اي گشاينده‌ي خزاين جود

شاعر : امير خسرو دهلوي

نقش پيوند کارگاه وجود		اي گشاينده‌ي خزاين جود
يک رقم زان جريده‌ي جبروت		همه هستي ز ملک تا ملکوت
توئي و جز ترا نشايد گفت		هست بي نيست آشکار و نهفت
بنده را از کرم نوازنده		اي به صد لطف کارسازنده
با خودم دار بي خودم مگذار		آمدم بر در تو بي‌خودوار
بنده‌ام خوان و بندگي آموز		به کرم رخت خواجگيم بسوز
پر کن از خاک بندگي بصرم		دور کن باد خسروي ز سرم
کز تو با ديگري نپردازم		آن چنان ره به خويش کن بازم
بود از نعمت خواجه‌ي دو سراي		سخن آن به که بعد حمد خداي
آسمان دايره است او پرگار		بهترين نقطه‌ي رسل بشمار
چهار رکن و چهار صفه‌ي دين		چار يارش بچار سوي يقين
روشن از پرتو يقين ويند		آن بزرگان که همنشين ويند
از لب لعبت فسانه سراي		گويم افسانه‌هاي طبع فزاي
دور مستي و بلک داروي خواب		هر فسانه صراحيي ز شراب
حور و کوثر درو تمام کنم		هر يکي را بهشت نام کنم
نام اين هشت خانه هشت بهشت		پس نويسم به کلک مشک سرشت
بي قيامت بهشت دريابد		تا کسي کاندرو گذر يابد
از خزينه چنين گشايد در		گنج پيماي اين خزينه‌ي پر
چو شد از نور در جهان نامي		کافتاب جمال بهرامي
او به جاي پدر به تخت نشست		پدرش رخت زندگاني بست
داد با شغل دولتش خويشي		هر کرا ديد در خود پيشي
جز خردمند و راستکار و امين		کاردارش نشد به روي زمين
خود بفارغدلي به باده نشست		عهده‌ي ملک چو بر ايشان بست
باده مي خورد و گنج مي افشاند		عيش مي کرد و کام دل مي راند
آنچه بي مي توان شد از وي مست		جستي از مطربان چابک دست
گشته همتاش در کمان و کمند		حاضر خدمتش غلامي چند
افتي در ته سپهر کبود		خاص‌تر ز آن همه کنيزي بود
به دلارا ميش برآمده نام		بس که کردي بهر دلي آرام
هوس انگيزتر ز عشق مجاز		قامتي در خوشي چو عمر دراز
سخت رسته ز صحبت دل سخت		بر چو نارنج نو به شاخ درخت
برده صد ره رونده را از راه		چو به دنبال چشم کرده نگاه
کرده تعليم دزدي عجبش		نيم دزديده خنده زير لبش
مرگ را داده چاشني ز حيات		سختي تلخ در لبي چو نبات
داده بر دست فتنه رشته دراز		گيسوي پيچ پيچش از سرناز
پاي تا سر همه لطافت و زيب		تني از نازکي درونه فريب
همچو جمشيد در نظاره‌ي جام		در تماشاش روز و شب بهرام
آهوي شير گير همراهش		ره سوي صيدگاه بي گاهش
گور صد شير کنده بود به تير		داشت ميلي تمام در نخچير
با دگر وحشيانش زور نبود		رغبتش جز به صيد گور نبود
که شدي پشته‌ها چون گنبد گور		گور چندان فکندي از سر شور
مشک شب را نهفت در کافور		با مدادان که اين غزاله‌ي نور
توسنان شکار جست به پيش		شاه بهرام هم به عادت خويش
لرزه در باد مهرگان آورد		اشقر خاص زير ران آورد
کرد همراه ناشکيبي خويش		نازنين را به همرکيبي خويش
کرده صيدش بصد دلارامي		شاه بهرام و ترک بهرامي
صيد جويان به صيدگاه شدند		هر دو پويه زنان به راه شدند
آهوئي چند پيش شاه گذشت		زين ميان ناگه از کرانه‌ي دشت
