روابط اقتصادي و سياسي جمهوري ارمنستان با جمهوري اسلامي ايران(5)

2-نقش فعال اسرائيل در جمهوري آذربايجان
 

اسرائيل همان اوايل با آذربايجان روابط ديپلماتيک برقرار کرد، و باعث آشفتگي فراوان برخي کشورها شد. در واقع از آن زمان به بعد، اسرائيل تلاش کرده است نقش فعالي در امور آذربايجان چه از نظر اقتصادي و چه از نظر نظامي ايفا کند. براي نمونه، اسرائيل موضع قاطعي به نفع آذربايجان در کشمکش ناگورنو- قره باغ گرفت. برطبق برخي منابع، اسرائيل و ترکيه هردو تسليحات و تجهيزات نظامي براي آذربايجان فرستاده اند و گرچه وزير دفاع آذربايجان خريد موشکهاي استينگر را انکار کرد، اما حدس و گمان در مورد انتقال تسليحات به آذربايجان، همچنان ادامه دارد. در يک بررسي توسط خبرگزاري توران چنين اظهار شده که «اسرائيل هميشه در آذربايجان به عنوان يک شريک استراتژيک بالقوه قلمداد مي شود و گاه با نوعي احساس حيرت و شگفتي ابراز شده است که همکاري آنها بسيار کند پيش مي رود».
همچنان که «سوله کوت» اشاره مي کند، مقامات آذربايجان اهميت ويژه اي براي اسرائيل قائل هستند و تعداد بازرگانان و تجار اسرائيلي در آذربايجان و کشورهاي آسياي مرکزي به چندصدنفر رسيده است. او سپس چنين اظهار مي کند که: «به گفته مقامات آذربايجاني، اسرائيل به عنوان يک کشور غيرمذهبي (سکولار)، دموکراتيک و قدرتمند نظامي غربي، مي تواند براي دولتهاي خاورميانه يک تهديد باشد اما براي آذربايجان يک فرصت است»(يوسفي ،1379).
پيرامون روابط اسرائيل و جمهوري آذربايجان اين مطلب رئيس جمهور سابق آذربايجان مبني بر اينکه آذربايجان سه دشمن استراتژيک (روسيه، ايران و ارمنستان) و سه دوست استراتژيک (اسرائيل، آمريکا و ترکيه) دارد، در خور توجه است(ارس، 1378).
مسئله ديگر مربوط به نيروهاي موجود در اين کشور است که بالقوه مي توانند در اختيار اسرائيل قرار بگيرند، تعداد يهودياني که در آذربايجان زندگي مي کنند، کم نيست و در حوزه هاي علمي، تخصصي و در زمينه هاي فرهنگي و هنري نقش وحضور گسترده داشته اند. اين مسئله از اين نظر اهميت پيدا مي کند که در حقيقت هر يهودي، بالقوه مي تواند مانند يک دوستدار اسرائيل در آنجا فعاليت بکند. بنابراين در جمهوري آذربايجان، اسرائيل نيازي به ترکيه ندارد، يعني همان اقليت يهودي که در اين کشور زندگي مي کنند، عامل بسيار مفيدي براي اسرائيل به شمار مي رود.حکومت آذربايجان هم روابط خوبي را با يهوديان ساکن آذربايجان دنبال مي کند.
در مارس 1992، پروازهاي مستقيم چارتر ميان آذربايجان و اسرائيل بطور منظم برقرار شد. اولين ديدار رسمي مقامات جمهوري آذربايجان از اسرائيل در سپتامبر 1992 صورت گرفت. طي گفتگوهاي رسمي، همکاري متقابل در سياست، اقتصاد، علم و فرهنگ در دستور کار قرار گرفت. اسرائيل در فوريه 1993 در باکو سفارت باز کرد.
به گزارش خبرگزاري ايرانا، يک هيات اطلاعاتي اسرائيل در اوت 1995 وارد باکو شد. ايرنا اين ديدار را به عنوان ماموريتي محرمانه براي آموزش مأموران امنيتي جمهوري آذربايجان توصيف کرد. وزارت اطلاعات ملي آذربايجان اين اتهامات را تکذيب کرد و متذکر شد که حاضراست به طور علني با سرويسهاي ويژه بسياري از ساير کشورها همکاري کند. «افرام سنه» وزير بهداشت اسرائيل عنوان کرد که: «اسرائيل در توسعه روابط با جمهوري آذربايجان منافع استراتژيک دارد، و آذربايجان نيز به همين نحو به اين رابطه علاقه مند است؛ چون اين روابط قادر است بنيادگرايي نشأت گرفته از ايران را ريشه کن کند.»
