چشم انداز توسعه نفت و گاز خزر و منافع ایران (1)
نویسنده: منصوره رام*
آنچه در جهان امروز از اهمیت بسزایی برخوردار شده است، وجود منابع نفت و گاز در کشورها است که نه تنها دغدغه دولتمردان را برای توسعه نفت و گاز افزایش می دهد؛ بلکه توجه کشورهای مصرف کننده را نیز به خود معطوف می سازد. رشد و توسعه اقتصادی همواره یکی از شعارهای دولت ها بوده و استفاده از منابع خدادادی نفت و گاز یکی از راه های رسیدن به رشد و توسعه است.
بحث وجود نفت و گاز در منطقه خزر در چند سال اخیر به یکی از مسائل مهم منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل شده، به گونه ای که حضور شرکت های بزرگ نفتی در منطقه و تاثیر آن ها بر منطقه را نمی توان نادیده گرفت. موقعیت ویژه و خاص ژئوپلیتیکی ایران و قرار گرفتن سومین حوزه بزرگ انرژی خیز در شمال کشور فرصت هایی جهت تحقق منافع ملی ایران در منطقه مطرح کرده است. از این رو همواره این سئوالات مطرح است که ذخایر نفت و گاز خزر چگونه می تواند موجبات بهبود و تاثیرگذاری بر منافع ملی ایران را فراهم کند؟ و فرصت های قابل بهره برداری در این زمینه کدامند؟
در این مقاله سعی بر آن است تا چشم اندازی از توسعه نفت و گاز منطقه خزر از نظر ایران و تاثیر آن بر منافع کشور در این منطقه پرداخته شود.
گزارش اخیر اداره اطلاعات انرژی آمریکا (1)، کشورهای منطقه خزر را با نام «اوپک (2 ) کوچک» مورد بررسی قرار داده و پیش بینی کرده است که سطح تولیدات این منطقه به میزان 4 میلیون بشکه در روز در سال 2015 برسد که این سطح از تولیدات نفت در قیاس با تولیدات جهان و همچنین با سطح 45 میلیون بشکه تولیدات کشورهای اوپک در این سال قابل مقایسه نیست. (EIA, 2007)
آنچه سبب می شود تا ذخایر نفتی خزر اهمیت فراوانی کسب کند، سهولت جغرافیایی انتقال این منابع به سمت بازارهای مصرف غرب و تنوع در منابع انرژی به ویژه منابع انرژی خلیج فارس است. اگرچه حدود 20-10 سال طول می کشد تا صادرات نفتی منطقه به روزانه 4-3 میلیون بشکه برسد، اما نفس فعالیت روی اکتشاف، استخراج و انتقال منابع نفتی خزر توجهات زیادی را به خود جلب کرده و هزینه های کلانی برای مطالعه و ارزیابی صرف شده است. به عنوان نمونه در سال 2000، یک گروه مطالعاتی مبلغ 135 میلیون دلار صرف انجام مطالعات مهندسی انتقال نفت نموده است.
با افتتاح خط لوله باکو - تفلیس - جیحان در می سال 2005، نفت از منطقه جنوبی دریای خزر به وسیله این خط لوله (که توسط شرکت نفت انگلیس (3) ساخته شده و یک کنسرسیوم هدایت آن را در اختیار دارد) به شهر ساحلی جیحان وارد شد. 8 سال تلاش سرمایه گذاران خارجی و تکنولوژی و همچنین سیاست برای کاهش وابستگی به نفت خاورمیانه صورت گرفت. به هر حال در سال گذشته با افتتاح این خط لوله تلاش برای کشف و بهره برداری نفت بیشتر در این منطقه آغاز شده است و نباید انتظار داشت که میزان تولیدات و صادرات این منطقه در همان سطح دهه 1990 باقی بماند. از این رو می توان پیش بینی کرد سطح تولیدات دریای خزر، افزایش یابد.