کاهو آمد به سوي شير فراز		گفت با شه غزال شير انداز
کانچنان افگني که من گويم		هر يکي را ز تو چنان جويم
که شود ماده نر نرش ماده		ناوکي زن بر آهوي ساده
تاخت مرکب به هم عناني او		شاه دريافت خورده داني او
برد زانگونه کو نداشت خبر		به خدنگي دو شاخ از آهوي نر
که ازو تا به ماده فرق نماند		ضربه فرق او از انسان راند
سوي ماده که نر کند در تاخت		کار نر چو به مادگي پرداخت
بس بر آهو روانه کرد ز شست		دو يک انداز را بهم پيوست
که دو شاخ پديد کرد ز فرق		هر دو در سر چنان نشاندش غرق
کرد نر ماده ماده را نر کرد		زان دو شرط هنر که در خورد کرد
از وي انصاف آن هنر درخواست		کرد چون خواهش صنم همه راست
کي کمال تو عقده بند زبان		پاسخش داد ماه نوش لبان
جادويي بود ني هنرمندي		اين هنر قدت خداوندي
دستها را ز دستها پيشي است		ليک از انجا که راست انديش است
بينش خويش را به بينش خويش		بين که تا نفگي ز بينش پيش
نيز ازين نغز تر تواند بود		کانج ازين گرده‌هات نغز نمود
زعفران گشت رنگ گلنارش		شاه را طيره کرد گفتارش
اين چه گستاخيست و بي خردي		گفت کاي در خور جفا بدي
ديگري به ز من چگونه بود		من که کارم همه نمونه بود
او فگندش زين و مرکب برد		اين سخن گفت و پي به کين افشرد
تشنه و غرق آب و از جان سير		ماند بي خويشتن صنم تا دير
راه صحرا گرفت و مي شد راست		بس به صد خستگي ز جا برخاست
مي گذشتش چو سوزني ز حرير		از کف پاي خارهاي چو تير
چون شود چون به زير خار شود		پا که از برگ گل فکار شود
سايه در زير و آفتاب ز بر		کس نه همراه و رهنماش مگر
گفته و کرده را پشيماني		مي‌نمود اندران پريشاني
گذر اندر سواد ديهي يافت		قدري چو برين نمط بشتافت
کادمي هيچ از آن طرف نگذشت		آن دهي بود بر کرانه‌ي دشت
همچو مهتاب کوفتد به خراب		آمد آن مه دران خرابه شتاب
در سفال شکسته ريحاني		در شد اندر تريچ دهقاني
هم هنرمند و هم ملک زاده		بود دهقان جواني آزاده
دست چون ابر و برق بر سر رود		طرفه بر بط زني گزيده سرود
مضحک و مبکي و منوم ساز		باز دانسته پرده‌ها را راز
روي گل رنگ و زلف مشکين را		چون نگه کرد سرو سيمين را
وندرين دشتش از کجا گذر است		ماند حيران که اين چه جانور است
ور پري نيست چون رسيد اينجا		اين پري از کجا پريد اينجا
کيستي تو بدين لطافت و نور		گفت کاي چشم بد ز روي تو دور
خبري ده که با خبر گردم		ملکي با پري و يا مردم
داد بيرون دمي به صد خجلي		صنم تن گدل ز تنگ دلي
قصه‌ي خويش و غصه‌ي بهرام		گفت يک يک ز جان بي آرام
شرف ما به بارنامه‌ي تست		گفت ز آنجا که کارنامه‌ي تست
من پذيرفتمت به فرزندي		چون تو شايسته خداوندي
حاضر خدمتم به ماحضري		گر قناعت کين به خشک و تري
بر زمين بوسه داد چون سايه		خواجه زان اختر فلک مايه
از دل خويش ريخت در دل او		از هنرها که بود حاصل او
خاصه در پرده بريشم وناي		کرد استاد در همه جاي
