مقدمه:
مدتی قبل در جلسة یکی از مؤسسات خیریه که هدف خیرخواهانه‌ای را دنبال می‌کند و علاقه‌مند است تا در عرصة کارآفرینی و اشتغال ایفای نقش کند، با آقای دکتر فرزین که در دفاتر وابسته به سازمان ملل شاغل هستند آشنا شده و دربارة امکانات و زمینه‌های همکاری این نهاد بین‌المللی در سایر کشورها گفتگوی مختصری داشتم.
مقرر شد به منظور آشنایی بیشتر با ابعاد فعالیت‌های این نهاد بازدیدی از دفتر مشارٌ الیه داشته باشم. بر اساس هماهنگی قبلی این اقدام انجام گرفت.
در جلسة مذکور با توضیحات ایشان شناخت بنده از ابعاد مختلف مأموریت و اهداف دفاتر سازمان ملل بیشتر شد و وقتی مقایسه‌ای بین اهداف سازمان ملل متحد و نیت خیرخواهانة واقفین داشتم، به این نتیجه رسیدم مناسب است تا با بضاعت اندک، رسالت این دو نهاد مردمی و دولتی را مقایسة مختصری کنم.
در این رابطه گفتگوهایی با آقایان نصرآبادی و اوسطی انجام دادم و ایشان هم قبول کردند تا بخشی از مطالب را استخراج کنند. ثمرة این تلاش‌ها مجموعة مختصر کنونی است؛ هر چند مطالب بسیار خلاصه بوده،
ولی امیدوارم سرفصلی باشد برای تحقیق و پژوهش‌های بعدی جهت بررسی همه‌جانبة اهداف و رسالت این سازمان‌ها و ارتباط آنها با نهاد وقف در جوامع اسلامی. و آرزومندم حاصل این هم‌اندیشی‌ها بتواند در عمل گِرهی از مشکلات نیازمندان ملل عالم را بگشاید.
این تحقیق از سه بخش تشکیل شده است. در بخش اول به بررسی پیشینة وقف و نوع‌دوستی در دوران قبل و بعد از اسلام خصوصاً در ایران پرداخته شده است.
بخش دوم، سازمان ملل متحد و ساختار آن و نیز ساختار و عملکرد سازمان کنفرانس اسلامی را بررسی می‌کند. در بخش سوم نیز برخی از موقوفات مهم و برجسته و تاریخچه و اهداف آنها معرفی شده و در انتها با مقایسة داده‌های موجود، نتیجه‌گیری شده است.
ویل دورانت می نویسد:
و اینان (کاهنان) حکمت و درایت فراوان داشتند به طوری که بسیاری از مردم سرمایه‌های خود را برای بهره‌برداری به ایشان می‌سپردند. کاهنان با شرایطی سهل‌تر از دیگر وام‌دهندگان، به مردم قرض می‌دادند و گاهی به درویشان و بیماران، بدون درخواست فایده، وام می‌دادند...
عیسی مسیح گوید: بینوایان را شما همواره با خود دارید... او به ثروتمندی که از او پرسید علاوه بر احکام عشره چه کند پاسخ داد: مایملک خود را بفروش و به فقرا بده(2) .
به قوم یهود، درس نیکوکاری را چنین آموختند: «اگر یکی از برادرانت فقیر باشد، دل خود را سخت مساز و دستت را بر برادر فقیر خود مبند، بلکه البته دست خود را گشاده دار و به قدر کفایت موافق احتیاج به او قرض ده»(3) .
در کتاب مذهبی زرتشتیان (اوستا) چنین آمده است:«خشتی مجا اهورایی آییم درگو بیوددت و استرم»؛ یعنی: اهورا مزدا از کسی خشنود است که بینوایان را دستگیری کند.
در طبیعت برابری نیست، ما باید آن را ایجاد کنیم. خداوند متعال تمام افراد را یکسان نیافریده، از این جهت همیشه افرادی پیدا می‌شوند که از دیگران ناتوان‌تر و ضعیف‌تر هستند. پیامبران الهی توصیه می‌کنند به این گونه افراد کمک کنید و رسیدگی به محرومان و مستمندان را از وظایف پیروان خود قرار داده‌اند
. در مذهب زرتشتی هر کس موظف است یک دهم درآمد خود را صرف داد و دهش و خیرات و کمک به فقرا و مستمندان کند. «نیاکانمان باور داشتند که دهش باید به گونه‌ای همگانی انجام شود نه دست به دست، که بی‌گمان فراگرد (جامعه) را به یک گونه تنبلی و گداپروری وا می‌دارد»(4) .
در جامعه یونان باستان صدقه و خیرات نیز برقرار است و مؤسسات بسیاری برای پذیرایی بیگانگان، معالجة بیماران و حفظ پیران و فقیران برپاست. «ارسطو توصیه می‌کند که: مازاد خزانة عمومی را بین مردم بی‌چیز چنان تقسیم کنند که هر کس بتواند مزرعة کوچکی برای خود بخرد».
رومیان با نظام مؤسسات کنیسه و مؤسسات خیریه آشنا بودند. این مؤسسات به اداره فقیران و ناتوانان می‌پرداخت و اموالی به این مؤسسات اختصاص مییافت تا به مصرف فقرا وناتوانان برسد.
هنگام فتح شوش، در بقعة دانیال نبی سندی به دست آمد که به موجب آن گنجی برای پرداخت وام‌های بدون ربح اختصاص یافته بود. خلیفه دستور داد که گنج به‌دست‌آمده به بیت المال منتقل شده، طبق دستور مندرج در سند عمل شود(5) .
بنابراین شاید اولین وقف‌نامة رسمی در اسلام همان وصیت‌نامة حضرت علی ? باشد که در آن، دربارة اموال و املاک خود سخن گفته، بسیاری از آنها را در زمرة صدقه قرار داده‌اند و رسیدگی و نظارت بر کلیة این اموال را نیز بر عهدة امام حسن ? قرار داده‌اند.
با توجه به آنچه گفته شد می‌توانیم تصور کنیم که اگر چه لفظ صریح وقف در قرآن به مفهوم مورد نظر ما ذکر نشده است، اما صدقه و صدقة جاریه دقیقاً در مفهوم وقف به‌کار رفته است. پیامبر ? در این مورد حدیثی نقل فرموده‌اند که دستور‌العمل واقفان قرار گرفته است.
پیامبر فرمود: «إذا مات بن آدم انقطع عمله إلّا من ثلاثة: صدقة جاریة أو علم ینتفع به أو ولد صالح یدعو له»؛ زمانی که فرزند آدم بمیرد پروندة عمل او بسته می‌شود مگر از سه چیز: صدقة جاریه، علم مفید و فرزند صالحی که برای او دعا کند(8) .
امام صادق ? نیز فرمودند: «لیس یَتبع الرّجلَ بعد موته إلی یوم القیامة إلا ثلاثة: موقوفة لا تورث أو سنة هدی سنّها فکان یعمل بها و عمل بها من بعده أو ولد صالح یستغفر له»: بعد از مرگ، تنها سه چیز برای انسان سود دارد: موقوفه‌‌ای که قابل ارث نباشد؛ یا روش درستی که برقرار کرده و خود او و بعد از او دیگران به آن عمل کرده باشند؛ یا فرزند خوبی که برای او طلب آمرزش کند(9) .
در مجموع می‌توان گفت که احکامی مانند زکات، خمس، صدقه و وقف در اسلام دربردارندة گسترش عدالت و مساوات و عادلانهتر کردن توزیع ثروت در جامعه است.
توسعة موقوفات در کشور ایران در زمان شاهان صفوی به اوج خود رسید؛ به طوری که شاه عباس اول همة اموال و املاک خود را وقف کرد و به تبعیت از این پادشاه، سایر ثروتمندان و حاکمان آن زمان در سراسر ایران نیز به امر وقف مبادرت ورزیدند.
در کتاب تاریخچة اوقاف اصفهان آمده است:...در اواخر دورة حکومت صفویه، املاک و باغها و اراضی اصفهان به حدی وقف شده بود که برای موقوفات جدید، زمین طِلق در اصفهان پیدا نمیشد. مردم اصفهان برای وقف ناچار از اراضی اطراف کاشان و جاهای دیگر استفاده می‌کردند؛ و هماکنون بسیاری از املاک اطراف کاشان، وقف مدرسة سلطانی اصفهان است(10) .
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 و در دوران جمهوری اسلامی توجه ویژه‌ای به وقف صورت گرفته است؛ به طوری که در ابتدا «سازمان حج و اوقاف» و سپس «سازمان اوقاف و امور خیریه» به طور خاص به مدیریت موقوفات پرداخت. این امر سبب گردید تا با همّت خیّران و نیکوکاران میزان موقوفات جدید در این دوره افزایش یابد.
در تعریف دیگر نیز چنین آمده است: ترتیبات قانونی که به موجب آن اموال یا دارایی‌ها از مالک به شخصی دیگر (امین) منتقل می‌شود تا وی در جهت منافع یک یا چند نفر به اداره آن بپردازد(11) .
نظام یا نهاد حقوقی تراست در حقوق آمریکا و انگلستان در برابر نهاد حقوقی «الموسسه» (نظام وقفی مخصوص کلیسا و امثال آن) به وجود آمده و این دو نهاد از جهاتی با هم فرق دارند. در انگلستان هدف از نهاد حقوقیِ تراست، حمایت از بیوه‌زنان و کودکان و نیز انجام کارهای عام المنفعه بوده است(12) .
2- Endowment: اصطلاحاً یعنی کمک خیرخواهانة فرد یا نهاد در قالب پول یا دارایی یا هرگونه منبع درآمد دائمی به بنیادی خیریه یا دانشکده یا بیمارستان و یا هر نهاد دیگر(13) .
3- Foundation : نهادی است غیر تجاری، غیر انتفاعی و غیر دولتی که با هدف آماده ساختن و بالا بردن سطح افراد یا موسسات دیگر (مردمی‌و یا دولتی) کمک‌های مالی را به نهادهای غیر انتفاعی دیگر (از جمله جمعیت‌های خیریه) می‌رساند(14) .
تقریباً اکثر فعالیت‌های خیریه و عام‌المنفعه با ماهیت عناوین فوق انجام می‌گیرد. در فرانسه برای سامان دادن به اوقاف و امور خیریه و برای استفادة بهینه از تلاشهای پراکنده و فردی نیکوکاران و خیرین، بنیاد اوقاف و امور خیریة فرانسه تشکیل شده‌است(15) .
این بنیاد در زمینه‌های کمک به اجتماعی زیستن، امدادرسانی به سالمندان، کودکان، معلولان، امداد بینالملل و خدمات اورژانس، بهداشت و سلامت همگانی، تحقیقات پزشکی و امور فرهنگی فعالیت دارد.
در کشور آلمان که یکی از کشورهای موقوفهخیز و بانی بنیادهای جهان است، به این امر توجه ویژه‌ای شده است(16) . بیشترین تعداد موقوفات به مقاصدی چون تکالیف اجتماعی (8/33 درصد موقوفات)، آموزش، تعلیم و تربیت (21 درصد)، دانش، پژوهش و آموزشعالی (1/11 درصد)، هنر و فرهنگ (5/9 درصد اختصاص یافته است.
همچنین در برخی مناطق مؤسسات خیریه به دو گونه طبقه‌بندی می‌شوند:
1) مؤسسات خیریة خاص (Private foundation): شامل مؤسسات خیریة تأسیس‌شده توسط افراد مستقل یا مؤسسات خیریة وابسته به شرکت‌های تجاری یا مؤسسات خیریه فعال و عملیاتی؛
2) مؤسسات خیریة عمومی(Community foundation): این گونه مؤسسات توسط گروهی از اشخاص با هدف خدمت به بخشی از جامعه یا محلة خود تأسیس می‌شوند(17) . هر دو گروه به فعالیت‌های عام‌المنفعه می‌پردازند.
مقر سازمان ملل متحد در کشور آمریکا و در شهر نیویورک است. کشورهای عضو و مؤسسات وابسته در طول سال با تشکیل جلسات در مورد امور بین‌المللی و اجرایی مربوط به آنها تصمیم‌گیری می‌کنند.
کشورهای عضو سازمان ملل و آژانس‌های تخصصی آن به ارائه راهنمایی‌ها و اتخاذ تصمیماتی در جلسات سالانه و دوره‌ای خود می‌پردازند. اداره‌کنندگان جلسات از مجمع عمومی، شورای اقتصادی و اجتماعی و شورای امنیت و حتی همتایان این مجامع در سایر نهادها وابسته به سازمان ملل هستند.
از جمله اقدامات سازمان ملل تشکیل سازمان‌هایی جهت انجام امور بشردوستانه در مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که در ادامه برخی از آنها معرفی می‌شود.
برای تحقق این رسالت فائو از راه های زیر به نیازهای اعضای خود پاسخ می دهد:
ـ مشارکت در ریشه‌کنی ناامنی غذایی، سوء تغذیه و فقر روستایی؛
ـ ارتقا و تقویت سیاست‌گذاری و چارچوب‌های قانونی برای غذا، کشاورزی، شیلات و جنگل‌داری؛
ـ ایجاد رشد پایدار ذخایر و دسترسی به غذا و سایر تولیدات کشاورزی، دامی، شیلات و جنگل‌داری؛
ـ پشتیبانی از حفظ منابع طبیعی و استفادة پایدار از آن؛
ـ بهبود تصمیم‌گیری از طریق ارائة اطلاعات و تحکیم مدیریت دانش(18) .
به طور کلی، پیمان‌نامة جهانی حقوق کودک راهنمای عمل یونیسف است تا حقوق کودک را به عنوان اصل اخلاقی ماندگار مطرح کرده، استانداردهای بین المللی رفتار با کودک را پایه‌گذاری کند. یونیسف متعهد می‌شود تا از محروم‌ترین کودکان از جمله قربانیان جنگ، بلایای طبیعی، فقر شدید و هر گونه خشونت و بهره‌کشی و معلولان حمایت ویژه کند(19) .
1- کمک به کشورها در زمینة دستیابی به آرمان‌های توسع
ة هزاره و کاهش فقر انسانی؛
2- توسعه و تحکیم حکومت‌مداری خوب و حقوق بشر؛
3- حفظ پایداری محیط زیست و استفادة بهینه از منابع انرژی برای توسعة پایدار؛
4- تقویت ظرفیت‌های ملی در پیشگیری از بحرانها و بلایا و بازسازی؛
5- پیشگیری از گسترش ایدز و ویروس آن به عنوان چالشی در مقابل توسعه(20) .