«برنارد گلب» (4) در مقاله خود تحت عنوان «نفت و گاز خزر، تولیدت و چشم انداز» می نویسد: احتمالاتی مبنی بر وجود ذخایر بیشتر در منطقه خزر وجود دارد که در این صورت وجود چنین ذخایری می تواند تولیدات نفت و گاز منطقه را افزایش دهد و بحث امنیت انرژی را با تنوع سازی منافع نفت و گاز بهبود بخشد. (Bernard A. Gelb, 2006)
«برنارد گلب» همچنین در گزارش خود می نویسد که این منطقه هر چند به لحاظ تاریخی تولید کننده نفت و گاز بوده است، اما این توانایی را دارد که در آینده با وجود این حجم ذخایر، تولیدات قابل توجهی داشته باشد. آنچه که در حال حاضر در منطقه خزر اهمیت فراوانی دارد، گسترش سرمایه گذاری ها در منطقه است که می تواند چشم انداز روشنی برای آینده نفت و گاز این منطقه داشته باشد.
در یک نگاه کشورهای حوزه خزر جزء کشورهای کوچک تولید کننده نفت و گاز در جهان هستند که با اقتصادها و سیاست های مختلف در مرحله گذار قرار دارند. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اقتصاد این کشورها نیز رو به افول گذاشت. در دو سال اخیر، سطح تولید ناخالص داخلی در کشورهای تولید کننده اصلی نفت و گاز نسبت به دوره قبل از استقلال، بهبود داشته است. هر چند که در این منطقه دو تولید کننده بزرگ نفت از جمله آذربایجان و قزاقستان وجود دارد که به ترتیب با 46 و 26 درصد جمعیت منطقه به ترتیب فقیرترین کشورهای منطقه در سال 2002 بوده اند اما باید در نظر داشت که بهبود این وضعیت با توسعه موفق پتانسیل نفت و گاز منطقه می تواند حاصل شود.
توسعه ذخایر هیدروکربوری این منطقه نیز در گرو همکاری ها و مشارکت کشورهای منطقه است؛ اگرچه که اتفاق نظر بین این پنج کشور حوزه خزر بر سر تقسیم ذخایر در حال حاضر وجود ندارد، اما سه کشور روسیه، قزاقستان و آذربایجان با یکدیگر یک موافقت نامه سه جانبه مرزی و بهم پیوسته بر سر آب های خزر دارند. در می سال 2003، روسیه و آذربایجان و قزاقستان 64 درصد از دریای خزر را به صورت نامساوی بین خود تقسیم کردند که به این ترتیب 27 درصد دریای خزر به قزاقستان، 19 درصد به روسیه و 18 درصد به آذربایجان متعلق بود. پیرو آن توسعه ذخایر هیدروکربوری شمال خزر بیشتر در مناطقی که دارای ذخایر نفت هستند و پروژه های بزرگ بین المللی یافت می شود، شبیه حرکت به سمت جلو با وجود عدم اجماع کلی است.
تولید تجاری نفت در این منطقه از اواسط قرن نوزدهم میلادی در باکو آغاز شد که در واقع منطقه قفقاز جنوبی را به اولین ایالت نفتی جهان تبدیل کرد. از سوی دیگر تولید تجاری نفت در منطقه خزر و آسیای مرکزی از اوایل قرن بیستم میلادی شروع شد.
در سال 1940، آذربایجان تقریباً 70 درصد تولیدات نفت شوروی را در اختیار داشت. با این همه برخی از تکنولوژی هایی که برای استخراج مورد نیاز بود، کشور آذربایجان به آن ها دسترسی راحت و آسانی نداشت و این در حالی بود که کشور روسیه با ذخایر فراوان هر لحظه قادر به بهره برداری از این ذخایر بود. نگرانی های بیشتر باکو از جهت آسیب های ناشی از حملات جنگ جهانی دوم (که همراه با اکتشاف نفت در منطقه ولگا- اورالس (5) روسیه و سپس در غرب سیبری بود) بود که در نهایت به تعویض اولویت های سرمایه گذاری اتحادیه جمهوری سوسیالیست شوروی (6) منجر شد. منابع مسکو به مناطق خارج از قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی واگذار شده بود که در نتیجه سیاست های جدید بر کاهش اکتشاف و تولید در منطقه تاکید داشت.
