خواص دارويي خاکشير

نام هاي فارسي:خاکشير، خاکشي
نام علمي:Descurainia sophia
نام انگليسي: Fluxweed, Flixweed
نام عمومي: Flixweed
نام عربي: خبه
نام فرانسوي: Velar sagesse
نام آلماني: Sophienkraut
نام مترادف: Sisymbrium sophia
نام خانواده: Brassicaceae( خردل)

گياهشناسي:
 

گياه خاکشي گياهي است علفي و بوته اي که يک ساله يا دو ساله مي باشد. ارتفاع آن گاهي به يک متر مي رسد و اصولاً از قسمت هاي بالاي ساقه منشعب مي شود. برگ ها داراي بريدگي هاي زياد بوده و گاهي نخ مانند شده است. ميوه ها به صورت خورجين باريک به طول تا 3/5 سانتيمتر به صورت تقريباً عمودي بر روي انتهاي ساقه قرار مي گيرند. گل ها کوچک و به رنگ زرد روشن است. دانه ها بسيار ريز و به رنگ تقريباً نارنجي و يا مايل به قهوه اي و بيضي شکل هستند که در يک رديف داخل خورجين قرار گرفته اند. دانه هاي خاکشي که قسمت مورد استفاده دارويي گياه مي باشند را پس از رسيدن کامل ميوه و در مرداد و شهريور ماه جمع آوري مي کنند. گياه خاکشي در اکثر نقاط ايران رويش دارد. خاکشي بومي اروپا و نواحي معتدل و قاره آسيا، از جمله ايران، عراق، پاکستان، افغانستان، چين، هند و شمال آفريقا مانند مصر، مراکش و الجزيره مي باشد.

تاريخچه:
 

خاکشي از قديم به عنوان اشتهاآور، مقوي معده، ضد تب، ملين و در مشکلات سوء هاضمه مورد استفاده بوده است. همچنين در زمان باستان جهت درمان اسهال خوني مورد استفاده بوده و توسط متخصصان گياهان دارويي به نام Sophia chirugorum به معني « عقل جراحان» ناميده مي شده است.

ترکيبات مهم:
 

مهم ترين ترکيبات دانه خاکشي شامل گلوکز اينولات ها بوده که شامل آليل ايزوتيوسيانات، بوتنيل ايزوتيوسيانات، سيانو 3 و 4- اپي تيو بوتان، 5- متيل تيوپنتانيتريل، 3- فنيل پروپيونيتريل، 4- متيل تيوبوتيل ايزوتيوسيانات و 2- فنيل اتيل ايزوتيوسيانات مي باشند. ترکيبات ديگر شامل اسيدهاي چرب پالميتيک، لينولنيک، اولئيک و استئاريک مي باشند. املاح موجود در دانه شامل گوگرد، کلر، فسفر، آهن، پتاسيم، کلسيم، سديم و منيزيم مي باشند. دانه همچنين حاوي پروتئين، صمغ، موسيلاژ، چربي و ترکيبات ازت دار است.

اثرات مهم:
 

در طب عوام و سنتي از دانه هاي خاکشي به عنوان درمان اسهال، ادرارآور، تب بر، رفع التهاب کليه، دفع کرم و درمان آب آوردن انساج به صورت جوشانده استفاده مي شده است. از قديم در ايران خاکشي را با آب سرد مخلوط و به عنوان ملين و خنکي مصرف مي نموده اند.
مطالعات فارماکولوژيکي در مورد خاکشي چندين خاصيت آن را روشن نموده است: صمغ و موسيلاژ روي دانه خاکشي با جذب آب متورم شده و توليد ژل حجيمي مي نمايد که داراي خاصيت نرم کننده بوده و باعث سهولت خروج مدفوع و اثر ملين آن مي شود. اصولاً ايزوتيوسيانات ها داراي خاصيت ضد ميکروب بوده، به همين دليل خاصيت ضد تب خاکشي را مي توان به آنها نسبت داد. از طرفي چون هورمون تيروئيد ظاهراً وابسته به تنظيم درجه حرارت بدن مي باشد، ممکن است با کاهش توليد و ترشح تيروکسين، متابوليسم بازال کاهش يافته و درجه حرارت بدن متعاقب آن کاهش يابد.

طريقه و ميزان مصرف:
 

-خيسانده: خاکشي را در آب سرد براي چندين ساعت بخيسانيد و ميل کنيد.
-جوشانده: خاکشي را به مدت 10 دقيقه با آب بجوشانيد و پس از سرد شدن مخلوط را ميل نماييد.
-ضماد: براي رفع زخم، جراحات و رفع ورم ها، خاکشي را کوبيده و به صورت ضماد درآوريد. ضماد به صورت موضعي مورد استفاده خواهد بود.
در کتاب مخزن الدويه درباره خاکشي چنين نوشته است:
خبه يا خاکشي دو نوع مي باشد، يکي ريزه که رنگ آن مايل به سرخي و طعم آن اندکي مايل به تلخي است و دوم از آن بزرگتر و رنگ آن سرخ مايل به تيرگي مي باشد و هر دو خودرو در صحراها و باغ ها و دامن کوه ها مي رويند. داراي خاصيت مقوي معده و هاضمه بوده و جهت گرفتگي آواز و نيکويي رنگ رخسار مفيد است. براي حصبه و برودت احشا و خروج خلط سينه و ريه مفيد است. محرک قواي جنسي است، به خصوص اگر هر روز دو مثقال ( 10 گرم) از آن را با چهار مثقال( 20 گرم) شکر کف نمايند. ضماد آن براي زخم ها، ورم ها و نقرس سودمند است. همچنين براي سرفه مزمن و جهت شش، جگر و زخم هاي رحم نافع است.
از قديم خاکشي در طب عاميانه به اشکال زير مورد استفاده بوده است:
به عنوان ضد سم حدود 1 مثقال(پنج گرم) از دانه ها را بشوييد و با آب يا گلاب به اندازه اي بجوشانيد تا دانه ها شکفته گردند. سپس نيم گرم از آن را به مسموم بخورانيد. در اين حالت ايجاد تهوع و قي مي کند. اين کار بايد تکرار شود تا قي متوقف گردد. براي رفع اسهال کودکان يک قاشق خاکشير را بشوييد و در ظرفي بريزيد و روي حرارت کم به هم بزنيد تا بو داده شود. آنگاه به آن کمي عسل بيفزاييد و هر نيم ساعت يک قاشق چايخوري از آن به کودک بخورانيد.
براي نيکويي رنگ رخسار هر روز دو مثقال خاکشي و چهار مثقال شکر تا 10 روز به صورت خوراکي مصرف کنيد.
براي درمان زخم ها و ورم هاي بدن از ضماد آن استفاده مي شود. ضماد آن براي تسکين دردهاي نقرس مفيد است. براي دفع سنگ کليه از مخلوط خارشتر، خاکشير و ترنجبين به صورت جوشانده، صبح ناشتا مصرف گردد.
براي چاق شدن، خاکشير با شير تازه مصرف شود. براي برطرف شدن جوش هاي صورت يک قاشق ترنجبين و دو قاشق غذاخوري خاکشير را مخلوط کرده و هر روز صبح، ناشتا ميل شود. اين عمل بايد دو هفته ادامه يابد.

نکات قابل توجه:
 

1-دانه هاي خاکشي بايد در ظروف سربسته، دور از نور، حرارت و رطوبت نگهداري شوند.
2-گاهي دانه هاي گياهان خانواده خاکشي که مشابه با آن مي باشند به اشتباه توسط مردم مورد استفاده قرار مي گيرند، لذا بايد به رنگ، اندازه و شکل دانه ها دقت کافي نمود.
3-بايد توجه داشت که شکل مصرف خاکشي در اثرات دارويي آن دخالت دارد، مثلاً خاکشي مخلوط با آب سرد داراي خاصيت ملين(ضد يبوست) و خاکشي به صورت جوشانده داراي خاصيت ضد اسهال مي باشد.
در حالت اول صمغ و موسيلاژهاي خاکشي در آب متورم شده و باعث رفع يبوست مي شوند، در حالي که در جوشانده ترکيبات داخل خاکشي استخراج شده و خاصيت ضد اسهال را ايجاد مي نمايند.
منبع:نشريه ي دنياي تغذيه، شماره 99
/ع