری کودکان: کودکان در معرض تماس مستقیم با سگها، ممکن است الگوهای رفتاری خود را تغییر داده و در تعاملات اجتماعی آتی دچار چالش شوند.
۴. آثار اجتماعی و روانشناختی سگگردانی
رواج سگگردانی، تأثیرات عمیقی بر ساختار اجتماعی و روابط انسانی در جامعه ایران دارد. این پدیده، با تغییر نگرشها، میتواند انسجام اجتماعی را به چالش بکشد.۴-۱. تغییر روابط همسایگی
در فرهنگ ایرانی، حفظ حریم خصوصی و توجه به همسایگان از ارزشهای مهم است. ورود سگ به فضاهای مشترک، تنشهای جدیدی را در این روابط ایجاد میکند:* منازعات در فضاهای عمومی: سگگردانی در پارکها، معابر و حیاط ساختمانها، اغلب منجر به شکایت همسایگان به دلیل سر و صدا، ایجاد مزاحمت یا ترس از حیوان میشود.
* نقض حریم خصوصی: ورود سگها به مجتمعهای مسکونی و فضاهای اشتراکی، احساس امنیت و حریم خصوصی برخی از ساکنین، به ویژه بانوان و کودکان را خدشهدار میکند.
۴-۲. گسست ارزشهای خانوادگی
نگهداری سگ میتواند ساختار خانواده ایرانی را دستخوش تغییر کند:* تغییر در اولویتها: بخشی از منابع مالی و عاطفی خانواده به جای سرمایهگذاری بر روی تعلیم و تربیت فرزندان یا تقویت روابط انسانی، صرف هزینههای حیوان خانگی میشود.
* تعارض نسلی: در بسیاری از خانوادهها، تضاد بین نسل جوان (علاقهمند به سگ) و نسل والدین (با درک فقهی و فرهنگی متفاوت) ایجاد میشود که موجب تنشهای داخلی میگردد.
۴-۳. تضعیف حس تعلق به فرهنگ بومی
سبک زندگی غربی که سگگردانی را ترویج میکند، اغلب با نادیده گرفتن سنتها و هنجارهای بومی همراه است.* تقابل با الگوهای تربیتی اسلامی: فرهنگ اسلامی بر مدار خانواده هستهای و روابط احتراممحور بنا شده است. ارتقای حیوان به سطح یک عضو خانواده، این ساختار را تضعیف میکند.
* جایگزینی نمادها: در فرهنگ ایرانی، نمادهایی مانند اسب، پرندگان زینتی یا گربهها (که نجاست کمتری دارند) جایگاه ویژهای داشتهاند. جایگزینی این نمادها با سگ، نشاندهنده تغییر در ارجاعات فرهنگی جامعه است.
۵. راهکارهای مقابله با پدیده نگهداری سگ و سگگردانی
مقابله با این پدیده نیازمند یک رویکرد چندوجهی است که شامل آموزش، قانونگذاری، و تقویت فرهنگ اصیل ایرانی باشد.۵-۱. آموزش عمومی و تبیین فقهی
آموزش و اطلاعرسانی دقیق در مورد مبانی فقهی و خطرات بهداشتی ضروری است.* تبیین احکام شرعی: فقها و مبلغان دینی باید به صورت شفاف و مستدل، حکم نجاست سگ و کراهت نگهداری آن در منازل را تبیین کنند. تأکید بر حکمت احکام (از جمله ملاحظات بهداشتی) میتواند اثرگذار باشد.
* آگاهیبخشی پزشکی: برگزاری کارگاههای آموزشی برای عموم مردم در مورد بیماریهای سگ و راههای انتقال آنها به انسان.
۵-۲. قوانین محدودکننده و نظارت بر فضاهای عمومی
ضرورت وضع و اجرای قوانین مشخص برای محدود کردن سگگردانی در فضاهای عمومی شهری.* محدودیت در فضاهای عمومی: تدوین قوانین شفاف برای ممنوعیت ورود سگ به پارکها، پارک بازی کودکان، مراکز درمانی و آموزشی.
* ساماندهی مناطق خاص: در صورت لزوم برای سگهای کار یا نگهبان، تدوین مقررات سختگیرانه برای کنترل سلامت، واکسیناسیون و محدود کردن محل تردد آنها.