آزادسازی سیاسی و اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی در اواسط دهه 1980 به توجه سرمایه گذاران خارجی منجر شده بود. شرکت های نفت و گاز خارجی علاقه زیادی به استفاده از فرصت های تولید و اکتشاف در باکو و سایر بخش های خزر که احتمال نفت و گاز در آنها بود، داشتند.
فروپاشی شوروی موجب اتحاد فرصت های بیشتری برای آزادسازی رژیم های سرمایه گذاری شد. همچنین بی ثباتی های اولیه در بر خی کشورها سبب شد که سرمایه گذاران مذاکراتشان را از سر گیرند. در اواخر دهه 1990، منطقه از نظر سیاسی نسبتاً با ثبات شد و چندین کشور پیشرفت های چشمگیری در جذب سرمایه گذاری برای بخش نفت و گازشان داشتند.
تولیدات نفت منطقه خزر افزایش نسبتاً سریعی از اواخر دهه 1990 داشته است که بر طبق آمار و ارقام موجود تولیدات نفت قزاقستان 67 درصد و آذربایجان 22 درصد تولیدات نفت این منطقه در سال 2005 بوده است. آمار و ارقام منتشر شده توسط بی.پی نشان می دهد که تولیدات نفت این منطقه از 48 میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت این منطقه صورت می گیرد که در قیاس با ذخایر اثبات شده دنیا، ذخایر حوزه خزر در حدود 4 درصد ذخایر جهان و بیش از ذخایر کنونی ایالات متحده آمریکا (در حدود 29 میلیارد بشکه) استز (BP, 2006).
آژانس بین المللی انرژی پیش بینی کرده است که تولیدات این منطقه افزایش قابل توجهی داشته باشد؛ چرا که حجم ذخایر احتمالی این منطقه که خیلی بیشتر از حجم ذخایر اثبات شده کنونی است، اشاره بر ظرفیت تولیدات بیشتر این منطقه دارد.
Source: Caspian Sea Region: Survey of Key Oil and Gas Statistics and Forecasts, EIA, July 2006.
در سال 2003، تولید نفت منطقه خزر به سطح 7/1-5/1 میلیون بشکه در روز رسید که قابل مقایسه با دومین تولید کننده بزرگ آمریکای جنوبی، برزیل است. تولیدات این منطقه در سال 2005 به سطح بیش از 2 میلیون بشکه در روز رسید که بر این اساس انتظار می رود که کشورهای حوزه خزر در سال 2010 بین 4/2 و 9/5 میلیون بشکه نفت در روز تولیدات داشته باشند که در این صورت تولیدات این منطقه از سطح تولیدات بزرگترین تولید کننده آمریکای جنوبی، ونزوئلا تجاوز می یابد. (EIA, 2007)
سرمایه گذاری کشورهای قزاقستان و آذربایجان در بخش بالادستی نفت در سال های اخیر قابل توجه بوده که انتظار می رود سطح تولیدات منطقه به طور چشمگیری در چند سال آینده افزایش یابد.
ادامه دارد...
/ج
بحث وجود نفت و گاز در منطقه خزر در چند سال اخیر به یکی از مسائل مهم منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل شده، به گونه ای که حضور شرکت های بزرگ نفتی در منطقه و تاثیر آن ها بر منطقه را نمی توان نادیده گرفت. موقعیت ویژه و خاص ژئوپلیتیکی ایران و قرار گرفتن سومین حوزه بزرگ انرژی خیز در شمال کشور فرصت هایی جهت تحقق منافع ملی ایران در منطقه مطرح کرده است. از این رو همواره این سئوالات مطرح است که ذخایر نفت و گاز خزر چگونه می تواند موجبات بهبود و تاثیرگذاری بر منافع ملی ایران را فراهم کند؟ و فرصت های قابل بهره برداری در این زمینه کدامند؟
در این مقاله سعی بر آن است تا چشم اندازی از توسعه نفت و گاز منطقه خزر از نظر ایران و تاثیر آن بر منافع کشور در این منطقه پرداخته شود.
