تلاش مهاجران نادم در شوروي براي بازگشت به ايران(2)

بهبود روابط ايران و شوروي
 

بعد از کودتاي 28 مرداد 1332 دوران طلايي روابط ايران و شوروي با پس داده شدن طلاهاي متعلق به ايران، به دولت زاهدي آغاز شد.با انعقاد عهدنامه تجاري در شهريور 1332 و پيگيري موضوع تعيين مرزهاي معين دو کشور که در حالت تعليق باقي مانده بود در آذر 1333 از سرگرفته شد و بدين ترتيب روابط دو کشور وارد مرحله تازه اي شد. تحولات به وجود آمده به دنبال روي کارآمدن خروشچف و نطق معروف وي در کنگره بيستم در 24 فوريه 15/1956 اسفند 1334 و به دنبال شورش زندانيان، زمينه مساعدي در داخل شوروي براي بازگشت مهاجران ايراني ساکن در شوروي به ويژه قفقاز و آسياي مرکزي فراهم آورد. براساس اسناد، اولين مکاتبه در اين خصوص در 1334 شروع شد. مکاتبات انجام شده براي بازگشت مهاجران به دو شکل صورت مي گرفت:
1-ايرانيان ساکن شوروي با مراجعه به سفارت ايران در مسکو با ارائه مشخصاتي از خود: آخرين محل اقامت خود در ايران و نيز محل اسکان خود در شوروي و علل خروج از ايران و نوع کاري را که در ايران مي دانسته اند و حرفه کنوني شان در شوروي، تاريخ و مکان خروج از ايران، همراهان، به چه فرقه اي گرايش مي داشته، ميزان تحصيلات و...آمادگي خود را براي بازگشت به ايران اعلام مي کردند. سفارت ايران در مسکو تقاضاي فرد مذکور را همراه با مشخصات براي اداره دوم سياسي وزارت خارجه مي فرستاد. اداره دوم سياسي پس از بررسي درخواست بازگشت به ميهن از ثبت احوال تقاضاي رونوشتي از شناسنامه فرد متقاضي مي کرد و در صورت دريافت سوابق مبني بر اين که براي نامبرده شناسنامه صادرشده، مراتب را به سفارت اعلام مي داشت و معمولاً در عرض دو تا چهار ماه گذرنامه و رواديد براي فرد مذکور صادر و زمينه بازگشت او به ايران فراهم مي شد.
2-ديگر شيوه بازگشت مهاجران ايراني از طريق درخواست بستگان اشخاص مهاجر در داخل ايران به وزارت خارجه صورت مي گرفت که اداره دوم سياسي با فرستنده درخواست مکاتبه و خواستار دريافت رونوشت شناسنامه، ارسال پاکت نامه ارسالي از سوي مهاجر مقيم شوروي و همچنين درخواست نوشتن نامه به فرد مهاجر مبني بر معرفي خود به سفارت ايران در مسکو و تحويل سه قطعه عکس به همراه تکميل تقاضانامه مي شد. اداره دوم سياسي موافقت سازمان اطلاعات و امنيت کشور(ساواک) (1) را به همراه رونوشت شناسنامه به سفارت ايران در مسکو ارسال و سفارت با فرد مهاجر با آدرس ذکر شده مکاتبه مي کرد. ساواک معمولاً به تمامي درخواستها پاسخ مثبت مي داد ولي خواستار مشخص شدن تاريخ و مبادي ورودي مهاجران مي شد. معمولاً اين مبادي ورود از مرز زميني جلفا و يا از طريق دريايي به بندر انزلي بود. مامورين ساواک مهاجر بازگشتي را به تهران منتقل و در باغ مهران تحت بازجويي قرار مي دادند که به تناسب موقعيت و شغل افراد مدت نگهداري از سه ماه تا حداکثر 22 ماه طول کشيده است.

مشکلات بازگشت
 

در سال 1338 به دليل کودتاي عراق و خروج اين کشور از پيمان بغداد و شکل گيري پيمان سنتو و همچنين پيمان امنيتي بين ايران و آمريکا و تيرگي روابط ايران و شوروي و با توجه به بازگشت گسترده و وسيع مهاجران که مشکلات خاصي را براي سازمانهاي ايراني فراهم کرده بود؛ در قوانين بازگشت مهاجران تجديدنظر شد. اگر در ثبت احوال به هر دليلي رونوشت شناسنامه يافت نمي شد امکان بازگشت به راحتي ميسر نبود مثلاً حوزه ثبت احوال رشت در سال 1314 ش طعمه حريق شد در نتيجه چندين استعلام از اين حوزه به نتيجه نرسيد(2) (پ 1815 و 1399). يا عموم مهاجران از اردبيل و آستارا متولد سالهاي 1305 ش و قبل از آن بودند در حالي که اداره ثبت احوال از اردبيل و آستارا در سال 1307 ش تاسيس گرديده و فاقد هرگونه اطلاعاتي درباره اين افراد بود و متقاضيان سردرگم پيگير ماجرا نشدند(پ 1486). با عميق ترشدن مشکلات، راهکار پيش بيني شده اين بود تا متقاضيان بستگان خود را در ايران با ذکر محل سکونت معرفي کنند تا از آنها استعلام شود. چون اکثر مهاجران در هنگام خروج مجرد بودند؛ در نتيجه با اتباع شوروي ازدواج کرده بودند. اگر زنان تبعه شوروي از نژاد روس و غير مسلمان بودند امکان بازگشت اين گروه از مهاجران با توجه به حساسيتهاي دو دولت بسيار دشوار شده بود اما اگر زنان تبعه شوروي مسلمان و ترک زبان بودند و ازدواج و سلب تابعيت آنها در سفارت ايران در مسکو ثبت مي شد، امکان بازگشت آنان به مراتب آسان تر بود(پ 1807). دختران مهاجر ايراني بيشتر با هموطنان ايراني خود يا با مردان مسلمان تبعه شوروي ازدواج مي کردند(3)(پ 1503).