لوول بزانيس با اين نکته موافقت کرده و مي افزايد که: «علاقه آذربايجان به اسرائيل و بالعکس، از ترس متقابل آنها از ايران ريشه مي گيرد. آذربايجان آرزومند است که با برقراري روابط با اسرائيل، از سوي آمريکا مورد تحسين و تشويق قرار بگيرد». اين همکاري مي تواند تلاش براي خنثي کردن فشار روسيه و مقابله با روابط رو به رو شد ايران با ارمنستان وگرجستان تلقي شود. در راستاي همين خط فکر، اليزر يوتوت اولين سفير اسرائيل در آذربايجان گفت که موفق شده است که روابط اسرائيل و جمهوري آذربايجان را«از صفر به سطح عالي» برساند. صادرات اسرائيل به آذربايجان در چهار ماهه اول 1996 دقيقاً به 5/3 ميليون دلار بالغ شد.
بنيامين نتانياهو نخست وزير وقت اسرائيل در راه برگشت خود از ديدار ژاپن و کره جنوبي توقف کوتاهي در باکو داشت و در 29 اوت 1997 با حيدر علي اف رئيس جمهور سابق آذربايجان ملاقات کرد. نتانياهو طي سخناني به شرح زير نقاط مشترک فراوان دو کشور را ترسيم کرد: ما دو مردم باستاني هستيم که به استقلال دست يافته ايم و اکنون وظيفه ما به عنوان ملت هاي مستقل ادامه توسعه کشورهاي خودمان است ... به اين واقعيت نيز اميدوار هستيم که ميان دولت يهود و ترکيه، اردن، مصر و کشورهاي غالباً مسلمان رابطه برقرار مي کنيم...اين به ما اميد مي دهد که تمامي فرزندان (حضرت) ابراهيم بتوانند زير خورشيد واحدي که از آن سوي درياي خزر طلوع کرده و بر فراز مديترانه غروب مي کند، صلح و دوستي بيابند. حيدرعلي اف رئيس جمهوري وقت آذربايجان گفت:
«آذربايجان مي خواهد از تخصص و تکنولوژي اسرائيل استفاده کند». نتانياهو نگراني خود را در مورد فروش احتمالي تکنولوژي هسته اي به دشمن اصلي کشورش، يعني ايران، که مرز زميني و دريايي طولاني با آذربايجان دارد تکرار کرد و بر يک پروژه خط لوله که آذربايجان را به انتقال نفت خام خود از طريق همسايه اش گرجستان و ترکيه به گوشه شمال شرقي درياي مديترانه قادر مي سازد و نيز بر ايجاد يک خط لوله از طريق زير دريا به اسرائيل تأکيد ورزيد. نتانياهو گفت: «ما در اين پروژه درگير هستيم...اين پروژه ما را قادر مي سازد تا نفت را به قيمت بسيار پائين تري خريداري کنيم.»
نتانياهو به طور آشکار مسئله همکاري سه جانبه ميان اسرائيل، ترکيه و آذربايجان را در ريشه کن کردن خيزش اسلام گراي ريشه گرفته از ايران مورد بحث قرار داد. روز بعد راديو ايران ضمن حمله شديد به آذربايجان براي ميزباني از نخست وزير اسرائيل گفت: «باکو با پذيرش نخست وزير توسعه طلب رژيم صهيونيستي دست به بازي خطرناکي زده و با اين کار روابط خود با کشورهاي اسلامي در منطقه و جهان را بي ثبات ساخته است».
«الکساندر آروزمانيان» وزير خارجه ارمنستان نيز همکاري نزديک ميان ترکيه و اسرائيل را براي منطقه فوق العاده خطرناک در نظر گرفت و گفت: پيوستن آذربايجان به آنها براي اين کشور خطرناک است. او بر اهميت روابط تهران-ايروان در عصر توسعه سريع همکاري منطقه اي تأکيد کرد. اين مسئله براي اسرائيل بويژه مهم است که شرکت خود در محور ترکيه و آذربايجان را از طريق پاداش دادن به باکو استحکام بخشد. کمک اقتصادي در اين رابطه کافي نيست. انتظار اصلي آذربايجان آن است که اسرائيل در راستاي ايجاد مجراي نفوذ سياسي کمک کند.(معظمي گودرزي،1378)