رسالت اصلی و اولویتهای یونسکو در زمینه‌های آموزش، علوم طبیعی، فرهنگ، ارتباطات و اطلاعات، علوم انسانی و زمینه‌های تخصصی است.به طور مثال اهداف یونسکو در آموزش عبارتند از: آموزش همگانی، سوادآموزی، آموزش برای توسعة پایدار، آموزش فراگیر، علم و فن‌آوری، آموزش فنی و حرفه‌ای، آموزش عالی، تربیت بدنی و بهداشت مدارس(21) .
1- حمایت از پناهندگان از طریق حصول اطمینان از اینکه به حقوق اولیة آنها در کشور میزبان احترام گذاشته می‌شود؛
2- حصول اطمینان از اینکه دولت به اصل Non – Refoulement ( اصل عدم بازگرداندن اجباری پناهندگان به کشوری که ممکن است در آنجا تحت تعقیب و آزار و شکنجه قرار گیرند)، احترام میگذارد؛
3- یافتن راه حلهای پایدار برای حل مشکل پناهندگان از طریق بازگشت داوطلبانه، ادغام محلی و اسکان مجدد(22) .
بنا به خواستة دولت‌ها، صندوق جمعیت آنها را در سیاست‌گذاری و برگزیدن شیوههای مناسب جهت کاهش فقر و حمایت از برنامههای پایدار توسعه یاری می‌رساند. همچنین دولت‌ها را تشویق می‌کند نیازهای نسلهای آینده را همچون نسل حاضر مد نظر قرار دهند(23) .
سیاستهای حاکم بر استفاده از کمک غذایی برنامة جهانی غذا باید معطوف به ریشه کن کردن فقر و گرسنگی بوده و هدف نهایی کمکرسانی غذا میبایست رفع کامل گرسنگی باشد.
ـ حفاظت از معیشت در شرایط بحرانی و ارتقای مقاومت در برابر صدمات ناگهانی؛
ـ حمایت از ارتقای سطح تغذیه و سلامت کودکان، مادران و سایر اقشار آسیبپذیر؛
ـ حمایت از دستیابی به تحصیل و کاهش نابرابری جنسیتی در دسترسی به تحصیل و آموزش مهارتها؛
ـ بالابردن توانایی کشورها برای ایجاد و ادارة برنامههای کمک غذایی و کاهش گرسنگی(24) .
اساسی برای دستیابی به صلح و امنیت که به بالاترین میزان همکاری بین مردم و دولت‌ها وابسته است. همچنین بر طبق اساس‌نامة سازمان جهانی بهداشت، بهرهمندی از بالاترین استانداردهای قابل دسترسی سلامتی یکی از اساسیترین حقوق هر انسان بدون در نظر گرفتن نژاد، مذهب، اعتقادات سیاسی، شرایط اقتصادی یا موقعیت اجتماعی اوست.
سازمان جهانی بهداشت شش وظیفة اصلی بر مبنای اختیارات خود ایجاد کرده است:
1- راهبری امور حیاتی برای سلامت و مشارکت در اموری که نیازمند فعالیتی مشترک هستند؛
2- شکلدادن پژوهش و تشویق به تولید، ترجمه و نشر دانش؛
3- تدوین معیارها، استانداردها، ترویج و پایش اجرای آنها؛
4- تصریح گزینههای اخلاقی و سیاستهای مبتنی بر شواهد؛
5- پشتیبانی فنی، تسریع تغییرات و ظرفیتسازی پایدار سازمانی؛
6- پایش وضعیت سلامت و ارزیابی نیازهای آن(25) .
منشور سازمان کنفرانس اسلامی
در منشور سازمان کنفرانس اسلامی چندین هدف ذکر شده که به قرار ذیل است:
1- ارتقاء همبستگی اسلامی میان کشورهای عضو؛
2- حمایت از همکاری میان کشورهای عضو در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و دیگر موارد اساسی و مشورت میان کشورهای عضو در سازمان‌های بین المللی؛
3- تلاش در جهت محو تبعیض نژادی و خاتمه بخشیدن به استعمار در تمام اشکال آن؛
4- اتخاذ تدابیر لازم برای پشتیبانی از صلح و امنیت بین المللی مبتنی بر عدالت؛
5- هماهنگ کردن تلاش‌ها به منظور حفاظت از اماکن مقدس و آزادسازی آنها و پشتیبانی از مبارزة ملت فلسطین و کمک به این ملت در جهت بازپس گرفتن حقوق [خود] و آزاد کردن سرزمینش؛
6- پشتیبانی از مبارزة تمام ملل اسلامی در راه حفاظت از کرامت، استقلال و حقوق ملیشان؛
7- ایجاد فضایی برای ارتقاء همکاری و تفاهم میان کشورهای اسلامی و دیگر کشورها.
وقوفات و حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
با مروری به چشم‌انداز و رسالت دو سازمان ملل متحد و کنفرانس اسلامی درمی‌یابیم که این دو نهاد حقوقی در آغاز راه با تکیه بر افکار و اندیشة بلند بنیان‌گذاران خود در تلاش بودند تا با همفکری و هماهنگی بین دولت‌های مرتبط، در جهت حل و فصل مسائل و مشکلات و رفع محرومیت‌ها اقدام و با دریافت کمک از اعضای خود این مسیر را طی کنند. در یک نگاه می‌توان گفت شالودة این اندیشة خیرخواهانه مبتنی بر ایده و پشتیبانی دولت‌ها بوده و هست. حال اگر قدری تاریخ را ورق بزنیم متوجه می‌شویم که در روزگارانی که از دولت به مفهوم امروزی آن خبری نبوده است، افکار عمیق و اندیشة بلند انسان‌های خدوم و خیرخواه منشأ اثر در جامعه بوده و آنان در جهت رفع محرومیت‌ها و ارائة خدمت به اقشار نیازمند جامعه پیش‌قدم بودند. این پیش‌قدمی تحت عنوان وقف ـ که ریشه در مبانی دینی جامعه دارد ـ بروز و ظهور مییافت که به عنوان نمونه به برخی از مصارف موقوفات در ایران و سایر کشورهای اسلامی اشاره می‌شود تا ابعاد مختلف انسان‌دوستی و عمق لطافت روح مردان و زنان نیکوکار بیش از پیش روشن گردد :
1. وقف مسجد که کانون اصلی تمدن اسلامی است و ایجاد موقوفه برای تأمین مخارج آن از رایج‌ترین مصارف وقف در تاریخ ایران اسلامی است؛
2. وقف برای اهل بیت ? و بقاع متبرکة ایشان به‌ویژه حضرت ابا‌عبد‌الله الحسین ? تا به مصارف مختلف مخصوصاً سوگواری آن حضرت برسد؛
3. تأسیس مدارس، نظامیه‌ها، و سایر مراکز علمی که تمدن اسلامی را بالنده و پویا نگاه می‌داشت؛
4. تأسیس کتابخانه‌ها که امکان فراگیری رایگان علم را برای علاقه‌مندان فراهم می‌کرد و همچنین نگهداری نسخه‌های خطی پیش از آنکه صنعت چاپ به وجود آید؛
5. محافظت از موزه‌ها و آثار باستانی؛
6. کمک به نابینایان، معلولان و کسانی که به بیماری سخت مبتلا بودند.
7. ایجاد مکتب‌خانه‌ها در شهرها، روستاها و آبادی‌ها برای حفظ قرآن کریم؛
8. ساخت بیمارستان‌ها و مراکز پیشرفته جهت معاینه و درمان بیماری‌های جسمی و روانی؛
9. ساختن و هموارکردن راه‌ها و محافظت از آنها؛
10. آزادی اسیران به‌وسیلة فدیه‌دادن در ازای آزادی آنان و دادن خرجی خانواده‌های‌شان؛
11. کمک به درراه‌ماندگان برای بازگشت به خانه و سرزمینشان؛
12. کمک برای گزاردن فریضه حج به کسانی که توانایی مالی برای رفتن به حج را نداشتند؛
13. کمک به زنانی که شوهرانشان خشم می‌گرفتند و از آنان جدا می‌شدند. این کمک بدین صورت بود که خانه‌هایی به سرپرستی زنان برای اسکان ایشان فراهم می‌شد تا زمانی که اسباب صلح ایشان با شوهرانشان توسط خانمی که ریاست آنجا را بر عهده داشت، فراهم شود؛
14. تهیة زیورآلات و طلا برای نو‌عروسانی که توانایی تهیة آن را نداشتند؛
15. تأسیس موقوفه به این منظور که از عواید آن ظروف سفالین تهیه شده و در اختیار خدمتکارانی قرار گیرد که ظروف سفالین ارباب را شکسته‌اند و از این بابت نگرانند؛
16. ایجاد مرکز اوقافی برای سرپرستی و نگهداری از معلولان و بیماران مزمن؛
17. درمان کردن حیوانات و پرندگان و نگهداری و مراقبت از مرغان اهلی؛
18. ایجاد مراکز توزیع شیر به‌ویژه کمک به مادران شیرده تا از این طریق به تغذیة نوزادان شیرخوار آنان کمک گردد؛
19. تهیه سفره‌های افطار و سحری برای فقرا و افراد غریب در ماه مبارک رمضان؛
20. ایجاد بوستان‌ها و با‌غ‌هایی ویژة رهگذران تا از سایه و میوه‌های آن بهره‌مند شوند؛
21. تهیة ظروف غذا ویژة مناسبت‌های شادی و غم برای کسانی که توانایی خرید آنها را نداشتند؛
22. پرداخت هزینة کفن و دفن مردگان فقیر و غریب؛
23.ایجاد گورستان‌ها برای دفن افراد فقیر، غریب و درراه مانده؛
24. کمک مالی به حرمین شریفین در مکه و مدینه و مسجدالأقصی و نیز علما و طلاب آن سامان و کمک به مهمانان و سایر نیازمندان بومی و غیربومی و ایجاد مراکز سرپرستی برای ایتام؛
25. ایجاد مراکز صنعتی مورد نیاز مردم؛
26. ایجاد کاروانسراها برای استراحت تاجران و مسافران؛
27. ایجاد سرویس‌های بهداشتی عمومی؛
28. ساختن آسیاب‌های عمومی برای آسیاب کردن حبوبات به طور رایگان؛
29. توجه به زندانیان و سرپرستی از خانواده‌های آنان؛
30. دادن وام بدون عوض به نیازمندان تنگدست؛
31. ساخت پل بر روی رودخانه‌ها؛
32. کمک به ازدواج پسران و دختران نیازمند؛
33. تهیه وسایل خنک‌کننده مانند پنکه برای آسایش بیماران در فصل گرما؛
34. ایجاد نانوایی‌ها برای پخت نان وآبخوری‌ها برای سیراب شدن رهگذران و نیازمندان به آب؛
35. قرار دادن اموال وقفی برای استفادة بیماران پس از بهبودی در دوران نقاهت تا مجبور نباشند بلافاصله پس از درمان مشغول به کار شوند؛
36. تأسیس موقوفه برای تأمین درآمد دو نفر تا هر روز به بیمارستان‌های شهر رفته، با بیماران صحبت کنند و به آنها دلداری و امید دهند و با برطرف کردن مشکلات روحی ایشان، به بهبودی آنان کمک کنند؛
37. تأسیس موقوفه برای غذا دادن به گربه‌های گرسنه و سرگردان شهر؛
38. تأسیس موقوفه برای تهیة دانة پرندگان آسمان در زمستان؛
39. وقف درخت گردو تا گردوهای آن به‌‌‌عنوان تشویق به کودکانی که تازه به مسجد آمده‌اند داده شود؛
40. وقف زمین کشاورزی برای مصرف در جهت گسترش فن‌آوری صلح‌آمیز هسته‌‌ای(26) .
در ادامه سعی شده است تا چند نمونة بارز از برخی انواع وقف و مصارف آن معرفی گردد تا از این رهگذر با ظرفیت‌های این سنت حسنه و قابلیت‌هایی که در ارتباط با مسایل و موضوعات گوناگون هر عصری می‌تواند داشته باشد آشنا شویم.
1- ربع رشیدی:
ربع رشیدی یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین موقوفات تاریخ میهن اسلامی ماست که از جهات مختلفی شایان توجه است. این مجموعه علاوه بر اینکه از جهت تاریخی بسیار حایز اهمیت است، از لحاظ کارکرد و موارد مصرف نیز کم‌نظیر است. در ربع رشیدی انواع موقوفه‌ها با مصارف گوناگون از مسجد، مدرسه و دارالضیافه گرفته تا موقوفه‌های مسکونی، درمانی، خیریه و... وجود داشته است.
ابتدا باید گفت که آنچه به‌‌‌عنوان ربع رشیدی معروف شده است، نام مجتمع آموزشی مذهبی- مسکونی و اقتصادی است که ربع رشیدی (بخش فرهنگی آموزشی) قسمتی از آن است. این مجتمع که باید آن را شهرستان رشیدی نامید، موقوفه‌‌ای است که در اواخر قرن هفتم هجری قمری ساخته و وقف شد.
این شهر دانشگاهی در منطقه ولیان‌کوی باغمیشة تبریز بنا شد و علاوه بر اینکه خود، یک موقوفه بود، ادارة آن نیز از محل درآمد موقوفات تأمین می‌شد. اهمیت این مجتمع بزرگ دانشگاهی را نحوة مدیریت و سازماندهی، رشته‌های آموزشی و منابع مالی آن دوچندان می‌کند.
مهم‌ترین قسمت این مجتمع یک دانشگاه پزشکی بود که دانشجویانی را از سراسر دنیا از چین تا آلبانی در خود می‌پروراند. در آن زمان ربع رشیدی شامل چهار دانشکده بود که در چهار طرف آن قرار داشت. تعداد این دانشکده‌ها که به عربی اربع گفته می‌شود، سبب تسمیه این مکان به نام ربع رشیدی است.
بنیانگذار و واقف مجموعة ربع رشیدی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر غازان‌خان و اولجایتو است که بعد از مسلمان شدن، سلطان محمد خدابنده نامیده شد.