۵-۳. حیواندوستی مسئولانه و جایگزینهای فرهنگی
فرهنگسازی برای هدایت عشق به حیوانات به سمت مسیرهای مورد تأیید شریعت و فرهنگ بومی.* ترویج جایگزینهای سالم: معرفی حیوانات دیگری که نجاست ندارند و با نگهداری آنها در اسلام مخالفتی نشده است (مانند پرندگان یا ماهیهای زینتی) به عنوان جایگزین.
* فعالیت در زمینه حمایت از حیوانات در طبیعت: هدایت انرژی حیواندوستانه به سمت فعالیتهای مرتبط با حیوانات که در محیطهای طبیعی نگهداری میشوند، به جای نگهداری در منازل.
۵-۴. تولید محتوای بومی و رسانهای
مقابله با نفوذ فرهنگی غرب نیازمند تولید محتوای جذاب و تأثیرگذار در رسانهها است.* تولید محتوای فرهنگی سازگار: ساخت فیلمها، سریالها و برنامههای تلویزیونی که ارزشهای خانوادهمحور و سبک زندگی اسلامی-ایرانی را ترویج کنند و الگوی صحیحی از تعامل با طبیعت و حیوانات ارائه دهند.
* نقد علمی و فرهنگی: تولید مستندها و مقالات علمی که به نقد سبک زندگی سگمحور غربی از منظر جامعهشناسی و فرهنگ ایرانی بپردازند.
جمعبندی و نتیجهگیری:
پدیده نگهداری سگ و سگگردانی که چند سال اخیر در ایران رواج یافته، فراتر از یک رفتار شخصی یا علاقه فردی، به بخشی از معادله بزرگ «تغییر سبک زندگی» تبدیل شده که ریشههای آن در سیاستهای نرم و تهاجمی فرهنگ غرب قابل شناسایی است.در واقع، پدیده سگگردانی و نگهداری از سگ در خانه، بخشی از پروژه فرهنگی غرب برای تغییر سبک زندگی در جوامع اسلامی است که با هدف فردگرایی افراطی و کاهش اهمیت ارزشهای دینی و خانوادگی طراحی شده است.
شریعت اسلامی با حکمی صریح درباره نجاست سگ، نه از سر مخالفت با حیوانات، بلکه با رویکردی حکیمانه و مبتنی بر حفظ سلامت جسم و روح انسان، این محدوده را ترسیم کرده است.
نگهداری سگ در داخل منازل و حضور آن در محیط عمومی، علاوه بر تعارض آشکار با احکام طهارت و سبک زندگی اسلامی-ایرانی، دروازه ورود بیماریهای مشترک انسان و حیوان و عادیسازی الگوهایی است که با هویت دینی ما بیگانهاند.
این روند نهتنها با احکام فقهی شیعه مبنی بر نجاست ذاتی سگ و کراهت نگهداری آن در منزل در تضاد است، بلکه خطرات جدی بهداشتی (زئونوزها) و آسیبهای اجتماعی (تغییر روابط همسایگی و خانوادگی) را به همراه دارد.
مقابله با این روند نیازمند هوشیاری فرهنگی، قانونگذاری هوشمندانه، و بازتولید جذابیت در الگوهای بومی است تا جامعه به سمت حفظ ارزشهای اصیل خود در عین مهربانی مسئولانه با حیوانات هدایت شود.
مهار این روند نیازمند یک حرکت همهجانبه فرهنگی، قانونی و آموزشی است. با شفافسازی احکام شرعی، تبیین خطرات پزشکی و تقویت فرهنگ اصیل ایرانی در زمینه تعامل با حیوانات، میتوان از نفوذ این الگو جلوگیری کرده و سلامت معنوی، فیزیکی و اجتماعی جامعه را حفظ نمود.
سخن پایانی:
بازگشت به سبک زندگی اسلامی نه به معنای طرد بیمنطق حیوانات، بلکه به معنای انتخاب مسئولانه و آگاهانه در چارچوب شرع و عقل است؛ انتخابی که سلامت، عزت و هویت ما را در برابر موجهای تهاجم فرهنگی مصون میسازد.پینوشت:
۱. بیماری مشترک انسان و جانوران یا زُئونوز (Zoonosis) به بیماریهای عفونی گفته میشود که بین جانوران (عموما مهرهداران) و انسان به صورت طبیعی قابل انتقال هستند. این بیماریها میتوانند توسط عوامل مختلفی از جمله ویروسها، باکتریها، قارچها، انگلها و پریونها ایجاد شوند.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