واژگان کلیدی:
مقدمه
گزارش اخیر اداره اطلاعات انرژی آمریکا (1)، کشورهای منطقه خزر را با نام «اوپک (2 ) کوچک» مورد بررسی قرار داده و پیش بینی کرده است که سطح تولیدات این منطقه به میزان 4 میلیون بشکه در روز در سال 2015 برسد که این سطح از تولیدات نفت در قیاس با تولیدات جهان و همچنین با سطح 45 میلیون بشکه تولیدات کشورهای اوپک در این سال قابل مقایسه نیست. (EIA, 2007)
آنچه سبب می شود تا ذخایر نفتی خزر اهمیت فراوانی کسب کند، سهولت جغرافیایی انتقال این منابع به سمت بازارهای مصرف غرب و تنوع در منابع انرژی به ویژه منابع انرژی خلیج فارس است. اگرچه حدود 20-10 سال طول می کشد تا صادرات نفتی منطقه به روزانه 4-3 میلیون بشکه برسد، اما نفس فعالیت روی اکتشاف، استخراج و انتقال منابع نفتی خزر توجهات زیادی را به خود جلب کرده و هزینه های کلانی برای مطالعه و ارزیابی صرف شده است. به عنوان نمونه در سال 2000، یک گروه مطالعاتی مبلغ 135 میلیون دلار صرف انجام مطالعات مهندسی انتقال نفت نموده است.
با افتتاح خط لوله باکو - تفلیس - جیحان در می سال 2005، نفت از منطقه جنوبی دریای خزر به وسیله این خط لوله (که توسط شرکت نفت انگلیس (3) ساخته شده و یک کنسرسیوم هدایت آن را در اختیار دارد) به شهر ساحلی جیحان وارد شد. 8 سال تلاش سرمایه گذاران خارجی و تکنولوژی و همچنین سیاست برای کاهش وابستگی به نفت خاورمیانه صورت گرفت. به هر حال در سال گذشته با افتتاح این خط لوله تلاش برای کشف و بهره برداری نفت بیشتر در این منطقه آغاز شده است و نباید انتظار داشت که میزان تولیدات و صادرات این منطقه در همان سطح دهه 1990 باقی بماند. از این رو می توان پیش بینی کرد سطح تولیدات دریای خزر، افزایش یابد.
«برنارد گلب» (4) در مقاله خود تحت عنوان «نفت و گاز خزر، تولیدت و چشم انداز» می نویسد: احتمالاتی مبنی بر وجود ذخایر بیشتر در منطقه خزر وجود دارد که در این صورت وجود چنین ذخایری می تواند تولیدات نفت و گاز منطقه را افزایش دهد و بحث امنیت انرژی را با تنوع سازی منافع نفت و گاز بهبود بخشد. (Bernard A. Gelb, 2006)
«برنارد گلب» همچنین در گزارش خود می نویسد که این منطقه هر چند به لحاظ تاریخی تولید کننده نفت و گاز بوده است، اما این توانایی را دارد که در آینده با وجود این حجم ذخایر، تولیدات قابل توجهی داشته باشد. آنچه که در حال حاضر در منطقه خزر اهمیت فراوانی دارد، گسترش سرمایه گذاری ها در منطقه است که می تواند چشم انداز روشنی برای آینده نفت و گاز این منطقه داشته باشد.