که بکشتي و زنده کردي باز		چند گه جادوئي شد اندر ساز
کز جهان جادوئي برامد طاق		اين خبر شهره گشت در آفاق
کشد و باز زنده گرداند		کاهو از دشت سوي خود خواند
غلغلي در همه جهان افتاد		گفت و گويي بهر کران افتاد
يافت داراي دولت آگاهي		از پژوهندگان در گاهي
زين خبر در دلش نماند آرام		زان هوسها که بود در بهرام
سرو را باد و باد را پا داد		بامدادان عنان به صحرا داد
رفت جائي که آن تمنا داشت		چون تمناي آن تماشا داشت
که هنرهات پيش چشم آريم		گفت بهرام کارزو داريم
بود بهر شکنجه‌ي بهرام		نازنين را که آن همه رم و رام
جاي جولان خويشتن دريافت		زان تمناي شه که در خور يافت
نازند راه آوان زان راه		گشت همراه شير گيري شاه
لحن آهو نواز را بنواخت		چو زد آهو بسي و گور انداخت
پاي کوبان درامدند ز پيش		آهوان رميده با دل ريش
پرده خواب راست کرد به رود		چو سوي خويش خواندشان به سرود
همه خفتند گوئيا مردند		در زمان کان نفس فرو بردند
ساخت آن جسته را که برجستند		چون دمي ديده‌ها بهم بستند
زنده را کشت و کشته را جان داد		زان نمونه که شرح نتوان داد
بست چشمش ز چشم بندي او		ديد شه نيز سحرمندي او
بر گهر طعنه‌ي خريداران		ليکن آورد همچو طراران
هر کسي دارد از طلسمي بهر		کاين چنين‌ها بسي است اندر دهر
که ازو کار دانتري نبود		کارداني به کشوري نبود
گفت آري از ان ما همه اين		در شکر خنده شد بت شيرين
ليک بهتر زمانه از بهرام		زيرکان در هنر بوند تمام
ناوکش را نشانه‌ي جان ساخت		شاه آواز آشنا بشناخت
در برآورد چون به غلطاقش		داد منزل به جان مشتاقش
عذرهاي گذشته خواست بسي		زد ز عذر گناه خود نفسي
باز بردش به تخت بهرامي		بس به صد شادي و دلارامي
پيش از ان شد که پيش از ان بودش		دل کزان پيش مهربان بودش
آيد اندر نمونه‌ي تمثال		شاه فرمود کان دو صورت حال
در خور نق نگاشته و سرير		نقش بندان بخانه‌ي تصوير
در سبق هم جريده‌ي بهرام		پور منذر که بود نعمان نام
وز بزرگي و کارداني او		شه ز بس دانش و معاني اور
دستگاه و زارتش داده		در همه ملک اشارتش داده
مصلحت را گسسته ديد عنان		چون ز صحرا نوردي بهرام
تجربت يافته ز چرخ بلند		جست داناي کار مردي چند
در خور پيشگاه تاجوران		دادشان يادگارهاي گران
هفت دختر ز هفت صاحب تخت		کاورند از براي خلوت بخت
آوريدند هفت ماه تمام		رهروان بعد هفت ماه خرام
کرد نعمان بناي ديگر ساز		چون قوي شد بناي پرده‌ي راز
کز بهشتش نمونه بود درست		بر لب جوي مرغزاري جست
باز گفتش خيال خاطر خويش		خواند معمار کاردان را پيش
هفت گنبد برآوري چو سپهر		از زمين تا فراز گنبد مهر
کز زمين آسمان بنا کردي		بود بناي کاردان مردي
خلق را زان نمونه شيدا کرد		شيده نامي که هر چه پيدا کرد
جا در و هفت ماه روي گرفت		هفت گنبد چو رنگ و بوي گرفت
جامه را رنگ داده بر تن خويش		هر يکي هم به رنگ مسکن خويش
باز گفتند قصه با بهرام		چون شد اسباب هفت خانه تمام