حساسيت دولت شوراها
 

مقامات شوروي در خصوص بعضي از مهاجران حساسيت نشان مي دادند:
1-افراد مذهبي و معتقد به اسلام و علاقه مند به ايران:
فردي به نام عبدالله .خ از روستاي شيخدرآباد ميانه که تحصيلات ديني داشت در آذربايجان شوروي، در بادکوبه، خ.نريمانوف، خري پريو. خانه شماره 564 . دالان شماره 4 منزل شماره 51 زندگي مي کرد. بعد از درخواست همسر و برادرش در تاريخ 1341/9/28 از وزارت خارجه مبني بر بازگشت وي، ساواک بلامانع بودن مراجعت وي را در تاريخ 1341/12/27 به اطلاع وزارت خارجه رساند. وزارت خارجه نيز در 1342/2/24 به تهمورث آدميت سفير کبير ايران اطلاع داد. طبق روال سفارت ايران از صليب سرخ شوروي درخواست کمک کرد. پاسخ صليب سرخ اين بود که نتيجه مثبتي از اقدامات خود به منظور پيدا کردن آدرس مشاراليه به دست نياورده است. سفير ايران در نامه شماره 1705 به تاريخ 42/7/13 ابراز داشته بود که با توجه به تاريخ نگارش نامه از سوي اين سفارت به صليب سرخ شوروي در 10 سپتامبر و پاسخ تقريباً بي وقفه آنها در مورخه 24 سپتامبر، بيان گر اين حقيقت است که شوروي ها موضوع را به نوعي از سر باز کرده اند و قصد اقدامي در خصوص اين درخواست ندارند. هنگامي که وزارت خارجه در نامه اي به برادر عبدالله.خ به تاريخ 42/7/27 با ص.پ 961 تهران خواستار آدرس دقيقتري شد. سيف الله .خ بلافاصله روز بعد با فرستادن عين نامه برادرش-که بيست روز قبل بدستش رسيده بود-به وزارت خارجه از روي نشاني که به زبان روسي نوشته شده بود معلوم شد که آدرس قبلي هيچ اشکالي نداشته است در نتيجه با همه کوششها و مکاتبات بعدي به دليل بي اعتنايي روسها به درخواست هاي سفارت ايران پرونده شخص ياد شده به نتيجه نرسيد(پ 1791). نظير همين مساله در مورد محمد.گ متولد 1284 ش پيشواي مذهبي ايل گوکلان بجنورد ديده مي شود که در سال 1331.ش شورويها او را دستگير و به خاک خود انتقال دادند. پس از ارسال آدرس براي مقامات شوروي، اين بار وزارت خارجه شوروي منکر وجود اين شخص در آدرس مزبور شد(پ 1440). کساني که به دليل وطن دوستي و ضديت با فرقه دموکرات دستگير و در شوروي زنداني بودند، با حساسيت کمتر، معمولاً صليب سرخ شوروي پاسخ منفي مي داد(پ 1606). تعداد مواردي که با پاسخ منفي صليب سرخ شوروي همراه بود قابل توجه است(پ 1566).
2-مقامات شوروي اجازه خروج شهروندان خود را که با مردان و زنان ايراني ازدواج کرده بودند نمي دادند. قهرمان .ق از کلخوران اردبيل(4) که به ايران برگشته بود از وزارت خارجه خواستار اجازه ورود همسرش به ايران بود. يکي از اعضاي وزارت خارجه در همين زمينه در 1341/8/3 با نيکلايف دبير سفارت شوروي در تهران مذاکره کرد. پاسخ دبير سفارت اين بود که مخالفتي ندارد ولي با گذرنامه شوروي امکان آمدن وجود ندارد (پ 1764).شورويها به شيوه هاي گوناگوني متشبث مي شدند تا مانع بازگشت ايرانيان مهاجر به وطن خود شوند. تحريک همسران غيرايراني براي تحت فشار گذاشتن همسر ايراني و اشکال تراشي در فروش خانه يا محل مسکوني توسط مهاجران در هنگام ترک شوروي از جمله اقدامات مقامات شوروي بود(5)(پ 1407)

پي نوشت ها :
 

* استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا
1. استعلام از ساواک از سال 1337 به بعد شروع شد.
2. ملوک دخت. ش متولد 1303 از شهر رشت ساکن آذربايجان شوروي. بالکان.
خانم م.س متولد رشت ساکن در مسکو.
3. ساکن در بادکوبه. مستانياپاپانين. علي بايراملي. کوچه مستانين. خانه نمره 8.
4. قهرمان. ق ابتدا در قزاقستان در ناحيه ساري آغاج سپس در بادکوبه، کشيلي کوچه پراتيوناي. نمره 38 سکونت کرد.
5. رحمان. س از آستارا ساکن درشماخي. محله پوشکين، شماره 2؛ با دادن وکالت نامه به سفير ايران مبني بر فروش خانه، مقامات شوروي به سفارت ايران اطلاع دادند چون زن و فرزند وي در خانه زندگي مي کنند و براي فروش خانه رضايت نمي دهند مطابق قوانين شوروي امکان فروش خانه وجود ندارد.
 

منبع: فصلنامه مطالعات آسياي مرکزي و قفقاز، سال شانزدهم، دوره چهارم، شماره 58، تابستان 86
ادامه دارد...
/ج