3-کنسرسيوم نفتي جمهوري آذربايجان با شرکتهاي غربي
 

موضع ايران در قبال قرارداد نفتي آذربايجان در سپتامبر 1994تا حدود زيادي سياست ها و اولويت هاي تهران را روشن ساخت. به هنگام امضاء قرار داد ايران مخالفتي ابراز نکرد و اين در حالي بود که وزارت خارجه روسيه که در نگراني هاي حقوقي تهران سهيم بود به ابراز مخالفت پرداخت. رسانه هاي ايراني تا حدودي نفوذ شرکتهاي چند مليتي خارج از منطقه را به باد انتقاد گرفتند. اما سفير ايران در جمهوري آذربايجان شايعات مبني بر همکاري ايران و روسيه بر عليه قرارداد آذربايجان را رد کرد(ارس ،1378).
عمل گرايي ايران در مسئله تعيين حدود به بهترين وجه در مشارکت اين کشور در حوزه هاي نفتي ساحل دور آذربايجان مشاهده مي شود. در سپتامبر سال 1994 آذربايجان با يک کنسرسيوم بين المللي مرکب از شرکتهاي نفتي مشهور به شرکت هاي عملياتي بين المللي آذربايجان يا AIOC جهت توسعه حوزه هاي نفتي گونشلي، چراغ و آذري در درياي خزر موافقتنامه اي امضاء کرد. اين قرارداد مشهور به «قرارداد قرن» شامل بيش از 4 ميليارد بشکه منابع قابل حصول و 8 ميليارد دلار سرمايه گذاري30 ساله به وسيله AIOC مي شود. در ابتدا قرار بود 5 درصد از سهام AIOC به ايران داده شود(هرزيگ، 1375).
مبلغ اين سهام به ارزش 350-300 ميليون دلار بود که قرار شد اين مقدار از طريق تأمين برق، احداث خط لوله نفتي و پالايشگاه در نخجوان پرداخت شود. ورود ايران به اين کنسرسيوم-علي رغم موضع ايران در قبال مسائل حقوقي در درياي خزر و مخالفت هاي وزارت امور خارجه روسيه- نشان داد که اين کشور تا چه حدي به روابط با جمهوري آذربايجان و مشارکت در پروژه هاي توسعه اقتصادي در سطح منطقه اي و خنثي سازي کوشش هاي آمريکا در جهت انزواي خود اهميت مي دهد.
ولي تحت فشار شديد ايالات متحده شرکت هاي نفتي اين کشور طبق قانون ILSA و ديگر تحريم ها مجاز به فعاليت در طرح هاي نفتي ايران نيستند. آذربايجان اين سهام را به شرکت اگزان واگذار کرد. در نتيجه AIOC هر بيشتر در جهت منافع و خواسته هاي ايالات متحده شکل گرفت. خشم ايران بيشتر به خاطر حذف کامل از اين طرح حياتي منطقه اي بود تا اينکه از «آمريکايي شدن» کنسرسيوم باشد. با توجه به تمايل ايران جهت انعقاد قرارداد با شرکتهاي آمريکايي به شکل مستقيم مي توان گفت که ايران صرف نظر از سطح دخالت آمريکا در کنسرسيوم خواهان مشارکت در آن بود.
در نتيجه حذف سهام ايران از AIOC روابط ايران و آذربايجان به سردي گراييد. ايران در جهت نشان دادن نارضايتي خود از تصميم آذربايجان اقدامات متعددي انجام داد که ازجمله آنها: قطع صادرات برق به جمهوري خودمختار نخجوان و اتخاذ يک موضع قاطع نسبت به وضعيت حقوقي درياي خزر را مي توان نام برد.
به دنبال اقدامات ايران دولت آذربايجان در اواخر سال 1995 ايران را به طرح توسعه حوزه نفتي ديگري به نام شاه دنيز دعوت کرد. ايران پيشنهاد را در مه 1996 پذيرفت و درصدي در کنسرسيومي را که شامل شرکت هاي انگليسي، نروژي، فرانسوي، آذري، روسي و ترک بود به دست آورد. نظر به مشارکت ايران هيچ شرکت آمريکايي در اين طرح حضور ندارد. تمايل ايران جهت مشارکت در کنسرسيوم درست مانند روسيه، به طور مستقيم با ديدگاه عمومي اين کشور مبني بر غيرقانوني بودن بهره برداري از منابع خزر قبل از تعيين همه جانبه رژيم حقوقي آن در تضاد است.
از لحاظ ژئوپلتيک اين تناقض تعجب آور نيست. هدف اصلي ايران افزايش دخالت در چنين پروژه هايي به عنوان ابزار گسترش نفوذ خود مي باشد. جهت گيري «منفي» جلوگيري از تحولاتي که اين نفوذ را تضعيف مي سازد يک ملاحظه ثانويه است. منافع ايران به عنوان يک کشور درجه دو در يک منطقه متغير در اتخاذ مواضع موردي و موقت مي باشد که بتواند سياست آن کشور را به طور مداوم عمل گرا بنمايد.
جمهوري آذربايجان برخلاف ايران و روسيه از همان آغاز سياست روشني در پيش گرفت که با اتکاي به قدرت و اعتبار اعضاي کنسرسيوم بويژه ايالات متحده آمريکا بود. جمهوري آذربايجان بدون توجه به اعتراضات ايران به کار خود ادامه داد و پاي ابرقدرت آمريکا و ديگر قدرت هاي غربي را به منطقه گشود و در اين راه گرجستان را که با بحران اقتصادي و سياسي رو به رو بود با تشويق و دلگرمي غرب و با وعده بهبود اوضاع در صورت پيوستن به غرب و موافقت با پيوستن به ناتو با خود همراه کرد.
بنابه اعتقاد دولت مردان جمهوري آذربايجان ادامه سرمايه گذاري غرب در اين کشور سبب نياز بيشتر غرب به برقراري امنيت براي مخافظت از سرمايه آنها خواهد شد. در آن صورت غرب ارمنستان را وادار به خروج از مناطق اشغالي و پايان دادن به مناقشه قره باغ خواهد کرد. در نهايت منجر به انزواي بيشتر مسکو در قفقاز جنوبي و گسترش حضور سياسي، اقتصادي و نظامي غرب در منطقه و رفع تهديدات روسيه، با استقرار پايگاه نظامي ناتو و ترکيه در شبه جزيره آبشوران در مرکز درياي خزر خواهد شد.