زاد مي زادگان نيايد راست		کانچه نعمان کاردان آراست
ميل طبعش عنان ز دست ربود		شاه کاين مژده‌ي نشاط شنود
گشت بر لاله کرد و بر شمشاد		چون رسيد اندران خجسته سواد
مغزش از بوي گل معطر گشت		بوي گلهاش مغز پرور گشت
ميوه بر ميوه ديد شاخ به شاخ		بيشتر شد به بوستان فراخ
ديد هر سو نگار خانه نو		چون درامد به کار خانه نو
جان ز نظاره ناشکيبا ديد		جنتي بر ز جور زيبا ديد
با حريفان نو نوشت به جام		مجلسي يافت پر ز نعمت و کام
کش ز عيش گذشته نامد ياد		آن چنان شد به روي خوبان شاد
بخششي کردش از نهايت بيش		خواند نعمان کاردان را پيش
که بر آراست آن چنان جائي		آفرين گفت بر چنان رائي
شد به دامان صبح غاليه بيز		روز شنبه که باد مشک انگيز
خانه زو همچو نافه چين شد		شه به گنبد سراي مشکين شد
خاست از خوابگاه ناز به مهر		ماه هند و نژاد رومي چهر
نقل ريزي و مجلس آرائي		کرد چون ساقيان برعنائي
عشرت و عيش بود و باده و جام		ز اول بامداد تا گه شام
هم ز گل مست بود و هم ز شراب		شه ز مستي نمود رغبت خواب
مستي نقلش از مي افزون بود		جانش از ذوق بوسه مفتون بود
خواست کافسانه‌ي سرايد خوش		زان پري پيکر بهشتي وش
بود شاهي به شهر ياري چست		گفت وقتي به روزگار نخست
قدم آدم افسر بختش		در سر انديب پايه تختش
در چه کار دانش آموزي		هوسي بودش از دل افروزي
ميل با زيرکان دانايان		داشت پيوسته چون نکو رايان
هم توانگر به علم و هم بتوان		سه پسر داشت هوشمند و جوان
هر يکي را جدا به پرسش کار		خواند روزي نهاني از اغيار
که مرا شد بنفشه سرو بلند		گفت اول به اولين فرزند
رونق ماه تا به ماهي را		قرعه بر تست پادشاهي را
که جهان خوش بود خدا خشنود		آن بنا نو کني به داد و به جود
با توانا کني توانائي		ناتوان را برفق پيش آئي
گوسپند ان به گرگ نگذاري		به شباني رمه نگهداري
گفت جاويد باد دولت شاه		پور دانا به خاک سود کلاه
بي تو خود زيستن ز بهر چراست		تا توئي ملک بر کسي نه سزاست
کي سليمان تخت گير شود		مور با آنکه در سرير شود
چون پسنيده ديد گفتارش		شه دران آزمايش کارش
واشکارش به خشم بيرون راند		در دلش صد هزار تحسين خواند
خاص کردش به آزمايش خويش		خواند فرزند دومين را پيش
ماجراي گذشته بيرون داد		با فسونگر زبان به افسون داد
کرد پرسنده را زبان بندي		پسر زيرک از خردمندي
کردني شد هر آنچه فرمائي		گفت ما را به جان و بينائي
عيب باشد ز بنده عيب مگير		ليک پيشت حديث تاج و سرير
ديگري کي نهد به مسند پاي		ديرمان تو که تا توئي بر جاي
با تو نيز آن کند که با دگران		وان زمان کاين زمانه گذران
بار سر جز به دوش نتوان برد		مهتري هست آخر از من خرد
وز حضور خودش به يک سو کرد		شاه زو هم گره در ابرو کرد
خرده‌يي باز در ميان آورد		روي در خرد کاردان آورد
که ز طفلان نکو نيايد پاس		داد پاسخ جوان کارشناس
مي‌شناسند گوهر از خاشاک		شاه چون ديد کان سه گوهر پاک