کشورهای حوزه خزر
در یک نگاه کشورهای حوزه خزر جزء کشورهای کوچک تولید کننده نفت و گاز در جهان هستند که با اقتصادها و سیاست های مختلف در مرحله گذار قرار دارند. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اقتصاد این کشورها نیز رو به افول گذاشت. در دو سال اخیر، سطح تولید ناخالص داخلی در کشورهای تولید کننده اصلی نفت و گاز نسبت به دوره قبل از استقلال، بهبود داشته است. هر چند که در این منطقه دو تولید کننده بزرگ نفت از جمله آذربایجان و قزاقستان وجود دارد که به ترتیب با 46 و 26 درصد جمعیت منطقه به ترتیب فقیرترین کشورهای منطقه در سال 2002 بوده اند اما باید در نظر داشت که بهبود این وضعیت با توسعه موفق پتانسیل نفت و گاز منطقه می تواند حاصل شود.
توسعه ذخایر هیدروکربوری این منطقه نیز در گرو همکاری ها و مشارکت کشورهای منطقه است؛ اگرچه که اتفاق نظر بین این پنج کشور حوزه خزر بر سر تقسیم ذخایر در حال حاضر وجود ندارد، اما سه کشور روسیه، قزاقستان و آذربایجان با یکدیگر یک موافقت نامه سه جانبه مرزی و بهم پیوسته بر سر آب های خزر دارند. در می سال 2003، روسیه و آذربایجان و قزاقستان 64 درصد از دریای خزر را به صورت نامساوی بین خود تقسیم کردند که به این ترتیب 27 درصد دریای خزر به قزاقستان، 19 درصد به روسیه و 18 درصد به آذربایجان متعلق بود. پیرو آن توسعه ذخایر هیدروکربوری شمال خزر بیشتر در مناطقی که دارای ذخایر نفت هستند و پروژه های بزرگ بین المللی یافت می شود، شبیه حرکت به سمت جلو با وجود عدم اجماع کلی است.
تولید تجاری نفت در این منطقه از اواسط قرن نوزدهم میلادی در باکو آغاز شد که در واقع منطقه قفقاز جنوبی را به اولین ایالت نفتی جهان تبدیل کرد. از سوی دیگر تولید تجاری نفت در منطقه خزر و آسیای مرکزی از اوایل قرن بیستم میلادی شروع شد.
در سال 1940، آذربایجان تقریباً 70 درصد تولیدات نفت شوروی را در اختیار داشت. با این همه برخی از تکنولوژی هایی که برای استخراج مورد نیاز بود، کشور آذربایجان به آن ها دسترسی راحت و آسانی نداشت و این در حالی بود که کشور روسیه با ذخایر فراوان هر لحظه قادر به بهره برداری از این ذخایر بود. نگرانی های بیشتر باکو از جهت آسیب های ناشی از حملات جنگ جهانی دوم (که همراه با اکتشاف نفت در منطقه ولگا- اورالس (5) روسیه و سپس در غرب سیبری بود) بود که در نهایت به تعویض اولویت های سرمایه گذاری اتحادیه جمهوری سوسیالیست شوروی (6) منجر شد. منابع مسکو به مناطق خارج از قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی واگذار شده بود که در نتیجه سیاست های جدید بر کاهش اکتشاف و تولید در منطقه تاکید داشت.
آزادسازی سیاسی و اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی در اواسط دهه 1980 به توجه سرمایه گذاران خارجی منجر شده بود. شرکت های نفت و گاز خارجی علاقه زیادی به استفاده از فرصت های تولید و اکتشاف در باکو و سایر بخش های خزر که احتمال نفت و گاز در آنها بود، داشتند.
فروپاشی شوروی موجب اتحاد فرصت های بیشتری برای آزادسازی رژیم های سرمایه گذاری شد. همچنین بی ثباتی های اولیه در بر خی کشورها سبب شد که سرمایه گذاران مذاکراتشان را از سر گیرند. در اواخر دهه 1990، منطقه از نظر سیاسی نسبتاً با ثبات شد و چندین کشور پیشرفت های چشمگیری در جذب سرمایه گذاری برای بخش نفت و گازشان داشتند.
نفت حوزه خزر
تولیدات نفت منطقه خزر افزایش نسبتاً سریعی از اواخر دهه 1990 داشته است که بر طبق آمار و ارقام موجود تولیدات نفت قزاقستان 67 درصد و آذربایجان 22 درصد تولیدات نفت این منطقه در سال 2005 بوده است. آمار و ارقام منتشر شده توسط بی.پی نشان می دهد که تولیدات نفت این منطقه از 48 میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت این منطقه صورت می گیرد که در قیاس با ذخایر اثبات شده دنیا، ذخایر حوزه خزر در حدود 4 درصد ذخایر جهان و بیش از ذخایر کنونی ایالات متحده آمریکا (در حدود 29 میلیارد بشکه) استز (BP, 2006).
آژانس بین المللی انرژی پیش بینی کرده است که تولیدات این منطقه افزایش قابل توجهی داشته باشد؛ چرا که حجم ذخایر احتمالی این منطقه که خیلی بیشتر از حجم ذخایر اثبات شده کنونی است، اشاره بر ظرفیت تولیدات بیشتر این منطقه دارد.
ذخایر نفت منطقه خزر (میلیارد بشکه)
| ذخایر اثبات شده | ذخایر احتمالی | کل ذخایر | |||
| کشور | کمترین سطح | بالاترین سطح | کمترین سطح | بالاترین سطح | |
| آذربایجان | 6 | 7 | 32 | 39 | 39 |
| ایران | 1/0 | 15 | 1/15 | ||
| قزاقستان | 9 | 40 | 92 | 101 | 132 |
| روسیه | 3/0 | 7 | 3/7 | ||
| ترکمنستان | 55/0 | 7/1 | 38 | 55/38 | 7/39 |
| ازبکستان | 3/0 | 59/0 | 2 | 3/2 | 59/2 |
| کل منطقه دریای خزر | 2/17 | 7/49 | 186 | 2/203 | 7/235 |
در سال 2003، تولید نفت منطقه خزر به سطح 7/1-5/1 میلیون بشکه در روز رسید که قابل مقایسه با دومین تولید کننده بزرگ آمریکای جنوبی، برزیل است. تولیدات این منطقه در سال 2005 به سطح بیش از 2 میلیون بشکه در روز رسید که بر این اساس انتظار می رود که کشورهای حوزه خزر در سال 2010 بین 4/2 و 9/5 میلیون بشکه نفت در روز تولیدات داشته باشند که در این صورت تولیدات این منطقه از سطح تولیدات بزرگترین تولید کننده آمریکای جنوبی، ونزوئلا تجاوز می یابد. (EIA, 2007)
سرمایه گذاری کشورهای قزاقستان و آذربایجان در بخش بالادستی نفت در سال های اخیر قابل توجه بوده که انتظار می رود سطح تولیدات منطقه به طور چشمگیری در چند سال آینده افزایش یابد.
|
تولیدات نفت در منطقه خزر (هزار بشکه در روز) |
کمترین برآورد |
بیشترین برآورد |
|||
|
نام کشور |
1992 |
2000 |
2005 |
2010 |
|
|
آذربایجان |
222 |
309 |
440 |
900 |
1290 |
|
ایران |
n.a |
n.a. |
n.a. |
ارقام موجود نیست |
|
|
قزاقستان |
529 |
718 |
1293 |
1900 |
2400 |
|
روسیه |
n.a. |
11 |
n.a. |
200 |
|
|
ترکمنستان |
110 |
157 |
196 |
165 |
450 |
|
ازبکستان |
66 |
152 |
125 |
150 |
260 |
|
کل منطقه خزر |
927 |
1336 |
2054 |
3315 |
4600 |
|
کل جهان |
73935 |
|
81088 |
91600 |
|
پي نوشت ها :
*کارشناس ارشد پژوهشکده اقتصاد انرژی موسسه مطالعات بین المللی انرژی
1- Energy Information Administration (EIA)
2- Opec: Organization of the Petroleum Exporting Countries
3- British Petroleum (BP)
4- Bernard A. Gelb
5- Volga- Urals
6- (Union of Soviet Socialist Republics (USSR
ادامه دارد...
/ج