اماکن خیریة ربع رشیدی که بخش اصلی شهرستان است عبارت‌اند از: دارالشفاء، دارالضیافه، خانقاه، روضه و دانشکده‌ها. آنچه رشیدالدین را به این تقسیم‌بندی رسانده بود، انگیزة رسیدن به یک هدف است که به تعبیر او «تکمیل نفوس به حسب قوای نفسانی» بود. از نظر او تکمیل نفوس یا از طریق علمی است که روضه و دانشکده‌ها برای آن ساخته شده‌اند و یا از طریق سیر و سلوک است که خانقاه بدین منظور طراحی شده است. برحسب قوای نفسانی نیز انسان‌ها یا سالمند و صرفاً نیاز به تقویت دارند که دارالضیافه محیط مناسبی برای این منظور است و یا مریض ومحتاج معالجه‌اند که دارالشفاء بدین منظور مقرر شده است(27) .
2- لوله‌کشی آب شیراز:
از اولین نمونه‌های تلفیق سنت حسنة وقف با دستاوردهای نوین علمی، مجموعه‌ای است که قریب به شصت سال پیش به‌وسیلة شادروان حاجمحمد نمازی در شیراز تأسیس شد.
مرحوم حاجمحمد نمازی بر آن بود که تمام سرمایة خود را برای ایجاد مرکزی طبی و بهداشتی برای درمان مردم شهرش صرف کند، اما پس از مشورت با اهل فن به این نتیجه رسید که بیشتر امراض و بیماری‌های شایع به‌دلیل دسترسی نداشتن به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی است.
بنابراین مرحوم نمازی با سرمایة شخصی خود و به کمک دوستان و نزدیکان خویش درصدد احداث تصفیه‌‌خانه و لوله‌کشی آب شهری برآمد که این امر با همت بلند وی تحقق یافت و شیراز اولین شهر ایران بود که از نعمت آب لوله‌کشی سالم بهره‌مند شد(28) .
3- بنیاد فرهنگی البرز :
از موارد دیگری که وقف با توجه به نیاز روز جامعه و در جهتِ درمان دردی از دردهای جامعه انجام شده است، وقف بنیاد فرهنگی البرز است که با هدف ترویج و گسترش علم‌‌آموزی و معرفت‌اندوزی صورت گرفت.
بنیاد فرهنگی البرز در 27 اسفند 1342 با سرمایه و همت مردی خیراندیش و مسلمان به نام آقای حسینعلی البرز در تهران تأسیس شد. هدف این بنیاد، شکوفا کردن استعدادهای نهفتة نسل جوان و دانش‌پژوه کشور بوده و به همین منظور بنا شده بود؛ لذا اقدامات زیر را سرلوحة برنامه خود قرار داده بود:
1. اعطای جوائز حُسن تحصیل به دانش?آموزان و دانشجویان؛
2. اعطای جوائز به دانشمندان و پژوهندگان و مخترعین؛
3. اعطای کمک‌هزینة تحصیلی به دانشجویان به صورت وام بدون بهره؛
4. کمک به چاپ و نشر کتب علمی و مذهبی؛
5. احداث مدارس و مراکز آموزشی.
4- بیمارستان الغدیر تهران:
سال 1358 هجری شمسی فردی خیّر به نام آقای انوری‌زادة اصفهانی در قسمتی از اراضی موقوفة مرحوم حاج عبدالوهاب تهرانی با موافقت اوقاف و متولی مربوطه دارالشفائی را احداث و دایر کرد؛ و نظر به افتتاح این مرکز درمانی مصادف با ایام غدیر خم، به نام خیریة درمانی الغدیر نامگذاری گردید.
در این امر خیر خداپسندانه آقایان حاج عباس جابر انصاری، مصلحی و مرحوم حاج آقا بزرگ‌زادگان به عنوان هیأت امنا با بانی و مؤسس مرکز همکاری داشتند. مدت کوتاهی پس از دایر شدن این درمانگاه خیریه و تجهیز امکانات لازم، این مرکز درمانی به یکی از موفق‌ترین و پرمراجعه‌ترین مراکز درمانی در شرق تهران تبدیل گردید.
با توجه به کثرت مراجعین که روزانه بالغ بر دو هزار نفر بود و نیاز به یک بیمارستان جهت بیماران نیازمندی که احتیاج به بستری شدن داشتند، آقای حاج عباس جابر انصاری مصمم شدند تا در جوار درمانگاه فوق بیمارستانی را با اهداف خیرخواهانه احداث نمایند.
این بیمارستان با مساحت تقریبی 5000 مترمربع و گنجایش تقریبی 100 تخت بیمارستانی با کلیة تجهیزات و نیروی انسانی لازم و پزشکان متخصص از سال 1375 مورد بهره برداری قرار گرفت. بیمارستان با بخش‌های داخلی و جراحی و زایمان و اتاق‌های عمل و بخش‌های ویژة سی سی یو (CCU) و آی سی یو (ICU) دایر و در خدمت مردم محروم منطقه قرار گرفت.
کثرت مراجعین جهت درمان‌های سرپایی و بستری به حدی بود که این مرکز درمانی به یکی از موفق‌ترین بیمارستان‌ها در شهر تهران در امر ارائة خدمات درمانی به مردم و الگوی درمانی در این مرکز درمانی خیریه گردید.
در حال حاضر بیمارستان الغدیر با همکاری حدود 150 پزشک متخصص و فوق تخصص و 170 تخت بیمارستانی و بخش‌های داخلی پاراکلینیک تابعه از قبیل رادیولوژی، سونوگرافی، ماموگرافی، سی تی اسکن، آزمایشگاه‌های تخصصی، داروخانة شبانه روزی، فیزیوتراپی، ارتوپدی فنی و لاپاراسکوپی مشغول خدمت است(29) .
5ـ پرورشگاه مظفری:
موقوفة دارالایتام محمدعلی مظفری در تاریخ 12/9/1326 در تهران توسط آقای محمدعلی مظفری جواهری فرزند حاج فتح الله برای ایتام وقف مؤبَّد شرعی گردید که شامل رقبات ذیل است: ششدانگ یک عمارت مشتمل بر هفت باب حیاط متصل به هم، ششدانگ یک عمارت چهارطبقه مشتمل بر چهارده باب مغازه.
عواید حاصله از موقوفه اعم از مال الاجاره و غیره برای آموزش و پرورش و اطعام و معالجه و لباس و کتاب و سایر مصارف ضروری ایتامی که به صورت شبانه‌روزی نگهداری شوند صرف می‌گردد.
در تاریخ 12/9/1326 بعد از انجام وقف، واقف اقدام به گشایش پرورشگاه با تعداد حدوداً 30 نفر از بچه‌های ایتام، برابر مفاد وقفنامه، از سن 7 سالگی کرد. سن اطفال یتیم قابل قبول در دارالایتام از آغاز هفت سالگی الی نه سالگی خواهد بود و پس از رسیدن به سن 18 سالگی باید خارج شوند.
پرورشگاه از بدو گشایش، اقدام به نگهداری ایتام کرده و تا کنون تعداد زیادی از بچه‌ها به صورت شبانه‌روزی در آنجا نگهداری شده، هزینة نگهداری، حفاظت، تعلیم و تربیت و آموزش آنها پرداخت شده و پس از رسیدن به سن 18 سالگی، برابر مفاد وقفنامه، یا مشغول تحصیل بوده و مدارک عالی دانشگاهی را اخذ نموده یا اینکه حرفه‌ای را آموخته و وارد بازار کار شده‌اند(30)
.
6ـ موقوفة سیف‌الدوله ملایر:
ملایر از جمله شهرهای ایران است که موقوفات در آن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و نقش بسزایی در توسعة آن دارند.
چنان‌که به طور مثال 2/85% از کل اراضی آموزشی این شهر را اراضی وقفی تشکیل می‌دهند. در میان موقوفات این شهرستان، موقوفات سیف الدوله از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است و با توجه به نیت اصلی واقف که توسعة علم و دانش است، اقدامات و فعالیت های بسیاری در این زمینه صورت گرفته است.
از محل درآمد این موقوفات تا کنون 12 باب مدرسه و مجتمع آموزشی ساخته شده است که از جمله آنها مدرسة نمونة سیفیه، با امکاناتی شامل 12 کلاس درس، خوابگاه، سلف سرویس، سالن اجتماعات، کتابخانه، سالن امتحانات و سایت رایانه است.
افزون بر آن می‌توان به پرداخت مبلغ حدود سه میلیارد ریال بابت توسعة علم و دانش و خرید تجهیزات آموزشی و کمک به دانش‌آموزان بی‌بضاعت و ساخت مرکز پژوهشگاه دانش آموزی و IT و اینترنت، جهت ارتقای سطح علمی دانش‌پژوهان و افزایش کیفیت آموزشی و دسترسی به فناوری و ابداعات و اختراعات از محل عواید این موقوفه اشاره کرد.
در بخش آموزش عالی نیز تمام فضاهای آموزشی مورد استفاده شامل دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدة علمی ـ کاربردی، دانشکدة علوم قرآنی و دانشگاه پیام نور، از اراضی وقفی شهرستان است که همین امر نشان‌دهندة جایگاه وقف در توسعة علم و دانش است.
7ـ موقوفة ثلث زهرابیگم:
از جمله موقوفاتی که به دستگیری از مستمندان و کمک به نیازمندان اختصاص یافته، موقوفة ثلث زهرا بیگم در شیراز است. به موجب وصیت‌نامه‌ای که توسط مرحومه حاجیه خانم زهرا بیگم، همسر مرحوم حاج اسدالله خان شیراز در سوم جمادی الاخری سال 1280ق تنظیم گردید،
منافع دو دانگ و نیم مشاع از قریة عادل آباد، که اکنون یکی از محلات شهر شیراز را تشکیل می‌دهد و در حال حاضر بالغ بر 1520 رقبه می‌گردد، به اموری همچون کمک‌های نقدی به دانش‌آموزان بی‌بضاعت، توزیع خوارو بار اعم از روغن و برنج و غیره در ماه‌های رمضان و محرم و صفر بین محصلان و طلاب علوم دینی،
کمک به جوانان برای ازدواج، تهیة لوازم منزل و جهیزیه برای دختران بی‌سرپرست و کم‌بضاعت و تأمین کتب دینی و قرآنی مورد نیاز طلاب علوم دینی اختصاص یافته است که امروزه این کمک‌ها به دانشجویانی که به علت فقر مالی قادر به ادامة تحصیل در دانشگاه‌های مختلف نیستند نیز تسری داده شده است.
شایان ذکر آنکه در تعدادی از پلاکهای ثلث مذکور که دارای کاربری آموزشی هستند مدارس رایگان احداث گردیده و هماکنون شمار زیادی از دانش آموزان در این مدارس مشغول به تحصیلند(31) .
8ـ موقوفة معین‌التجار بوشهری:
از دیگر موقوفاتی که وقف برای دستگیری از مستمندان است، موقوفات معین التجار بوشهری است. مرحوم حاج محمد معین التجار بوشهری طی یک فقره وقف‌نامة مورخ 1322 ق بخشی از املاک خود واقع در شهرستان ممسنی فارس را به موارد مشخصی اختصاص داد که اصلی‌ترین آنها کمک به سادات مستحق و تامین مخارج مهمان‌خانه‌ای به نام خودِ واقف در نجف اشرف است
که اختصاص به زائران عتبات عالیات دارد. تعداد رقبات این موقوفه در سال 1383 بالغ بر 11721 رقبه با درآمدی حدود 5/1 میلیارد ریال بوده که به خوبی می‌توان حدس زد چه شماری از مستمندان از این عواید بهره‌مند شده و این موقوفات چه تأثیری بر کاهش فقر و توزیع ثروت در جامعه دار.
9ـ اقدامات خیریه و موقوفات زهراسلطان نظاممافی «فرمانفرمائیان»:
زهراسلطان عزتالسلطنه، دختر رضا قلی خان نظامالسلطنه بود که علی‌رغم مشکلات و سختی‌های زندگی توجه فراوانی به امور خیریه داشت. برخی از اقدامات خیر وی به شرح ذیل است:
1ـ احداث و اهدای یک باب دبستان در قریة قرهورن شهرستان میاندوآب به سال 1332ش که توسط محمدعلی معتمدیان پیشکار وی، این ساختمان به صورت بلاعوض و با مصالحه به ادارة فرهنگ وقت آن شهرستان هدیه شد.
2ـ اهدای کمک‌های مالی به منظور ساخت بیمارستان عباسی در شهرستان میاندوآب به سال 1333 که فرزندش بهمن میرزا فرمانفرمائیان به عنوان بانی آن کار اهدای مبلغ مذکور را بر عهده داشت. در این مرکز حتی محل اسکان پزشکان هم پیشبینی شده بود.
3ـ واگذاری پنج هزار متر مربع و دو میلیون ریال وجه نقد به وزارت فرهنگ وقت به منظور تأسیس مؤسسهای تعلیماتی در سال 1338 در قریة مهرآباد تهران که امروزه در این مؤسسه دبیرستانی به نام 15 خرداد دایر است.
4ـ احداث و وقف دبیرستان زهرا نظاممافی و تکمیل کلاسهای آن در سال 1340 در ناحیة 11 تهران .
5ـ تأسیس و وقف ورزشگاه ویژة معلولان و بانوان کشور با مساحتی بالغ بر 4823 متر مربع در سال 1344 در شهر تهران که به سازمان تربیت بدنی و تفریحات سالم ایران صلح شد. این مکان امروزه در خیابان شمشیری، خیابان شهید علیاکبر رعنایی در جنوب فرودگاه مهرآباد واقع شده و تحت نام ورزشگاه ورزنده خوانده می‌شود.
6ـ تأسیس و وقف مسجد امیرالمؤمنین ? در زمینی به مساحت بالغ بر 1256 متر مربع همراه با یک باب خانه برای سکونت پیشنماز مسجد و فهرست طویلی از موقوفات مربوط به مسجد که در سال 1345 به ثبت ادارة اوقاف رسیده است. این مسجد در منطقة 9 شهرداری، خیابان شهید عبدالله صفری، نبش خیابان شهید محسن نجفی، پلاک 14 در جنوب فرودگاه مهرآباد قرار دارد.
7ـ تأسیس و وقف مدرسة حرفه‌ای دخترانه به سال 1346 در خیابان مهرآباد تهران که در آن زمان خارج از حوزة مرکزی شهر قرار داشت و جزو املاک خانوادگی زهراسلطان محسوب می‌شد. در وقف‌نامة مربوطه آمده است که صرفاً زمین مورد مصالحه باید برای احداث مدرسة حرفه‌ای دخترانه با نام «مدرسة حرفه‌ای دخترانة نظاممافی» مورد استفاده قرار گیرد. ضمناً تصریح شده که مدت این صلحنامه 99 سال خواهد بود و وزارت آموزش و پرورش جز به این نیت و این نام، حق هیچ گونه دخل و تصرف دیگری در این مدرسه ندارد.
8ـ وقف آموزشگاه حرفه‌ای مخصوص ناشنوایان و لالها در زمینی به مساحت 3031 متر مربع و اختصاص موقوفاتی به آن به شرط آنکه در آن صرفاً آموزشگاه و یا آسایشگاه احداث شود که به سال 1347 در تهران و در منطقة مهرآباد آموزشگاه حرفه‌ای احداث شد. در طول تمام سال‌های بعد نیز کلیة امور مربوط به نقاشی، تعمیرات، تکمیل و تأسیس مستغلات جنبی این مرکز بر عهدة خود زهراسلطان قرار داشت.
9ـ ایجاد و وقف مرکز بهداشتی و درمانی زهرا نظاممافی واقع در خیابان پادگان، خیابان شمشیری، کوچة شهید محمودعلی کرمی در جنوب فرودگاه مهرآباد نیز یکی دیگر از اقدامات نیکوکارانة آن بانوی بزرگوار به شمار میآید(32) .
10ـ موقوفة عبدالله رضوی (خراسان)
عبدالله رضوی در سال 1343 کلیة اراضی و اشجار و باغات خود در سوران را به جز اراضی تفکیک شده، وقف کرد. عواید حاصل از موقوفه باید طبق نظر واقف بدین صورت مصرف گردد:
40% از عواید موقوفه برای ساختمان درمانگاه و مداوای بیماران، 30% از عواید آن برای نگهداری، تغذیه و لباس ایتام که ساختمان آن در مزرعة سوران که دارالایتام میرزای ناظر نامیده خواهد شد و واقف احداث بنا خواهد کرد هزینه خواهد شد. 10% از عواید موقوفه به مصرف روضه‌خوانی و اطعام در محل سوران خواهد رسید و بیست درصد بقیه نیز سهم متولی است ـ که از اولاد او خواهد بود ـ به شرط اینکه توان ادارة موقوفه را داشته باشد.
مرحوم عبدالله رضوی در سال 1357 بخش دیگری از املاک خود را شامل اراضی حسینآباد اراضی بژمهن، اراضی نکاح، عامل و مستغلات سرای سیگاری و اراضی دیگر در روستاهای مختلف و در شهرهای تهران و بندر انزلی و... را در قالب اساس‌نامة شمارة 588/114 در تاریخ 6/3/1357 به صورت بخش دیگری از موقوفة سوران درآورد که در جهت تقویت مصارف مذکور در وقف‌نامة سال 1343 آن مرحوم است.
این موقوفه به صورت یک مجموعة عظیم درآمده است و با کد 459 در ناحیة یک ادارة اوقاف مشهد شناسایی می‌شود. این موقوفه که می‌توان آن را در هشت گروه دستهبندی کرد، دارای 917 رقبه، شامل بخش وسیعی از اراضی مزرعة سوران واقع در 22 کیلومتری شمال غرب مشهد، ، اراضی حسینآباد کرمانیها، ششدانگ مزرعة بژمهن واقع در جاده مشهد، اراضی نکاح، عامل، رقبات واقع در خیابان امام رضا، بازارچة حاج آقا جان، فلکه حضرتسرای سیگاری به اضافة چند منزل، هتل و سرا در شهرهای مشهد، تهران و بندرانزلی است(33) . (مهدی جهانی، ص56)
در حال حاضر گذشته از اطعام و انفاق، درمانگاه و مجتمع آموزشی و پرورشی شبانه‌روزی، مهم‌ترین بخش‌های عام المنفعة موقوفه هستند.
مجتمع آموزشی و پرورشی (شبانه‌روزی) عبدالله رضوی نیز جهت تحصیل و زندگی پسران یتیم در مقطع راهنمایی در سال‌های 1374ـ1375 به اهتمام ادارة کل اوقاف و امور خیریة خراسان با 3500 مترمربع زیربنا در زمینی به مساحت 17 هکتار از اراضی سوران احداث و افتتاح شد.
درمانگاه عبدالله رضوی (میرزای ناظر) در سال 1365 با 418 متر زیربنا احداث و افتتاح شد. این درمانگاه دارای چهار بخش پزشکی، دندانپزشکی، مامایی و تزریقات است و عمدة خدمات آن به صورت رایگان انجام می‌گیرد.
عزاداری و اطعام که یکی دیگر از موارد مصرف موقوفه است همه ساله در ایام عاشورا صورت می گیرد.
نتیجه:
در بخش آغازین این مقاله به ذکر برخی مصادیق خیراندیشی و نوع‌دوستی در بین بعضی ادیان و ملل پرداختیم و یادآور شدیم که همة ادیان در زندگی جمعی به نوع‌دوستی، خدمت‌رسانی و دستگیری نیازمندان تأکید دارند؛ آنگاه گوشه‌هایی از نقش وقف در فرهنگ اسلامی را بیان نمودیم
و معتقدیم در فقه اسلامی، نهاد وقف جایگاه ویژه‌ای دارد و یکی از اجزای اقتصاد اسلامی را تشکیل می‌دهد. در ادامه به اهداف سازمان ملل متحد و کنفرانس اسلامی پرداختیم و در پایان به ذکر مصادیق و نوع مصارف درآمد موقوفات و تنوع این سنت حسنه اشاره کردیم و یادآور شدیم که در بخش‌های مختلف اجتماع کدامیک از نیازها وسیلة کدام دسته از موقوفات حل و فصل خواهد شد و اینک تصریح می‌کنیم:
1- قبل از آنکه دولت مدرن امروزی شکل بگیرد، مشارکت گسترده و باور و اعتقاد مردم در کمک به همنوع و تلاش برای حل و فصل مشکلات فرهنگی ـ اجتماعی جامعه کاملاً مشهود و مشخص بوده است. پس دولتمردان باید زمینة بازگشت به فطرت و طبیعت بشر را بیشتر فراهم و بستر مشارکت مردم در حل و فصل مشکلات را آماده کنند.
2- سازمان‌های ملل متحد و کنفرانس اسلامی باید زمینة مشارکت و ریشه‌های اعتقادی و فرهنگی ملل مختلف در مشارکت امور خیر را بیشتر بررسی و راههای احیای آن را در کنار دولت مدرن فراهم نماید.
3- با برگزاری نشستها و فراخوان مقالات، مصادیق مختلف موقوفات و اقدامات خیرخواهانه در کشورهای مختلف جمع‌بندی و تجارب و یافته‌های علمی مبادله گردد.
4- با رعایت مقررات بین‌المللی زمینه‌های لازم جهت مشارکت بیشتر خیّران در تأمین نیاز سایر ملل فراهم شود.
5- تلاش گردد سازمان‌های خیریه و واقفان و خیّران بهدور از مسائل سیاسی صرفاً در عرصه‌های فرهنگی ـ اجتماعی فعالیت کنند.
6- با نشستهای سالیانه یا چندساله در عرصة بین‌المللی یا کشورهای اسلامی از واقفان و خیّران برجسته تقدیر و تشکر شود.
7- زمینة خدمت و ارائة خدمات تخصصی کارشناسان و افراد کارآمد در مناطق محروم فراهم گردد.
پی نوشت ها :
1. - تاریخ ادیان، ص 26.
2. - تاریخ تمدن، ج 7، ص 351-352.
3. - تاریخ ادیان، ص 393.
4. - داد و دهش در ایران باستان، ص 36.
5. - مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، ص 41.
6. - اگر چه به طور مستقیم سخنی از وقف اموال در قرآن به میان نیامده است، اما از برخی آیات می‌توان چنین استنباطی کرد؛ مانند: سورة بقره آیات 261 تا 267، سورة کهف، آیة 46، سورة مریم، آیة 76.
7. - «نخستین موقوفه در اسلام»، ص 76.
8. - بحار الأنوار، ج2، ص 22.
9. - «وقف از دیدگاه مبانی اسلامی»، ص 53.
10. - تاریخچة اوقاف اصفهان، ص37.
11. - «نظام وقف اسلامی و نظام‌های مشابه در جهان غرب»، ص 116.
12. - مطالعات تطبیقی، ص74.
13. - «نظام وقف اسلامی و نظام‌های مشابه در جهان غرب»، ص 116.
14. - مطالعات تطبیقی، ص49.
15. - بنیاد اوقاف و امورخیریه فرانسه و نقش آن در توسعة سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، حسن فرشتیان، ص87.
16. - بنیادهای وقفی در آلمان فدرال، مصطفی مومنی، ص95.
17. - مطالعات تطبیقی، ص53.
18. - سازمان ملل متحد در ایران، ص 8 .
19. - همان، ص 14.
20. - همان، ص 16.
21. - همان، ص 18.
22. - همان، ص 20.
23. - همان، ص 30.
24. - همان، ص32.
25. - همان، ص 34.
26. - پرتوی از سیمای وقف در ایران اسلامی، ص 16 و 17.
27. - پیشین، ص 23.
28. - همان، ص 32.
29. - ربع قرن تلاش فرهنگی ـ اجتماعی و عمرانی، ص 113.
30. - همان، ص 117.
31. - همان، ص 131.
32. - «اقدامات خیریه و موقوفات زهراسلطان مافی "فرمانفرمائیان"»، ص95.
33. - «موقوفات خراسان»، ص 56.
منابع و مأخذ :
احمد بن سلمان، مقدمه ای بر فرهنگ وقف، چاپ سازمان اوقاف و امور خیریه.
برهان بن یوسف، فروهر، نیکوکاری و داد و دهش در ایران باستان، چاپ دوم، 1357.
حکمت، علی اصغر، تاریخ ادیان، تهران: ابن سینا، چاپ اول، 1348.
جناتی، محمد ابراهیم، «وقف از دیدگاه مبانی اسلامی»، وقف میراث جاویدان، ش 5، بهار 1373.
جهانی، مهدی، «موقوفات خراسان»، وقف میراث جاویدان، ش 27
دفتر سازمان ملل متحد در تهران، نظام ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول 1386.
دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمة احمد آرام، تهران: انتشارات سازمان آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم، 1370.
روابط عمومی سازمان اوقاف و امورخیریه، ربع قرن تلاش فرهنگی ـ اجتماعی و عمرانی، سازمان اوقاف و امور خیریه 1383.
سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، ادارة کل اوقاف اصفهان؛ 1346.
عالم‌زاده، هادی، «نخستین موقوفه در اسلام»، وقف میراث جاویدان، ش 3، پاییز 1372.
عبدالحلیم عمر، محمد، «نظام وقف اسلامی و نظام‌های مشابه در جهان غرب»، ترجمة علی زاهدی، وقف میراث جاویدان، مؤسسة فرهنگی هنری راسخون، ش 69؛ بهار 1389
فرشتیان، حسن، «بنیاد اوقاف و امور خیریة فرانسه»، وقف میراث جاویدان، ش 37، بهار1381
گزارش مطالعات تطبیقی قرارداد سند همکاری سازمان اوقاف و امور خیریه و دانشگاه امام صادق ?، پاییز و زمستان 1386.
لطیفی، میثم، پرتوی از سیمای وقف در ایران اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، 1387.
مؤمنی، مصطفی، «بنیادهای وقفی در آلمان فدرال»، وقف میراث جاویدان، ش 8 ، زمستان 1373
مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404 ق.
ملک‌زاده، الهام، «اقدامات خیریه و موقوفات زهراسلطان مافی "فرمانفرمائیان"»، وقف میراث جاویدان، ش 49. ناس، جان، تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز، ترجمة علی اصغر حکمت، تهران: پیروز، 1344.
منبع:
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 71
نویسنده: نادر ریاحی سامانی
این مقاله در تاریخ 11403/1/21 بروز رسانی شده است.
مقرر شد به منظور آشنایی بیشتر با ابعاد فعالیت‌های این نهاد بازدیدی از دفتر مشارٌ الیه داشته باشم. بر اساس هماهنگی قبلی این اقدام انجام گرفت.
در جلسة مذکور با توضیحات ایشان شناخت بنده از ابعاد مختلف مأموریت و اهداف دفاتر سازمان ملل بیشتر شد و وقتی مقایسه‌ای بین اهداف سازمان ملل متحد و نیت خیرخواهانة واقفین داشتم، به این نتیجه رسیدم مناسب است تا با بضاعت اندک، رسالت این دو نهاد مردمی و دولتی را مقایسة مختصری کنم.
در این رابطه گفتگوهایی با آقایان نصرآبادی و اوسطی انجام دادم و ایشان هم قبول کردند تا بخشی از مطالب را استخراج کنند. ثمرة این تلاش‌ها مجموعة مختصر کنونی است؛ هر چند مطالب بسیار خلاصه بوده،
ولی امیدوارم سرفصلی باشد برای تحقیق و پژوهش‌های بعدی جهت بررسی همه‌جانبة اهداف و رسالت این سازمان‌ها و ارتباط آنها با نهاد وقف در جوامع اسلامی. و آرزومندم حاصل این هم‌اندیشی‌ها بتواند در عمل گِرهی از مشکلات نیازمندان ملل عالم را بگشاید.
این تحقیق از سه بخش تشکیل شده است. در بخش اول به بررسی پیشینة وقف و نوع‌دوستی در دوران قبل و بعد از اسلام خصوصاً در ایران پرداخته شده است.
بخش دوم، سازمان ملل متحد و ساختار آن و نیز ساختار و عملکرد سازمان کنفرانس اسلامی را بررسی می‌کند. در بخش سوم نیز برخی از موقوفات مهم و برجسته و تاریخچه و اهداف آنها معرفی شده و در انتها با مقایسة داده‌های موجود، نتیجه‌گیری شده است.
بخش اول:
پیشینة وقف
در بین مردم عالم و ادیان مختلف همواره نوع‌دوستی و کمک به هم‌نوعان امری پسندیده و مطلوب بوده است. پیروان این ادیان با بخشش و یا وقف قسمتی از اموال خود در راه کمک به هم‌کیشان و برگزاری مراسم مذهبی یا ادارة معابد و عبادتگاه‌ها به این مهم میپرداختند.
این اقدامات نشان می‌دهد بشر از هنگامی که زندگی جمعی را آغاز کرده است،در حل مشکلات، همکاری و مشارکت جامعه را به عنوان یک امر مهم و ماندگار تلقی نموده و همواره سعی کرده در عمل، نامی از خود به یادگار بگذارد. شادروان علی اصغر حکمت در تاریخ ادیان می‌نویسد:
ویل دورانت می نویسد:
و اینان (کاهنان) حکمت و درایت فراوان داشتند به طوری که بسیاری از مردم سرمایه‌های خود را برای بهره‌برداری به ایشان می‌سپردند. کاهنان با شرایطی سهل‌تر از دیگر وام‌دهندگان، به مردم قرض می‌دادند و گاهی به درویشان و بیماران، بدون درخواست فایده، وام می‌دادند...
عیسی مسیح گوید: بینوایان را شما همواره با خود دارید... او به ثروتمندی که از او پرسید علاوه بر احکام عشره چه کند پاسخ داد: مایملک خود را بفروش و به فقرا بده(2) .
به قوم یهود، درس نیکوکاری را چنین آموختند: «اگر یکی از برادرانت فقیر باشد، دل خود را سخت مساز و دستت را بر برادر فقیر خود مبند، بلکه البته دست خود را گشاده دار و به قدر کفایت موافق احتیاج به او قرض ده»(3) .
در کتاب مذهبی زرتشتیان (اوستا) چنین آمده است:«خشتی مجا اهورایی آییم درگو بیوددت و استرم»؛ یعنی: اهورا مزدا از کسی خشنود است که بینوایان را دستگیری کند.
در طبیعت برابری نیست، ما باید آن را ایجاد کنیم. خداوند متعال تمام افراد را یکسان نیافریده، از این جهت همیشه افرادی پیدا می‌شوند که از دیگران ناتوان‌تر و ضعیف‌تر هستند. پیامبران الهی توصیه می‌کنند به این گونه افراد کمک کنید و رسیدگی به محرومان و مستمندان را از وظایف پیروان خود قرار داده‌اند
. در مذهب زرتشتی هر کس موظف است یک دهم درآمد خود را صرف داد و دهش و خیرات و کمک به فقرا و مستمندان کند. «نیاکانمان باور داشتند که دهش باید به گونه‌ای همگانی انجام شود نه دست به دست، که بی‌گمان فراگرد (جامعه) را به یک گونه تنبلی و گداپروری وا می‌دارد»(4) .
در جامعه یونان باستان صدقه و خیرات نیز برقرار است و مؤسسات بسیاری برای پذیرایی بیگانگان، معالجة بیماران و حفظ پیران و فقیران برپاست. «ارسطو توصیه می‌کند که: مازاد خزانة عمومی را بین مردم بی‌چیز چنان تقسیم کنند که هر کس بتواند مزرعة کوچکی برای خود بخرد».
رومیان با نظام مؤسسات کنیسه و مؤسسات خیریه آشنا بودند. این مؤسسات به اداره فقیران و ناتوانان می‌پرداخت و اموالی به این مؤسسات اختصاص مییافت تا به مصرف فقرا وناتوانان برسد.
هنگام فتح شوش، در بقعة دانیال نبی سندی به دست آمد که به موجب آن گنجی برای پرداخت وام‌های بدون ربح اختصاص یافته بود. خلیفه دستور داد که گنج به‌دست‌آمده به بیت المال منتقل شده، طبق دستور مندرج در سند عمل شود(5) .
وقف در اسلام
از ابتدا در اسلام بر انجام کارهای خیر و انفاق در راه خدا تأکید بسیاری شده است. اگر چه مستقیماً آیاتی در ارتباط با وقف اموال وجود ندارد و حتی کلمة وقف در قرآن(6) به مفهوم اصطلاحی آن به کار نرفته است،
اما با وجود این از همان سال‌های اولیه که اسلام در مدینه قدرت سیاسی پیدا کرد به مسئلة وقف توجه شد. چنان‌که گفته شده است،
اولین وقف در اسلام توسط پیامبر و پس از غزوة احد صورت گرفت. پس از جنگ، پیامبر هفت نخلستان را که شخصی یهودی به نام مُخَیریق وصیت کرده بود در صورت کشته شدنش در جنگ در اختیار پیامبر قرار بگیرد، بر مسلمانان وقف کردند(7) .
بنابراین شاید اولین وقف‌نامة رسمی در اسلام همان وصیت‌نامة حضرت علی ? باشد که در آن، دربارة اموال و املاک خود سخن گفته، بسیاری از آنها را در زمرة صدقه قرار داده‌اند و رسیدگی و نظارت بر کلیة این اموال را نیز بر عهدة امام حسن ? قرار داده‌اند.
با توجه به آنچه گفته شد می‌توانیم تصور کنیم که اگر چه لفظ صریح وقف در قرآن به مفهوم مورد نظر ما ذکر نشده است، اما صدقه و صدقة جاریه دقیقاً در مفهوم وقف به‌کار رفته است. پیامبر ? در این مورد حدیثی نقل فرموده‌اند که دستور‌العمل واقفان قرار گرفته است.
پیامبر فرمود: «إذا مات بن آدم انقطع عمله إلّا من ثلاثة: صدقة جاریة أو علم ینتفع به أو ولد صالح یدعو له»؛ زمانی که فرزند آدم بمیرد پروندة عمل او بسته می‌شود مگر از سه چیز: صدقة جاریه، علم مفید و فرزند صالحی که برای او دعا کند(8) .
امام صادق ? نیز فرمودند: «لیس یَتبع الرّجلَ بعد موته إلی یوم القیامة إلا ثلاثة: موقوفة لا تورث أو سنة هدی سنّها فکان یعمل بها و عمل بها من بعده أو ولد صالح یستغفر له»: بعد از مرگ، تنها سه چیز برای انسان سود دارد: موقوفه‌‌ای که قابل ارث نباشد؛ یا روش درستی که برقرار کرده و خود او و بعد از او دیگران به آن عمل کرده باشند؛ یا فرزند خوبی که برای او طلب آمرزش کند(9) .
در مجموع می‌توان گفت که احکامی مانند زکات، خمس، صدقه و وقف در اسلام دربردارندة گسترش عدالت و مساوات و عادلانهتر کردن توزیع ثروت در جامعه است.
وقف در ایران بعد از اسلام:
پیدایش سنت حسنة وقف به صورت اسلامی همراه با سایر سننِ واجب و مستحب اسلام به وسیلة منادیان اسلام، از سال‌های 21 و 22 ق مطابق با سال 651 م (زمان فتح ایران به دست مسلمانان) بهتدریج در ایران مرسوم شد، هر چند در ابتدا دارای تشکیلات منظمی نبوده است.
توسعة موقوفات در کشور ایران در زمان شاهان صفوی به اوج خود رسید؛ به طوری که شاه عباس اول همة اموال و املاک خود را وقف کرد و به تبعیت از این پادشاه، سایر ثروتمندان و حاکمان آن زمان در سراسر ایران نیز به امر وقف مبادرت ورزیدند.
در کتاب تاریخچة اوقاف اصفهان آمده است:...در اواخر دورة حکومت صفویه، املاک و باغها و اراضی اصفهان به حدی وقف شده بود که برای موقوفات جدید، زمین طِلق در اصفهان پیدا نمیشد. مردم اصفهان برای وقف ناچار از اراضی اطراف کاشان و جاهای دیگر استفاده می‌کردند؛ و هماکنون بسیاری از املاک اطراف کاشان، وقف مدرسة سلطانی اصفهان است(10) .
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 و در دوران جمهوری اسلامی توجه ویژه‌ای به وقف صورت گرفته است؛ به طوری که در ابتدا «سازمان حج و اوقاف» و سپس «سازمان اوقاف و امور خیریه» به طور خاص به مدیریت موقوفات پرداخت. این امر سبب گردید تا با همّت خیّران و نیکوکاران میزان موقوفات جدید در این دوره افزایش یابد.
وقف در کشورهای غربی:
همان‌گونه که در قسمت «پیشینة وقف» اشاره شد، سایر ادیان و ملل نیز به امر نیکوکاری و نوع‌دوستی اهتمام داشته و دارند، به طوری که در دوره‌های کنونی نهادها و سازمان‌هایی مشابه وقف اسلامی نیز به وجود آمده‌اند که در ادامه به‌اختصار به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
در تعریف دیگر نیز چنین آمده است: ترتیبات قانونی که به موجب آن اموال یا دارایی‌ها از مالک به شخصی دیگر (امین) منتقل می‌شود تا وی در جهت منافع یک یا چند نفر به اداره آن بپردازد(11) .
نظام یا نهاد حقوقی تراست در حقوق آمریکا و انگلستان در برابر نهاد حقوقی «الموسسه» (نظام وقفی مخصوص کلیسا و امثال آن) به وجود آمده و این دو نهاد از جهاتی با هم فرق دارند. در انگلستان هدف از نهاد حقوقیِ تراست، حمایت از بیوه‌زنان و کودکان و نیز انجام کارهای عام المنفعه بوده است(12) .
2- Endowment: اصطلاحاً یعنی کمک خیرخواهانة فرد یا نهاد در قالب پول یا دارایی یا هرگونه منبع درآمد دائمی به بنیادی خیریه یا دانشکده یا بیمارستان و یا هر نهاد دیگر(13) .
3- Foundation : نهادی است غیر تجاری، غیر انتفاعی و غیر دولتی که با هدف آماده ساختن و بالا بردن سطح افراد یا موسسات دیگر (مردمی‌و یا دولتی) کمک‌های مالی را به نهادهای غیر انتفاعی دیگر (از جمله جمعیت‌های خیریه) می‌رساند(14) .
تقریباً اکثر فعالیت‌های خیریه و عام‌المنفعه با ماهیت عناوین فوق انجام می‌گیرد. در فرانسه برای سامان دادن به اوقاف و امور خیریه و برای استفادة بهینه از تلاشهای پراکنده و فردی نیکوکاران و خیرین، بنیاد اوقاف و امور خیریة فرانسه تشکیل شده‌است(15) .
این بنیاد در زمینه‌های کمک به اجتماعی زیستن، امدادرسانی به سالمندان، کودکان، معلولان، امداد بینالملل و خدمات اورژانس، بهداشت و سلامت همگانی، تحقیقات پزشکی و امور فرهنگی فعالیت دارد.
در کشور آلمان که یکی از کشورهای موقوفهخیز و بانی بنیادهای جهان است، به این امر توجه ویژه‌ای شده است(16) . بیشترین تعداد موقوفات به مقاصدی چون تکالیف اجتماعی (8/33 درصد موقوفات)، آموزش، تعلیم و تربیت (21 درصد)، دانش، پژوهش و آموزشعالی (1/11 درصد)، هنر و فرهنگ (5/9 درصد اختصاص یافته است.
همچنین در برخی مناطق مؤسسات خیریه به دو گونه طبقه‌بندی می‌شوند:
1) مؤسسات خیریة خاص (Private foundation): شامل مؤسسات خیریة تأسیس‌شده توسط افراد مستقل یا مؤسسات خیریة وابسته به شرکت‌های تجاری یا مؤسسات خیریه فعال و عملیاتی؛
2) مؤسسات خیریة عمومی(Community foundation): این گونه مؤسسات توسط گروهی از اشخاص با هدف خدمت به بخشی از جامعه یا محلة خود تأسیس می‌شوند(17) . هر دو گروه به فعالیت‌های عام‌المنفعه می‌پردازند.
بخش دوم:
سازمان ملل متحد و سازمان کنفرانس اسلامی
مقر سازمان ملل متحد در کشور آمریکا و در شهر نیویورک است. کشورهای عضو و مؤسسات وابسته در طول سال با تشکیل جلسات در مورد امور بین‌المللی و اجرایی مربوط به آنها تصمیم‌گیری می‌کنند.
کشورهای عضو سازمان ملل و آژانس‌های تخصصی آن به ارائه راهنمایی‌ها و اتخاذ تصمیماتی در جلسات سالانه و دوره‌ای خود می‌پردازند. اداره‌کنندگان جلسات از مجمع عمومی، شورای اقتصادی و اجتماعی و شورای امنیت و حتی همتایان این مجامع در سایر نهادها وابسته به سازمان ملل هستند.
از جمله اقدامات سازمان ملل تشکیل سازمان‌هایی جهت انجام امور بشردوستانه در مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که در ادامه برخی از آنها معرفی می‌شود.
1- سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو):
این سازمان در سال 1943 میلادی توسط نمایندگان 44 دولت در هات اسپرینگ ویرجینیای آمریکا پایه‌گذاری شد. عرصه‌های اصلی رسالت فائو عبارت است از:
برای تحقق این رسالت فائو از راه های زیر به نیازهای اعضای خود پاسخ می دهد:
ـ مشارکت در ریشه‌کنی ناامنی غذایی، سوء تغذیه و فقر روستایی؛
ـ ارتقا و تقویت سیاست‌گذاری و چارچوب‌های قانونی برای غذا، کشاورزی، شیلات و جنگل‌داری؛
ـ ایجاد رشد پایدار ذخایر و دسترسی به غذا و سایر تولیدات کشاورزی، دامی، شیلات و جنگل‌داری؛
ـ پشتیبانی از حفظ منابع طبیعی و استفادة پایدار از آن؛
ـ بهبود تصمیم‌گیری از طریق ارائة اطلاعات و تحکیم مدیریت دانش(18) .
2- صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف):
این صندوق در سال 1946 میلادی برای ارائة کمک‌های اضطراری به کودکانی که از تبعات جنگ جهانی دوم در رنج بودند ایجاد شد. در سال‌های نخست، مهم‌ترین مأموریت یونیسف تهیة شیر برای کودکان در اروپای بعد از جنگ بود،
اما در 1950 مأموریت یونیسف از یک صندوق برای شرایط اضطراری بعد از جنگ، به یک نهاد توسعة اجتماعی برای کودکان ارتقا یافته وگسترده‌تر شد تا به حل مشکلات دیگر نیز کمک کند. در این دوره یونیسف تلاش‌هایی جهانی را برای از بین بردن بیماری‌های واگیردار هدایت کرد.
به طور کلی، پیمان‌نامة جهانی حقوق کودک راهنمای عمل یونیسف است تا حقوق کودک را به عنوان اصل اخلاقی ماندگار مطرح کرده، استانداردهای بین المللی رفتار با کودک را پایه‌گذاری کند. یونیسف متعهد می‌شود تا از محروم‌ترین کودکان از جمله قربانیان جنگ، بلایای طبیعی، فقر شدید و هر گونه خشونت و بهره‌کشی و معلولان حمایت ویژه کند(19) .
3- برنامة توسعة ملل متحد:
این برنامه، شبکة جهانی سازمان ملل برای توسعه است که کشورها را به دانش تجارب و منابع یکدیگر پیوند داده و از ایجاد تحول در آنها با هدف کمک به مردم برای سازندگی بهتر حمایت می‌کند.
برنامة توسعة سازمان ملل در حال حاضر در 166 کشور جهان فعالیت دارد و آنها را در تدوین و اجرای راهکارهای بومی برای مقابله با چالش‌های جهانی و ملی در زمینة توسعه یاری می‌دهد. این کشورها نیز برای دستیابی به توسعه و افزایش توانمندی‌های خود از امکانات برنامة توسعة ملل متحد و طیف گستردة نهادهای همکار آن استفاده می‌کنند.
1- کمک به کشورها در زمینة دستیابی به آرمان‌های توسع
ة هزاره و کاهش فقر انسانی؛
2- توسعه و تحکیم حکومت‌مداری خوب و حقوق بشر؛
3- حفظ پایداری محیط زیست و استفادة بهینه از منابع انرژی برای توسعة پایدار؛
4- تقویت ظرفیت‌های ملی در پیشگیری از بحرانها و بلایا و بازسازی؛
5- پیشگیری از گسترش ایدز و ویروس آن به عنوان چالشی در مقابل توسعه(20) .
4- سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) :
این سازمان در 16 نوامبر 1945 با هدف «ایجاد صلح در اذهان بشریت» تأسیس شد. یونسکو در زمینة ظرفیتسازی و تأمین خدمات و پشتیبانی فنی برای پدیدآوردن شرایط مناسب برای احترام به ارزشهای معنوی و حفظ هویت شهروندان و فرهنگ توسعة پایدار فعالیت می‌کند.
رسالت اصلی و اولویتهای یونسکو در زمینه‌های آموزش، علوم طبیعی، فرهنگ، ارتباطات و اطلاعات، علوم انسانی و زمینه‌های تخصصی است.به طور مثال اهداف یونسکو در آموزش عبارتند از: آموزش همگانی، سوادآموزی، آموزش برای توسعة پایدار، آموزش فراگیر، علم و فن‌آوری، آموزش فنی و حرفه‌ای، آموزش عالی، تربیت بدنی و بهداشت مدارس(21) .
5- دفتر کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان :این دفتر در سال 1950 توسط مجمع عمومی سازمان ملل تاسیس شد. کمیساریا موظف است حرکتهای بین المللی در جهت حمایت جهانی از پناهندگان و حل مشکلات آنها را هماهنگ و هدایت کند.
1- حمایت از پناهندگان از طریق حصول اطمینان از اینکه به حقوق اولیة آنها در کشور میزبان احترام گذاشته می‌شود؛
2- حصول اطمینان از اینکه دولت به اصل Non – Refoulement ( اصل عدم بازگرداندن اجباری پناهندگان به کشوری که ممکن است در آنجا تحت تعقیب و آزار و شکنجه قرار گیرند)، احترام میگذارد؛
3- یافتن راه حلهای پایدار برای حل مشکل پناهندگان از طریق بازگشت داوطلبانه، ادغام محلی و اسکان مجدد(22) .
6- صندوق جمعیت ملل متحد:
بنا به خواستة دولت‌ها، صندوق جمعیت آنها را در سیاست‌گذاری و برگزیدن شیوههای مناسب جهت کاهش فقر و حمایت از برنامههای پایدار توسعه یاری می‌رساند. همچنین دولت‌ها را تشویق می‌کند نیازهای نسلهای آینده را همچون نسل حاضر مد نظر قرار دهند(23) .
7- برنامة جهانی غذا:
در سال 1961، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) و مجمع عمومی سازمان ملل متحد قطعنامة مشترکی برای تأسیس برنامة جهانی غذا تصویب نمودند و مقرر گردید برنامة سه سالة آزمایشی از ژانویة 1963 به مرحله اجرا درآید.
سیاستهای حاکم بر استفاده از کمک غذایی برنامة جهانی غذا باید معطوف به ریشه کن کردن فقر و گرسنگی بوده و هدف نهایی کمکرسانی غذا میبایست رفع کامل گرسنگی باشد.
اهداف استراتژیک برنامة جهانی غذا عبارت است از:
ـ حفاظت از معیشت در شرایط بحرانی و ارتقای مقاومت در برابر صدمات ناگهانی؛
ـ حمایت از ارتقای سطح تغذیه و سلامت کودکان، مادران و سایر اقشار آسیبپذیر؛
ـ حمایت از دستیابی به تحصیل و کاهش نابرابری جنسیتی در دسترسی به تحصیل و آموزش مهارتها؛
ـ بالابردن توانایی کشورها برای ایجاد و ادارة برنامههای کمک غذایی و کاهش گرسنگی(24) .
8 ـ سازمان جهانی بهداشت:
این سازمان یکی از آژانس‌های تخصصی سازمان ملل است که در سال 1948 با هدف نیل به بالاترین سطح سلامتی برای همة مردم تأسیس شد. اساس‌نامة آن در هفتم آوریل 1948 لازم الاجرا گردید. همه ساله این روز به عنوان روز جهانی سلامت گرامی داشته می‌شود.
اساسی برای دستیابی به صلح و امنیت که به بالاترین میزان همکاری بین مردم و دولت‌ها وابسته است. همچنین بر طبق اساس‌نامة سازمان جهانی بهداشت، بهرهمندی از بالاترین استانداردهای قابل دسترسی سلامتی یکی از اساسیترین حقوق هر انسان بدون در نظر گرفتن نژاد، مذهب، اعتقادات سیاسی، شرایط اقتصادی یا موقعیت اجتماعی اوست.
سازمان جهانی بهداشت شش وظیفة اصلی بر مبنای اختیارات خود ایجاد کرده است:
1- راهبری امور حیاتی برای سلامت و مشارکت در اموری که نیازمند فعالیتی مشترک هستند؛
2- شکلدادن پژوهش و تشویق به تولید، ترجمه و نشر دانش؛
3- تدوین معیارها، استانداردها، ترویج و پایش اجرای آنها؛
4- تصریح گزینههای اخلاقی و سیاستهای مبتنی بر شواهد؛
5- پشتیبانی فنی، تسریع تغییرات و ظرفیتسازی پایدار سازمانی؛
6- پایش وضعیت سلامت و ارزیابی نیازهای آن(25) .
سازمان کنفرانس اسلامی
هر چند سازمان ملل در عرصة بین‌المللی با اهداف مذکور تشکیل گردیده و دارای قدمت بیشتری است، اما در محدودة کشورهای اسلامی نیز سازمان کنفرانس اسلامی با تأسی از مبانی دینی و وجوه مشترک بین مسلمانان تشکیل گردیده و با اهداف متنوع دیگری مشغول فعالیت است.
منشور سازمان کنفرانس اسلامی
در منشور سازمان کنفرانس اسلامی چندین هدف ذکر شده که به قرار ذیل است:
1- ارتقاء همبستگی اسلامی میان کشورهای عضو؛
2- حمایت از همکاری میان کشورهای عضو در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و دیگر موارد اساسی و مشورت میان کشورهای عضو در سازمان‌های بین المللی؛
3- تلاش در جهت محو تبعیض نژادی و خاتمه بخشیدن به استعمار در تمام اشکال آن؛
4- اتخاذ تدابیر لازم برای پشتیبانی از صلح و امنیت بین المللی مبتنی بر عدالت؛
5- هماهنگ کردن تلاش‌ها به منظور حفاظت از اماکن مقدس و آزادسازی آنها و پشتیبانی از مبارزة ملت فلسطین و کمک به این ملت در جهت بازپس گرفتن حقوق [خود] و آزاد کردن سرزمینش؛
6- پشتیبانی از مبارزة تمام ملل اسلامی در راه حفاظت از کرامت، استقلال و حقوق ملیشان؛
7- ایجاد فضایی برای ارتقاء همکاری و تفاهم میان کشورهای اسلامی و دیگر کشورها.
وقوفات و حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
با مروری به چشم‌انداز و رسالت دو سازمان ملل متحد و کنفرانس اسلامی درمی‌یابیم که این دو نهاد حقوقی در آغاز راه با تکیه بر افکار و اندیشة بلند بنیان‌گذاران خود در تلاش بودند تا با همفکری و هماهنگی بین دولت‌های مرتبط، در جهت حل و فصل مسائل و مشکلات و رفع محرومیت‌ها اقدام و با دریافت کمک از اعضای خود این مسیر را طی کنند. در یک نگاه می‌توان گفت شالودة این اندیشة خیرخواهانه مبتنی بر ایده و پشتیبانی دولت‌ها بوده و هست. حال اگر قدری تاریخ را ورق بزنیم متوجه می‌شویم که در روزگارانی که از دولت به مفهوم امروزی آن خبری نبوده است، افکار عمیق و اندیشة بلند انسان‌های خدوم و خیرخواه منشأ اثر در جامعه بوده و آنان در جهت رفع محرومیت‌ها و ارائة خدمت به اقشار نیازمند جامعه پیش‌قدم بودند. این پیش‌قدمی تحت عنوان وقف ـ که ریشه در مبانی دینی جامعه دارد ـ بروز و ظهور مییافت که به عنوان نمونه به برخی از مصارف موقوفات در ایران و سایر کشورهای اسلامی اشاره می‌شود تا ابعاد مختلف انسان‌دوستی و عمق لطافت روح مردان و زنان نیکوکار بیش از پیش روشن گردد :
1. وقف مسجد که کانون اصلی تمدن اسلامی است و ایجاد موقوفه برای تأمین مخارج آن از رایج‌ترین مصارف وقف در تاریخ ایران اسلامی است؛
2. وقف برای اهل بیت ? و بقاع متبرکة ایشان به‌ویژه حضرت ابا‌عبد‌الله الحسین ? تا به مصارف مختلف مخصوصاً سوگواری آن حضرت برسد؛
3. تأسیس مدارس، نظامیه‌ها، و سایر مراکز علمی که تمدن اسلامی را بالنده و پویا نگاه می‌داشت؛
4. تأسیس کتابخانه‌ها که امکان فراگیری رایگان علم را برای علاقه‌مندان فراهم می‌کرد و همچنین نگهداری نسخه‌های خطی پیش از آنکه صنعت چاپ به وجود آید؛
5. محافظت از موزه‌ها و آثار باستانی؛
6. کمک به نابینایان، معلولان و کسانی که به بیماری سخت مبتلا بودند.
7. ایجاد مکتب‌خانه‌ها در شهرها، روستاها و آبادی‌ها برای حفظ قرآن کریم؛
8. ساخت بیمارستان‌ها و مراکز پیشرفته جهت معاینه و درمان بیماری‌های جسمی و روانی؛
9. ساختن و هموارکردن راه‌ها و محافظت از آنها؛
10. آزادی اسیران به‌وسیلة فدیه‌دادن در ازای آزادی آنان و دادن خرجی خانواده‌های‌شان؛
11. کمک به درراه‌ماندگان برای بازگشت به خانه و سرزمینشان؛
12. کمک برای گزاردن فریضه حج به کسانی که توانایی مالی برای رفتن به حج را نداشتند؛
13. کمک به زنانی که شوهرانشان خشم می‌گرفتند و از آنان جدا می‌شدند. این کمک بدین صورت بود که خانه‌هایی به سرپرستی زنان برای اسکان ایشان فراهم می‌شد تا زمانی که اسباب صلح ایشان با شوهرانشان توسط خانمی که ریاست آنجا را بر عهده داشت، فراهم شود؛
14. تهیة زیورآلات و طلا برای نو‌عروسانی که توانایی تهیة آن را نداشتند؛
15. تأسیس موقوفه به این منظور که از عواید آن ظروف سفالین تهیه شده و در اختیار خدمتکارانی قرار گیرد که ظروف سفالین ارباب را شکسته‌اند و از این بابت نگرانند؛
16. ایجاد مرکز اوقافی برای سرپرستی و نگهداری از معلولان و بیماران مزمن؛
17. درمان کردن حیوانات و پرندگان و نگهداری و مراقبت از مرغان اهلی؛
18. ایجاد مراکز توزیع شیر به‌ویژه کمک به مادران شیرده تا از این طریق به تغذیة نوزادان شیرخوار آنان کمک گردد؛
19. تهیه سفره‌های افطار و سحری برای فقرا و افراد غریب در ماه مبارک رمضان؛
20. ایجاد بوستان‌ها و با‌غ‌هایی ویژة رهگذران تا از سایه و میوه‌های آن بهره‌مند شوند؛
21. تهیة ظروف غذا ویژة مناسبت‌های شادی و غم برای کسانی که توانایی خرید آنها را نداشتند؛
22. پرداخت هزینة کفن و دفن مردگان فقیر و غریب؛
23.ایجاد گورستان‌ها برای دفن افراد فقیر، غریب و درراه مانده؛
24. کمک مالی به حرمین شریفین در مکه و مدینه و مسجدالأقصی و نیز علما و طلاب آن سامان و کمک به مهمانان و سایر نیازمندان بومی و غیربومی و ایجاد مراکز سرپرستی برای ایتام؛
25. ایجاد مراکز صنعتی مورد نیاز مردم؛
26. ایجاد کاروانسراها برای استراحت تاجران و مسافران؛
27. ایجاد سرویس‌های بهداشتی عمومی؛
28. ساختن آسیاب‌های عمومی برای آسیاب کردن حبوبات به طور رایگان؛
29. توجه به زندانیان و سرپرستی از خانواده‌های آنان؛
30. دادن وام بدون عوض به نیازمندان تنگدست؛
31. ساخت پل بر روی رودخانه‌ها؛
32. کمک به ازدواج پسران و دختران نیازمند؛
33. تهیه وسایل خنک‌کننده مانند پنکه برای آسایش بیماران در فصل گرما؛
34. ایجاد نانوایی‌ها برای پخت نان وآبخوری‌ها برای سیراب شدن رهگذران و نیازمندان به آب؛
35. قرار دادن اموال وقفی برای استفادة بیماران پس از بهبودی در دوران نقاهت تا مجبور نباشند بلافاصله پس از درمان مشغول به کار شوند؛
36. تأسیس موقوفه برای تأمین درآمد دو نفر تا هر روز به بیمارستان‌های شهر رفته، با بیماران صحبت کنند و به آنها دلداری و امید دهند و با برطرف کردن مشکلات روحی ایشان، به بهبودی آنان کمک کنند؛
37. تأسیس موقوفه برای غذا دادن به گربه‌های گرسنه و سرگردان شهر؛
38. تأسیس موقوفه برای تهیة دانة پرندگان آسمان در زمستان؛
39. وقف درخت گردو تا گردوهای آن به‌‌‌عنوان تشویق به کودکانی که تازه به مسجد آمده‌اند داده شود؛
40. وقف زمین کشاورزی برای مصرف در جهت گسترش فن‌آوری صلح‌آمیز هسته‌‌ای(26) .
در ادامه سعی شده است تا چند نمونة بارز از برخی انواع وقف و مصارف آن معرفی گردد تا از این رهگذر با ظرفیت‌های این سنت حسنه و قابلیت‌هایی که در ارتباط با مسایل و موضوعات گوناگون هر عصری می‌تواند داشته باشد آشنا شویم.
1- ربع رشیدی:
ربع رشیدی یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین موقوفات تاریخ میهن اسلامی ماست که از جهات مختلفی شایان توجه است. این مجموعه علاوه بر اینکه از جهت تاریخی بسیار حایز اهمیت است، از لحاظ کارکرد و موارد مصرف نیز کم‌نظیر است. در ربع رشیدی انواع موقوفه‌ها با مصارف گوناگون از مسجد، مدرسه و دارالضیافه گرفته تا موقوفه‌های مسکونی، درمانی، خیریه و... وجود داشته است.
ابتدا باید گفت که آنچه به‌‌‌عنوان ربع رشیدی معروف شده است، نام مجتمع آموزشی مذهبی- مسکونی و اقتصادی است که ربع رشیدی (بخش فرهنگی آموزشی) قسمتی از آن است. این مجتمع که باید آن را شهرستان رشیدی نامید، موقوفه‌‌ای است که در اواخر قرن هفتم هجری قمری ساخته و وقف شد.
این شهر دانشگاهی در منطقه ولیان‌کوی باغمیشة تبریز بنا شد و علاوه بر اینکه خود، یک موقوفه بود، ادارة آن نیز از محل درآمد موقوفات تأمین می‌شد. اهمیت این مجتمع بزرگ دانشگاهی را نحوة مدیریت و سازماندهی، رشته‌های آموزشی و منابع مالی آن دوچندان می‌کند.
مهم‌ترین قسمت این مجتمع یک دانشگاه پزشکی بود که دانشجویانی را از سراسر دنیا از چین تا آلبانی در خود می‌پروراند. در آن زمان ربع رشیدی شامل چهار دانشکده بود که در چهار طرف آن قرار داشت. تعداد این دانشکده‌ها که به عربی اربع گفته می‌شود، سبب تسمیه این مکان به نام ربع رشیدی است.
بنیانگذار و واقف مجموعة ربع رشیدی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر غازان‌خان و اولجایتو است که بعد از مسلمان شدن، سلطان محمد خدابنده نامیده شد.
اماکن خیریة ربع رشیدی که بخش اصلی شهرستان است عبارت‌اند از: دارالشفاء، دارالضیافه، خانقاه، روضه و دانشکده‌ها. آنچه رشیدالدین را به این تقسیم‌بندی رسانده بود، انگیزة رسیدن به یک هدف است که به تعبیر او «تکمیل نفوس به حسب قوای نفسانی» بود. از نظر او تکمیل نفوس یا از طریق علمی است که روضه و دانشکده‌ها برای آن ساخته شده‌اند و یا از طریق سیر و سلوک است که خانقاه بدین منظور طراحی شده است. برحسب قوای نفسانی نیز انسان‌ها یا سالمند و صرفاً نیاز به تقویت دارند که دارالضیافه محیط مناسبی برای این منظور است و یا مریض ومحتاج معالجه‌اند که دارالشفاء بدین منظور مقرر شده است(27) .
2- لوله‌کشی آب شیراز:
از اولین نمونه‌های تلفیق سنت حسنة وقف با دستاوردهای نوین علمی، مجموعه‌ای است که قریب به شصت سال پیش به‌وسیلة شادروان حاجمحمد نمازی در شیراز تأسیس شد.
مرحوم حاجمحمد نمازی بر آن بود که تمام سرمایة خود را برای ایجاد مرکزی طبی و بهداشتی برای درمان مردم شهرش صرف کند، اما پس از مشورت با اهل فن به این نتیجه رسید که بیشتر امراض و بیماری‌های شایع به‌دلیل دسترسی نداشتن به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی است.
بنابراین مرحوم نمازی با سرمایة شخصی خود و به کمک دوستان و نزدیکان خویش درصدد احداث تصفیه‌‌خانه و لوله‌کشی آب شهری برآمد که این امر با همت بلند وی تحقق یافت و شیراز اولین شهر ایران بود که از نعمت آب لوله‌کشی سالم بهره‌مند شد(28) .
3- بنیاد فرهنگی البرز :
از موارد دیگری که وقف با توجه به نیاز روز جامعه و در جهتِ درمان دردی از دردهای جامعه انجام شده است، وقف بنیاد فرهنگی البرز است که با هدف ترویج و گسترش علم‌‌آموزی و معرفت‌اندوزی صورت گرفت.
بنیاد فرهنگی البرز در 27 اسفند 1342 با سرمایه و همت مردی خیراندیش و مسلمان به نام آقای حسینعلی البرز در تهران تأسیس شد. هدف این بنیاد، شکوفا کردن استعدادهای نهفتة نسل جوان و دانش‌پژوه کشور بوده و به همین منظور بنا شده بود؛ لذا اقدامات زیر را سرلوحة برنامه خود قرار داده بود:
1. اعطای جوائز حُسن تحصیل به دانش?آموزان و دانشجویان؛
2. اعطای جوائز به دانشمندان و پژوهندگان و مخترعین؛
3. اعطای کمک‌هزینة تحصیلی به دانشجویان به صورت وام بدون بهره؛
4. کمک به چاپ و نشر کتب علمی و مذهبی؛
5. احداث مدارس و مراکز آموزشی.
4- بیمارستان الغدیر تهران:
سال 1358 هجری شمسی فردی خیّر به نام آقای انوری‌زادة اصفهانی در قسمتی از اراضی موقوفة مرحوم حاج عبدالوهاب تهرانی با موافقت اوقاف و متولی مربوطه دارالشفائی را احداث و دایر کرد؛ و نظر به افتتاح این مرکز درمانی مصادف با ایام غدیر خم، به نام خیریة درمانی الغدیر نامگذاری گردید.
در این امر خیر خداپسندانه آقایان حاج عباس جابر انصاری، مصلحی و مرحوم حاج آقا بزرگ‌زادگان به عنوان هیأت امنا با بانی و مؤسس مرکز همکاری داشتند. مدت کوتاهی پس از دایر شدن این درمانگاه خیریه و تجهیز امکانات لازم، این مرکز درمانی به یکی از موفق‌ترین و پرمراجعه‌ترین مراکز درمانی در شرق تهران تبدیل گردید.
با توجه به کثرت مراجعین که روزانه بالغ بر دو هزار نفر بود و نیاز به یک بیمارستان جهت بیماران نیازمندی که احتیاج به بستری شدن داشتند، آقای حاج عباس جابر انصاری مصمم شدند تا در جوار درمانگاه فوق بیمارستانی را با اهداف خیرخواهانه احداث نمایند.
این بیمارستان با مساحت تقریبی 5000 مترمربع و گنجایش تقریبی 100 تخت بیمارستانی با کلیة تجهیزات و نیروی انسانی لازم و پزشکان متخصص از سال 1375 مورد بهره برداری قرار گرفت. بیمارستان با بخش‌های داخلی و جراحی و زایمان و اتاق‌های عمل و بخش‌های ویژة سی سی یو (CCU) و آی سی یو (ICU) دایر و در خدمت مردم محروم منطقه قرار گرفت.
کثرت مراجعین جهت درمان‌های سرپایی و بستری به حدی بود که این مرکز درمانی به یکی از موفق‌ترین بیمارستان‌ها در شهر تهران در امر ارائة خدمات درمانی به مردم و الگوی درمانی در این مرکز درمانی خیریه گردید.
در حال حاضر بیمارستان الغدیر با همکاری حدود 150 پزشک متخصص و فوق تخصص و 170 تخت بیمارستانی و بخش‌های داخلی پاراکلینیک تابعه از قبیل رادیولوژی، سونوگرافی، ماموگرافی، سی تی اسکن، آزمایشگاه‌های تخصصی، داروخانة شبانه روزی، فیزیوتراپی، ارتوپدی فنی و لاپاراسکوپی مشغول خدمت است(29) .
5ـ پرورشگاه مظفری:
موقوفة دارالایتام محمدعلی مظفری در تاریخ 12/9/1326 در تهران توسط آقای محمدعلی مظفری جواهری فرزند حاج فتح الله برای ایتام وقف مؤبَّد شرعی گردید که شامل رقبات ذیل است: ششدانگ یک عمارت مشتمل بر هفت باب حیاط متصل به هم، ششدانگ یک عمارت چهارطبقه مشتمل بر چهارده باب مغازه.
عواید حاصله از موقوفه اعم از مال الاجاره و غیره برای آموزش و پرورش و اطعام و معالجه و لباس و کتاب و سایر مصارف ضروری ایتامی که به صورت شبانه‌روزی نگهداری شوند صرف می‌گردد.
در تاریخ 12/9/1326 بعد از انجام وقف، واقف اقدام به گشایش پرورشگاه با تعداد حدوداً 30 نفر از بچه‌های ایتام، برابر مفاد وقفنامه، از سن 7 سالگی کرد. سن اطفال یتیم قابل قبول در دارالایتام از آغاز هفت سالگی الی نه سالگی خواهد بود و پس از رسیدن به سن 18 سالگی باید خارج شوند.
پرورشگاه از بدو گشایش، اقدام به نگهداری ایتام کرده و تا کنون تعداد زیادی از بچه‌ها به صورت شبانه‌روزی در آنجا نگهداری شده، هزینة نگهداری، حفاظت، تعلیم و تربیت و آموزش آنها پرداخت شده و پس از رسیدن به سن 18 سالگی، برابر مفاد وقفنامه، یا مشغول تحصیل بوده و مدارک عالی دانشگاهی را اخذ نموده یا اینکه حرفه‌ای را آموخته و وارد بازار کار شده‌اند(30)
.
6ـ موقوفة سیف‌الدوله ملایر:
ملایر از جمله شهرهای ایران است که موقوفات در آن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و نقش بسزایی در توسعة آن دارند.
چنان‌که به طور مثال 2/85% از کل اراضی آموزشی این شهر را اراضی وقفی تشکیل می‌دهند. در میان موقوفات این شهرستان، موقوفات سیف الدوله از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است و با توجه به نیت اصلی واقف که توسعة علم و دانش است، اقدامات و فعالیت های بسیاری در این زمینه صورت گرفته است.
از محل درآمد این موقوفات تا کنون 12 باب مدرسه و مجتمع آموزشی ساخته شده است که از جمله آنها مدرسة نمونة سیفیه، با امکاناتی شامل 12 کلاس درس، خوابگاه، سلف سرویس، سالن اجتماعات، کتابخانه، سالن امتحانات و سایت رایانه است.
افزون بر آن می‌توان به پرداخت مبلغ حدود سه میلیارد ریال بابت توسعة علم و دانش و خرید تجهیزات آموزشی و کمک به دانش‌آموزان بی‌بضاعت و ساخت مرکز پژوهشگاه دانش آموزی و IT و اینترنت، جهت ارتقای سطح علمی دانش‌پژوهان و افزایش کیفیت آموزشی و دسترسی به فناوری و ابداعات و اختراعات از محل عواید این موقوفه اشاره کرد.
در بخش آموزش عالی نیز تمام فضاهای آموزشی مورد استفاده شامل دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدة علمی ـ کاربردی، دانشکدة علوم قرآنی و دانشگاه پیام نور، از اراضی وقفی شهرستان است که همین امر نشان‌دهندة جایگاه وقف در توسعة علم و دانش است.
7ـ موقوفة ثلث زهرابیگم:
از جمله موقوفاتی که به دستگیری از مستمندان و کمک به نیازمندان اختصاص یافته، موقوفة ثلث زهرا بیگم در شیراز است. به موجب وصیت‌نامه‌ای که توسط مرحومه حاجیه خانم زهرا بیگم، همسر مرحوم حاج اسدالله خان شیراز در سوم جمادی الاخری سال 1280ق تنظیم گردید،
منافع دو دانگ و نیم مشاع از قریة عادل آباد، که اکنون یکی از محلات شهر شیراز را تشکیل می‌دهد و در حال حاضر بالغ بر 1520 رقبه می‌گردد، به اموری همچون کمک‌های نقدی به دانش‌آموزان بی‌بضاعت، توزیع خوارو بار اعم از روغن و برنج و غیره در ماه‌های رمضان و محرم و صفر بین محصلان و طلاب علوم دینی،
کمک به جوانان برای ازدواج، تهیة لوازم منزل و جهیزیه برای دختران بی‌سرپرست و کم‌بضاعت و تأمین کتب دینی و قرآنی مورد نیاز طلاب علوم دینی اختصاص یافته است که امروزه این کمک‌ها به دانشجویانی که به علت فقر مالی قادر به ادامة تحصیل در دانشگاه‌های مختلف نیستند نیز تسری داده شده است.
شایان ذکر آنکه در تعدادی از پلاکهای ثلث مذکور که دارای کاربری آموزشی هستند مدارس رایگان احداث گردیده و هماکنون شمار زیادی از دانش آموزان در این مدارس مشغول به تحصیلند(31) .
8ـ موقوفة معین‌التجار بوشهری:
از دیگر موقوفاتی که وقف برای دستگیری از مستمندان است، موقوفات معین التجار بوشهری است. مرحوم حاج محمد معین التجار بوشهری طی یک فقره وقف‌نامة مورخ 1322 ق بخشی از املاک خود واقع در شهرستان ممسنی فارس را به موارد مشخصی اختصاص داد که اصلی‌ترین آنها کمک به سادات مستحق و تامین مخارج مهمان‌خانه‌ای به نام خودِ واقف در نجف اشرف است
که اختصاص به زائران عتبات عالیات دارد. تعداد رقبات این موقوفه در سال 1383 بالغ بر 11721 رقبه با درآمدی حدود 5/1 میلیارد ریال بوده که به خوبی می‌توان حدس زد چه شماری از مستمندان از این عواید بهره‌مند شده و این موقوفات چه تأثیری بر کاهش فقر و توزیع ثروت در جامعه دار.
9ـ اقدامات خیریه و موقوفات زهراسلطان نظاممافی «فرمانفرمائیان»:
زهراسلطان عزتالسلطنه، دختر رضا قلی خان نظامالسلطنه بود که علی‌رغم مشکلات و سختی‌های زندگی توجه فراوانی به امور خیریه داشت. برخی از اقدامات خیر وی به شرح ذیل است:
1ـ احداث و اهدای یک باب دبستان در قریة قرهورن شهرستان میاندوآب به سال 1332ش که توسط محمدعلی معتمدیان پیشکار وی، این ساختمان به صورت بلاعوض و با مصالحه به ادارة فرهنگ وقت آن شهرستان هدیه شد.
2ـ اهدای کمک‌های مالی به منظور ساخت بیمارستان عباسی در شهرستان میاندوآب به سال 1333 که فرزندش بهمن میرزا فرمانفرمائیان به عنوان بانی آن کار اهدای مبلغ مذکور را بر عهده داشت. در این مرکز حتی محل اسکان پزشکان هم پیشبینی شده بود.
3ـ واگذاری پنج هزار متر مربع و دو میلیون ریال وجه نقد به وزارت فرهنگ وقت به منظور تأسیس مؤسسهای تعلیماتی در سال 1338 در قریة مهرآباد تهران که امروزه در این مؤسسه دبیرستانی به نام 15 خرداد دایر است.
4ـ احداث و وقف دبیرستان زهرا نظاممافی و تکمیل کلاسهای آن در سال 1340 در ناحیة 11 تهران .
5ـ تأسیس و وقف ورزشگاه ویژة معلولان و بانوان کشور با مساحتی بالغ بر 4823 متر مربع در سال 1344 در شهر تهران که به سازمان تربیت بدنی و تفریحات سالم ایران صلح شد. این مکان امروزه در خیابان شمشیری، خیابان شهید علیاکبر رعنایی در جنوب فرودگاه مهرآباد واقع شده و تحت نام ورزشگاه ورزنده خوانده می‌شود.
6ـ تأسیس و وقف مسجد امیرالمؤمنین ? در زمینی به مساحت بالغ بر 1256 متر مربع همراه با یک باب خانه برای سکونت پیشنماز مسجد و فهرست طویلی از موقوفات مربوط به مسجد که در سال 1345 به ثبت ادارة اوقاف رسیده است. این مسجد در منطقة 9 شهرداری، خیابان شهید عبدالله صفری، نبش خیابان شهید محسن نجفی، پلاک 14 در جنوب فرودگاه مهرآباد قرار دارد.
7ـ تأسیس و وقف مدرسة حرفه‌ای دخترانه به سال 1346 در خیابان مهرآباد تهران که در آن زمان خارج از حوزة مرکزی شهر قرار داشت و جزو املاک خانوادگی زهراسلطان محسوب می‌شد. در وقف‌نامة مربوطه آمده است که صرفاً زمین مورد مصالحه باید برای احداث مدرسة حرفه‌ای دخترانه با نام «مدرسة حرفه‌ای دخترانة نظاممافی» مورد استفاده قرار گیرد. ضمناً تصریح شده که مدت این صلحنامه 99 سال خواهد بود و وزارت آموزش و پرورش جز به این نیت و این نام، حق هیچ گونه دخل و تصرف دیگری در این مدرسه ندارد.
8ـ وقف آموزشگاه حرفه‌ای مخصوص ناشنوایان و لالها در زمینی به مساحت 3031 متر مربع و اختصاص موقوفاتی به آن به شرط آنکه در آن صرفاً آموزشگاه و یا آسایشگاه احداث شود که به سال 1347 در تهران و در منطقة مهرآباد آموزشگاه حرفه‌ای احداث شد. در طول تمام سال‌های بعد نیز کلیة امور مربوط به نقاشی، تعمیرات، تکمیل و تأسیس مستغلات جنبی این مرکز بر عهدة خود زهراسلطان قرار داشت.
9ـ ایجاد و وقف مرکز بهداشتی و درمانی زهرا نظاممافی واقع در خیابان پادگان، خیابان شمشیری، کوچة شهید محمودعلی کرمی در جنوب فرودگاه مهرآباد نیز یکی دیگر از اقدامات نیکوکارانة آن بانوی بزرگوار به شمار میآید(32) .
10ـ موقوفة عبدالله رضوی (خراسان)
عبدالله رضوی در سال 1343 کلیة اراضی و اشجار و باغات خود در سوران را به جز اراضی تفکیک شده، وقف کرد. عواید حاصل از موقوفه باید طبق نظر واقف بدین صورت مصرف گردد:
40% از عواید موقوفه برای ساختمان درمانگاه و مداوای بیماران، 30% از عواید آن برای نگهداری، تغذیه و لباس ایتام که ساختمان آن در مزرعة سوران که دارالایتام میرزای ناظر نامیده خواهد شد و واقف احداث بنا خواهد کرد هزینه خواهد شد. 10% از عواید موقوفه به مصرف روضه‌خوانی و اطعام در محل سوران خواهد رسید و بیست درصد بقیه نیز سهم متولی است ـ که از اولاد او خواهد بود ـ به شرط اینکه توان ادارة موقوفه را داشته باشد.
مرحوم عبدالله رضوی در سال 1357 بخش دیگری از املاک خود را شامل اراضی حسینآباد اراضی بژمهن، اراضی نکاح، عامل و مستغلات سرای سیگاری و اراضی دیگر در روستاهای مختلف و در شهرهای تهران و بندر انزلی و... را در قالب اساس‌نامة شمارة 588/114 در تاریخ 6/3/1357 به صورت بخش دیگری از موقوفة سوران درآورد که در جهت تقویت مصارف مذکور در وقف‌نامة سال 1343 آن مرحوم است.
این موقوفه به صورت یک مجموعة عظیم درآمده است و با کد 459 در ناحیة یک ادارة اوقاف مشهد شناسایی می‌شود. این موقوفه که می‌توان آن را در هشت گروه دستهبندی کرد، دارای 917 رقبه، شامل بخش وسیعی از اراضی مزرعة سوران واقع در 22 کیلومتری شمال غرب مشهد، ، اراضی حسینآباد کرمانیها، ششدانگ مزرعة بژمهن واقع در جاده مشهد، اراضی نکاح، عامل، رقبات واقع در خیابان امام رضا، بازارچة حاج آقا جان، فلکه حضرتسرای سیگاری به اضافة چند منزل، هتل و سرا در شهرهای مشهد، تهران و بندرانزلی است(33) . (مهدی جهانی، ص56)
در حال حاضر گذشته از اطعام و انفاق، درمانگاه و مجتمع آموزشی و پرورشی شبانه‌روزی، مهم‌ترین بخش‌های عام المنفعة موقوفه هستند.
مجتمع آموزشی و پرورشی (شبانه‌روزی) عبدالله رضوی نیز جهت تحصیل و زندگی پسران یتیم در مقطع راهنمایی در سال‌های 1374ـ1375 به اهتمام ادارة کل اوقاف و امور خیریة خراسان با 3500 مترمربع زیربنا در زمینی به مساحت 17 هکتار از اراضی سوران احداث و افتتاح شد.
درمانگاه عبدالله رضوی (میرزای ناظر) در سال 1365 با 418 متر زیربنا احداث و افتتاح شد. این درمانگاه دارای چهار بخش پزشکی، دندانپزشکی، مامایی و تزریقات است و عمدة خدمات آن به صورت رایگان انجام می‌گیرد.
عزاداری و اطعام که یکی دیگر از موارد مصرف موقوفه است همه ساله در ایام عاشورا صورت می گیرد.
نتیجه:
در بخش آغازین این مقاله به ذکر برخی مصادیق خیراندیشی و نوع‌دوستی در بین بعضی ادیان و ملل پرداختیم و یادآور شدیم که همة ادیان در زندگی جمعی به نوع‌دوستی، خدمت‌رسانی و دستگیری نیازمندان تأکید دارند؛ آنگاه گوشه‌هایی از نقش وقف در فرهنگ اسلامی را بیان نمودیم
و معتقدیم در فقه اسلامی، نهاد وقف جایگاه ویژه‌ای دارد و یکی از اجزای اقتصاد اسلامی را تشکیل می‌دهد. در ادامه به اهداف سازمان ملل متحد و کنفرانس اسلامی پرداختیم و در پایان به ذکر مصادیق و نوع مصارف درآمد موقوفات و تنوع این سنت حسنه اشاره کردیم و یادآور شدیم که در بخش‌های مختلف اجتماع کدامیک از نیازها وسیلة کدام دسته از موقوفات حل و فصل خواهد شد و اینک تصریح می‌کنیم:
1- قبل از آنکه دولت مدرن امروزی شکل بگیرد، مشارکت گسترده و باور و اعتقاد مردم در کمک به همنوع و تلاش برای حل و فصل مشکلات فرهنگی ـ اجتماعی جامعه کاملاً مشهود و مشخص بوده است. پس دولتمردان باید زمینة بازگشت به فطرت و طبیعت بشر را بیشتر فراهم و بستر مشارکت مردم در حل و فصل مشکلات را آماده کنند.
2- سازمان‌های ملل متحد و کنفرانس اسلامی باید زمینة مشارکت و ریشه‌های اعتقادی و فرهنگی ملل مختلف در مشارکت امور خیر را بیشتر بررسی و راههای احیای آن را در کنار دولت مدرن فراهم نماید.
3- با برگزاری نشستها و فراخوان مقالات، مصادیق مختلف موقوفات و اقدامات خیرخواهانه در کشورهای مختلف جمع‌بندی و تجارب و یافته‌های علمی مبادله گردد.
4- با رعایت مقررات بین‌المللی زمینه‌های لازم جهت مشارکت بیشتر خیّران در تأمین نیاز سایر ملل فراهم شود.
5- تلاش گردد سازمان‌های خیریه و واقفان و خیّران بهدور از مسائل سیاسی صرفاً در عرصه‌های فرهنگی ـ اجتماعی فعالیت کنند.
6- با نشستهای سالیانه یا چندساله در عرصة بین‌المللی یا کشورهای اسلامی از واقفان و خیّران برجسته تقدیر و تشکر شود.
7- زمینة خدمت و ارائة خدمات تخصصی کارشناسان و افراد کارآمد در مناطق محروم فراهم گردد.
پی نوشت ها :
1. - تاریخ ادیان، ص 26.
2. - تاریخ تمدن، ج 7، ص 351-352.
3. - تاریخ ادیان، ص 393.
4. - داد و دهش در ایران باستان، ص 36.
5. - مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، ص 41.
6. - اگر چه به طور مستقیم سخنی از وقف اموال در قرآن به میان نیامده است، اما از برخی آیات می‌توان چنین استنباطی کرد؛ مانند: سورة بقره آیات 261 تا 267، سورة کهف، آیة 46، سورة مریم، آیة 76.
7. - «نخستین موقوفه در اسلام»، ص 76.
8. - بحار الأنوار، ج2، ص 22.
9. - «وقف از دیدگاه مبانی اسلامی»، ص 53.
10. - تاریخچة اوقاف اصفهان، ص37.
11. - «نظام وقف اسلامی و نظام‌های مشابه در جهان غرب»، ص 116.
12. - مطالعات تطبیقی، ص74.
13. - «نظام وقف اسلامی و نظام‌های مشابه در جهان غرب»، ص 116.
14. - مطالعات تطبیقی، ص49.
15. - بنیاد اوقاف و امورخیریه فرانسه و نقش آن در توسعة سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، حسن فرشتیان، ص87.
16. - بنیادهای وقفی در آلمان فدرال، مصطفی مومنی، ص95.
17. - مطالعات تطبیقی، ص53.
18. - سازمان ملل متحد در ایران، ص 8 .
19. - همان، ص 14.
20. - همان، ص 16.
21. - همان، ص 18.
22. - همان، ص 20.
23. - همان، ص 30.
24. - همان، ص32.
25. - همان، ص 34.
26. - پرتوی از سیمای وقف در ایران اسلامی، ص 16 و 17.
27. - پیشین، ص 23.
28. - همان، ص 32.
29. - ربع قرن تلاش فرهنگی ـ اجتماعی و عمرانی، ص 113.
30. - همان، ص 117.
31. - همان، ص 131.
32. - «اقدامات خیریه و موقوفات زهراسلطان مافی "فرمانفرمائیان"»، ص95.
33. - «موقوفات خراسان»، ص 56.
منابع و مأخذ :
احمد بن سلمان، مقدمه ای بر فرهنگ وقف، چاپ سازمان اوقاف و امور خیریه.
برهان بن یوسف، فروهر، نیکوکاری و داد و دهش در ایران باستان، چاپ دوم، 1357.
حکمت، علی اصغر، تاریخ ادیان، تهران: ابن سینا، چاپ اول، 1348.
جناتی، محمد ابراهیم، «وقف از دیدگاه مبانی اسلامی»، وقف میراث جاویدان، ش 5، بهار 1373.
جهانی، مهدی، «موقوفات خراسان»، وقف میراث جاویدان، ش 27
دفتر سازمان ملل متحد در تهران، نظام ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول 1386.
دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمة احمد آرام، تهران: انتشارات سازمان آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم، 1370.
روابط عمومی سازمان اوقاف و امورخیریه، ربع قرن تلاش فرهنگی ـ اجتماعی و عمرانی، سازمان اوقاف و امور خیریه 1383.
سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، ادارة کل اوقاف اصفهان؛ 1346.
عالم‌زاده، هادی، «نخستین موقوفه در اسلام»، وقف میراث جاویدان، ش 3، پاییز 1372.
عبدالحلیم عمر، محمد، «نظام وقف اسلامی و نظام‌های مشابه در جهان غرب»، ترجمة علی زاهدی، وقف میراث جاویدان، مؤسسة فرهنگی هنری راسخون، ش 69؛ بهار 1389
فرشتیان، حسن، «بنیاد اوقاف و امور خیریة فرانسه»، وقف میراث جاویدان، ش 37، بهار1381
گزارش مطالعات تطبیقی قرارداد سند همکاری سازمان اوقاف و امور خیریه و دانشگاه امام صادق ?، پاییز و زمستان 1386.
لطیفی، میثم، پرتوی از سیمای وقف در ایران اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، 1387.
مؤمنی، مصطفی، «بنیادهای وقفی در آلمان فدرال»، وقف میراث جاویدان، ش 8 ، زمستان 1373
مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404 ق.
ملک‌زاده، الهام، «اقدامات خیریه و موقوفات زهراسلطان مافی "فرمانفرمائیان"»، وقف میراث جاویدان، ش 49. ناس، جان، تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز، ترجمة علی اصغر حکمت، تهران: پیروز، 1344.
منبع:
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 71
نویسنده: نادر ریاحی سامانی
این مقاله در تاریخ 11403/1/21 بروز رسانی شده است.