پي نوشت ها :
 

* عضو هيأت علمي و معاون پژوهشي دانشگاه آزاد اسلامي واحد ايلام

منابع:
1-افشردي، محمد حسين(1381)«ژئوپلتيک قفقاز و سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران. دوره عالي جنگ ،چاپ اول ،تهران.
2-ارس،گولنت(1378).«استراتژي اسرائيل در جمهوري آذربايجان و آسياي مرکزي»،ترجمه :حميد احمدي، فصلنامه مطالعات خاورميانه،سال ششم ،شماره 4،ص 72-73.
3-جونز، آ.اسکات(1378).«منافع استراتژيک ترکيه در قفقاز»، مترجم سيد سعادت حسيني دمابي، مجله سياست دفاعي ،شماره 30-29.ص 41.
4-رجائي،بهرام(1379).ژئوپلتيک منطقه اي و رژيم هاي حقوقي:درياي خزر وسياست ايالات متحده»، ترجمه خليج شيرغلامي، فصلنامه مطالعات آسياي مرکزي وقفقاز،شماره 32-ص 65-66.
5-سجادپور، محمد کاظم(1376).«هويت ارمني و مسئله سرزمين؛ نگاهي به برخي از ابعاد مطالعات ارمني»، فصلنامه مطالعات آسياي مرکزي و قفقاز، سال سوم، دوره دوم، شماره 6 ،ص 68.
6-صمدلي، فرزاد(1379).«تأسيس پايگاه نظامي آمريکا در آذربايجان و امنيت جمهوري اسلامي ايران»، فصلنامه مطالعات راهبردي، سال سوم ،شماره سوم ،ص 64.
7-مجتهدزاده ،پيروز(1373).«مناطق ژئوپلتيک ايران در دنياي معاصر».فصلنامه خاورميانه، مرکز پژوهشهاي استراتژيک خاورميانه ،سال اول، شماره 13 ،ص 667.
8-مجتهدزاده، پيروز(1379)«دورنمايي از ژئوپلتيک منطقه خزر-آسياي مرکزي»ماهنامه اطلاعات سياسي اقتصادي،سال چهاردهم ،شماره 156-155 ،ص 8.
9-مجتهدزاده ،پيروز(1374).«ديدگاه هاي ايران در رابطه با درياي خزر-آسياي مرکزي، خليج فارس و خاورميانه»، اطلاعات سياسي اقتصادي، سال نهم، شماره 96-95.
10- معظمي گودرزي، پروين (1378)، «موقعيت ايران و روسيه در آسياي مرکزي و قفقاز»، فصلنامه مطالعات آسياي مرکزي و قفقاز، شماره 28 ص 175.
11-نوروزي، نور محمد (بدون تاريخ).«تقابل ايران و ترکيه در آسياي مرکزي و قفقاز»،راهبرد ،ص 145.
12-هرزيگ، ادموند (1375).«ايران و حوزه جنوبي شوروي سابق»، ترجمه کامليا احتشامي اکبري، تهران، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي ،ص 16-14.
13-يوسفي ،نورالدين (1379).«ناتو وامنيت درياي خزر:مأموريتي در دوردست»،فصلنامه مطالعات راهبردي، سال سوم ،شماره سوم.
فصلنامه مطالعات آسياي مرکزي و قفقاز،سال پانزدهم ،دوره چهارم، شماره 56 زمستان 1385.
/ج