سود بر خاک بندگي رخ خويش		شادمان شد ز بخت فرخ خويش
با جگر گوشگان شد اندر شور		ليکن از پيش بيني و پي غور
پيش گيرنده ره ز پيش سرير		داد فرمان که هر سه بدر منير
هر که ماند گناهکار بود		تا حد ملک شهريار بود
توشه بستند و ره گراي شدند		زين سخن هر سه تن ز جاي شدند
تا شدند از ديارشان بيرون		ره نوشتند بي شکيب و سکون
که از آن بود ملکشان نيمي		در رسيدند تا به اقليمي
مي نوشتند سوي شهري راه		روزي از گردش ستاره و ماه
تک زنان سويشان گذشت چو نير		تا که از پيش زنگي چون قير
شتري ديد کس روان زين سوي		گفت کاي رهروان زيبا روي
نقش ناديده را روان بگشاد		زان سه برنا يکي زبان بگشاد
يک طرف کور هست گفتا هست		گفت کان گمشده که رفت از دست
گفت او را کمست يک دندان		دومين باز کرد لب خندان
گفت يک پاي لنگ دارد نيز		سومين هوشمند با تميز
بايدم ره به هم عناني او		گفت چون راست شد نشاني او
که همين راه گير و رو بشتاب		باز گفتند هر يکيش جواب
رفت و دنبال کار خويش گرفت		مرد پوينده راه پيش گرفت
مي نمودند نرم نرم خرام		آن جوانان براه گام به گام
موج آتش فشاند چشمه مهر		تا زمانيکه گرم گشت سپهر
کش دو پرتاب بود سايه فراخ		زير عالي درخت انبه شاخ
ميل کردن سوي آب و گياه		در رسيدند رنجديده ز راه
بر گل و سبزه خوابگه جستند		چشمه ديدند دست و پا شستند
نرگس مستشان شد اندر ناز		چون ز ياد خوش درونه نواز
با زباني چو خنجر پولاد		ساربان باز در رسيد چو باد
پايم از تاختن نداشت درنگ		گفت اين سوي تا بيک فرسنگ
گرد چه بود که آفريده نديد		ديده گردي از آن رميده نديد
هر چه ديديم چون توانش نهفت		گفت ازيشان يکي که بشنو گفت
روغن اين سوي و انگبين آن سوي		هست بارش دو سوي روياروي
هست گفتا زني سوار بر او		دومين کرد روي کار بر او
وز گرانيش کار دشوارست		سومين گفت زن گرانبار است
گرد شک را ز پيش خاطر شست		ساربان زانهمه نشان درست
چنگ در زد سبک بدامنشان		آگهي چون نداشت از فن شان
گرد گشتند خلق از چپ و راست		زان نفير و فغان کزو برخاست
که ببايد شدن چو کار افتاد		تا نهايت بران قرار افتاد
راه انصاف را نظر کردن		ملک عهد را خبر کردن
وانهمه پاسخ و سوال که بود		ساربان ماجراي حال که بود
که بمان تا بود سپيد و سياه		گفت اول دعاي دولت شاه
در تک و پويه زاري و خورد نصيب		ماسه بر نامسافريم و غريب
نارسيديم بر در اين شهر		مي‌بريديم ره ز گرش دهر
تازه کرديم نقش او را داغ		او شتر جست و ما به لابه و لاغ
کانچه پيداست چون توانش نهفت		شد ملک گرم از اين حکايت و گفت
خويشتن را به بد نشانه مکن		برده را بازده بهانه مکن
بندشان کرد چون گنهکاران		اين سخن گفت و چون ستمکاران
سوي زندان شدند با دل تنگ		آن جوانان نغز با فرهنگ
بر در ساربان رسيد فراز		شتر ياوه گشته با همه ساز
بر درختيش مانده بود مهار		مردي آمد که در فلان کهسار
ديدم و کردمش مهار کشي		من بران سو شدم بخار کشي
تا من آوردمش بر تو کشان		زن که بالاش بود گفت نشان
بس به سوي ملک روان شد زود		ساربان دادش آنچه واجب بود
يافتم هر چه ياوه و گشت ز راه		گفت باشد که من ز دولت شاه
وان عروسي که بد سوار براو		شتر و هر چه بود بار بر او
بنديان را ز بند بگشايد		شه نظر سوي عدل فرمايد
از جگر بر کشيد آهي چند		شه ز آزار به گناهي چند
نرم دل کردشان به پرسش نرم		خواندشان با هزار خجلت و شرم
خلعتي داد هر يکي را خاص		وانگهي دادشان ز بند خلاص
باز پايد نمودن از کم و بيش		پس بپرسيدشان که قصه خويش
چون نشاني دهد ز جوهر او		کانچه مردم نديد پيکر او
خواسته بي کران دهم بي خواست		ماجرا گرد رست باشد و راست
سر شمشير در زبان آيد		ور کم و بيش در ميان آيد
گفت بادي هميشه خرم و شاد		پس يکي زان سه تن زبان بگشاد
بينشم ره نمود زان گفتم		من که کوريش را نشان گفتم
خوردنش از درخت و خاره گياه		همه يک سوي ديدم اندر راه
من بيک پاي ازانش گفتم لنگ		دومين گفت کز ره فرهنگ
که به يک پاي رفته بود کشان		کانچنان ديدمش براه نشان
ديدم افتاده نمي خورد او		برگ و شاخي که خورد کرده او
برگ يک يک درست بود در او		هر چه ناخورده مي نمود در او
هر چه گفتيد راست بود و درست		شاه گفتا که آن سه چيز نخست
روشن وراست گفت بايد نيز		سه ديگر بدانش و تميز
وانچه درپرده بود باز گشاد		بازيکتن زبان راز گشاد
ماجرا ز انگبين و روغن رفت		گفت کاول دمي که از من رفت
ديدم آلايشي چکيده به خاک		وان چنان بد که در خس و خاشاک
سوي ديگر قطار لشکر مور		مگس افکنده بود يک سو شور
حکم کردم که روغن است نه شهد		هر چه در وي دويد مور به جهد
به فراست شد انگبين معلوم		وانچه سويش مگس نمود هجوم
اثر زانو شتر به زمين		آن چنان ديدمش که گشت يقين
نقش نعلين‌هاي کدبانو		گشت پيدا ز پهلوي زانو
زان سبب حامل و گرانش گفت		گفت سوم که راي من بنهفت
بر جمازه سوار شد ز زمين		کاندران جاي کان جمازه نشين
کزمين خاستنش دشوار است		گفتم اين حامل گرانبار است
بنده شد زان فراستي به صواب		شاه کز هر سه تن شنيد جواب
ساخت برگي چنان که بايد ساخت		هر يکي را به صد نوا و نواخت
کرد رغبت به همنشيني‌شان		زان نمو دارد ور بيني‌شان
تا بود نزدشان به خلوت جاي		منزلي دادشان درون سراي
تازه کردي نشاط را بازار		دل چو گشتيش فارغ از همه کار
باده خوردي به مجلس آرائي		با حريفان تو و به تنهائي
بهره جستي ز کارداني‌شان		گوش کردي دم نهاني شان
کافرين بر شما خردمندان		آنگهي گفت جمله را خندان
يافتم بهره‌مندي از همه چيز		با شما دوستان با تميز
هر چه پيش است سود بيشتر است		با شما عيش موجب هنر است
نتوان بند کرد در يک جاي		ليک گردنده‌ي جهان پيماي
بس بهر يک سپرد صد دينار		ازين نمط خواست عذرها بسيار
\N		هر سه از بخت شادمانه‌ي خويش

اي گشاينده‌ي خزاين جود

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته