تغذيه كودكان در سنين مدرسه(1)

اگرچه ميزان رشد كودكان در 12-6 سالگي كاهش مي يابد ولي به دليل اين كه كودكان بيشتر اوقات خود را در مدرسه مي‌گذرانند و يا در باشگاه هاي ورزشي و برنامه هاي تفريحي شركت مي‌كنند، دريافت غذايي آن‌ها زياد مي شود. مشكلات رفتاري مربوط به غذا خوردن تا اين سنين معمولاً رفع مي شوند و كودكان از خوردن غذا جهت رفع گرسنگي لذت مي برند. ولي تمايل به مصرف غذاهاي آماده رستوران و يا سوپر ماركت‌ها بيشتر مي شود كه در اين دوران آموزش‌هاي لازم جهت عادات صحيح غذايي ضرورت دارد.

نيازهاي تغذيه اي در سنين مدرسه
 

تغذيه مناسب در رشد، سلامت و قدرت يادگيري كودكان نقش بسزايي دارد. برنامه غذايي در اين سنين بايد متنوع، با انتخاب غذاهايي با چگالي بالاي مواد مغذي و ميزان كافي انرژي تنظيم شود. روزانه 3 وعده غذايي اصلي و 2 تا 3 ميان وعده توصيه مي شود.

انرژي
 

در اين دوران اگرچه سرعت رشد يكنواخت و آهسته است ولي تأمين انرژي مناسب جهت رشد و تأمين انرژي لازم جهت فعاليت‌هاي روزانه بسيار ضروري است. ميزان انرژي مورد نياز كودكان مدرسه اي به دليل تفاوت در اندازه بدن، ميزان تحرك و سرعت رشد آن‌ها متفاوت است و هر چه تحرك و فعاليت بدني دانش‌آموز بيشتر باشد طبعاً به انرژي بيشتري نياز دارد. اين مقدار انرژي براي كودكان 9-6 ساله 90 كيلو كالري به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن و در كودكان 12- 10 ساله 70- 55 كيلو كالري به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن مي‌باشد. اين انرژي بايد از كربوهيدرات‌ها و چربي‌ها تأمين شود. كربوهيدرات‌ها كه در گروه نان و غلات مانند نان، برنج و ماكاروني وجود دارند بايد در برنامه غذايي روزانه گنجانده شوند و اقلامي مانند بيسكويت، كيك و تنقلاتي مانند برنج و گندم برشته به عنوان ميان وعده مصرف شوند. چربي‌ها نيز مانند روغن، كره، خامه و پنير خامه اي بايد در حد اعتدال مصرف شوند.

پروتيين
 

پروتيين غذايي چهت نگهداري و ترميم بافت ها و سنتز سلول‌ها و بافت‌هاي جديد مورد نياز است. ميزان پروتيين مورد نياز در كودكان 12- 6 ساله 1 گرم به ازاي هر كيلوگرم وزن بدنشان مي‌باشد. تركيبي از پروتيين‌هاي حيواني و گياهي به شرط آن كه انرژي دريافتي كودك كافي باشد مي‌تواند نياز بدن كودك را براي رشد تأمين كند.
در يافت غذاهاي حاوي پروتيين با كيفيت بالا مثل تخم مرغ، گوشت قرمز، مرغ، شير و لبنيات براي تأمين اسيدهاي آمينه ضروري لازم هستند. تركيبي از پروتيين غلات و حبوبات مثل عدس پلو نيز مي‌تواند در تأمين پروتيين مورد نياز كودك موثر باشد. در كودكاني كه گوشت نمي‌خورند، از گوشت چرخ كرده در غذاهاي مورد علاقه كودك استفاده شود مانند ماكاروني، پيتزا، املت گوشت، كتلت، كباب و همبرگر.

ويتامين‌ها و مواد معدني
 

امروزه مشكلات عمده تغذيه اي، سوء‌تغذيه ناشي از دريافت كم پروتيين و انرژي، كم خوني ناشي از فقر آهن و كمبود يد و كلسيم وجود دارد. كمبود ويتامين «آ» و ساير ويتامين هاي گروه «ب»، مثل ويتامين «ب2» و كمبود ويتامين «د» نيز در كودكان مدرسه‌اي گزارش شده است. اين كمبودها به دليل فقر مواد مغذي در غذاهاي منطقه يا محروميت خانواده و يا فقر فرهنگي خانواده مي‌باشد و كودكان اين خانواده‌ها به ويژه كودكاني كه در جهش‌هاي رشدي هستند به دليل نياز بيشتر به مواد مغذي بيشتر در معرض خطر قرار مي‌گيرند.

كم خوني ناشي از فقر آهن
 

آهن مورد نياز در سنين مدرسه بستگي به سرعت رشد، ذخاير آهن بدن و قابليت جذب آن از منابع غذايي دارد. ولي به طور كل براي تأمين ذخاير بدن در دوران رشد نياز روزانه كودكان 10- 6 ساله 10 ميلي‌گرم مي‌باشد كه تقريباً به اندازه نياز يك مرد بالغ است. عوارضي كه فقر آهن ايجاد مي كند و والدين و مربيان بايد به آن توجه كنند شامل خستگي مفرط، بي تفاوتي، بي‌حسي، كاهش قدرت يادگيري و عدم تمايل به فعاليت‌هاي فيزيكي مثل ورزش مي‌باشد. اين كودكان معمولاً در آزمون استاندارد رشد مغزي امتياز كمتري به دست مي‌آورند. عواملي كه منجر به كم خوني فقر آهن مي شود شامل سطح پايين درآمد خانواده يا سكونت در مناطقي كه وضعيت بهداشت محيط در سطح مطلوبي نيست و ابتلا به بيماري‌هاي عفوني و انگلي و يا كم بودن سطح سواد والدين و عدم اگاهي‌هاي تغذيه‌اي آنان مي‌باشد. علاوه بر اين عوامل، عوامل رژيمي نيز مي توانند دخيل باشد. مثلاً كودكي كه به جاي مصرف غذا، مقدار زيادي شير مصرف مي كند، اين امر منجر به كم خوني در او مي شود و يا كودكاني كه گوشت دوست ندارند و دريافت آهن آن‌ها به صورت آهن غير هم از منابع گياهي است كه كمتر جذب مي شود بيشتر در معرض خطر قرار مي‌گيرند.
بهترين نوع آهن قابل جذب در منابع حيواني مثل جگر، گوشت قرمز و مرغ وجود دارد. در صورتي كه منبع آهن دريافتي روزانه غذاهاي گياهي مانند حبوبات، غلات، سبزي‌جات و زرده تخم مرغ باشد بايد همراه آن‌ها مقدار كافي ويتامين «ث» كه در ميوه هاي تازه به خصوص مركبات، گوجه فرنگي، فلفل سبز دلمه اي و ليموي تازه وجود دارد مصرف شود.

كلسيم و ويتامين«د»
 

كلسيم براي استحكام دندان‌ها و استخوان‌ها و هم چنين براي رشد استخوان‌هاي جديد ضروري است. ولي براي جذب و متابوليسم كلسيم در بدن وجود ويتامين «د» حياتي است و كمبود ويتامين «د» حتي در صورت مصرف كافي كلسيم مي‌تواند باعث اختلال در جذب كلسيم شده و رشد استخواني را مختل كند. بهترين منبع ويتامين «د» نور آفتاب است. بنابراين تشويق دانش‌آموزان به ورزش و بازي در فضاي باز و در برابر نور خورشيد مي تواند به تأمين ويتامين «د» آن‌ها كمك كند. براي تأمين كلسيم نيز بهترين منابع، شير و لبنيات هستند. دانش‌آموزاني كه به مقدار كافي شير و لبنيات مصرف نمي‌كنند در معرض كمبود قرار مي گيرند به ويژه اگر همراه با غذاي خود نوشابه هاي گازدار زياد مصرف كنند به علت اين كه نوشابه‌ها حاوي مقدار زيادي فسفر هستند كه در جذب كلسيم اختلال ايجاد مي‌كنند. والديني كه كودكانشان شير مصرف نمي‌كنند مي‌توانند با اضافه كردن عسل يا يك قاشق مرباخوري كاكائو (مقدار زياد كاكائو به دليل داشتن اگزالات از جذب كلسيم جلوگيري مي‌كند) طعم مورد علاقه كودك را ايجاد كنند و يا شير را به صورت فرني يا شير برنج به كودكان بدهند. هم چنين از بستني پاستوريزه، ماست و نان و پنير در ميان وعده هاي آن‌ها استفاده كنند.

ويتامين «آ»
 

ويتامين «آ» نقش مهمي در رشد، حفظ قدرت بينايي و مقاومت بدن در مقابل بيماري‌ها و عفونت‌ها دارد. مهم‌ترين منابع ويتامين «آ» جگر و تخم‌مرغ، كره، شير و لبنيات مي‌باشد. پيش ساز ويتامين «آ» نيز در سبزي‌هاي سبز و زرد مثل اسفناج، برگ‌هاي سبز كاهو، هويج و كدو حلوايي و ميوه هاي زرد و نارنجي مثل هلو، آلو، زردآلو، طالبي، نارنگي، خرمالو و انبه وجود دارد كه بايد هر روز در برنامه غذايي كودكان سنين مدرسه يك سروينگ از سبزي‌هاي سبز تيره و زرد تيره وجود داشته باشد. البته كودكان در اين سنين ممكن است تمايلي به مصرف سبزي‌هاي تازه همراه غذا نداشته باشند. بنابراين مادران بايد سبزي‌جاتي مثل هويج، گوجه‌فرنگي، كاهو، گل كلم و سبزي‌هاي پخته مثل چغندر پخته (لبو)، نخود فرنگي، لوبيا سبز را به عنوان ميان وعده به كودکان بدهند.

يد
 

يد ماده معدني ضروري در فعاليت غده تيروييد و ماده اصلي در ساختمان هورمون هاي تيروييدي است كه تنظيم متابوليسم بدن را به عهده دارند. در دوران رشد يعني دوران جنيني، كودكي، سنين مدرسه و بلوغ نياز به يد حياتي است و كمبود آن حتي كمبود خفيف آن مي‌تواند موجب كاهش بهره هوشي و قدرت يادگيري شود. البته در بسياري از كشورها از جمله كشور ما براي پيشگيري از كمبود يد، نمك‌ها را با افزودن يد غني كرده اند كه بهترين راه پيشگيري نيز مصرف نمك يددار است البته مصرف منابع غني يد نيز مانند ماهي‌هاي آب شور، غذاهاي دريايي مانند صدف و ميگو در تأمين يد مورد نياز مفيد هستند.

هرم غذايي مخصوص كودكان سنين مدرسه
 

بهترين روش براي اطمينان از تأمين موادمغذي مختلف كودكان در اين گروه سنّي، پيروي از هرم غذايي است. هرم غذايي در واقع طرحي است كه نشان مي دهد از هر گروه غذايي چند واحد در طول روز بايد مصرف شود كه بر اساس هرم ارايه شده براي اين گروه سني، هر روز بايد از گروه هاي غذايي طبق مقادير زير مصرف گردد:
- گروه نان و غلات: 6 واحد يا بيشتر كه هر واحد معادل 1 برش نان (30 گرم) و يا نصف ليوان غلات پخته مانند برنج و ماكاروني است.
- گروه سبزي جات: 5-3 واحد كه هر واحد آن نصف ليوان سبزي خام يا 3/1 ليوان سبزي پخته مي‌باشد.
- گروه ميوه ها: 3-2 واحد كه هر واحد آن 1 عدد ميوه متوسط يا نصف ليوان آب ميوه طبيعي مي‌باشد.
- گروه شير و لبنيات: 3 واحد كه هر واحد آن معادل 1 ليوان شير يا ماست مي‌باشد.
- گروه گوشت و جانشين هاي آن: 3 واحد يا بيشتر كه هر واحد آن معادل 30 گرم گوشت قرمز، مرغ يا ماهي و يا يك عدد تخم‌مرغ مي‌باشد.

مشكلات تغذيه‌اي در اين دوره سني
 

چاقي
افزايش شيوع چاقي در كودكان يكي از معضلات قابل توجه بهداشت عمومي است. كودكاني كه داراي اضافه وزن هستند به احتمال قوي چاقي آن‌ها در نوجواني و بزرگسالي ادامه خواهد داشت. عواقب چاقي در دوران كودكي شامل مشكلات روانشناسي (مثل كاهش معاشرت، عدم خودباوري و...)، افزايش مكرر چربي خون، افزايش فشار خون و تحمل غير طبيعي گلوكز است. علاوه بر ژنتيك و رژيم غذايي نامناسب، عدم فعاليت بدني نقش مهمي در شيوع چاقي در اين سنين دارد. كاهش فعل و انفعالات متابوليك در كودكان چاق بيشتر است به طوري كه Klesges و همكارانش ثابت كردند ميزان فعل و انفعالات در هنگام تماشاي تلويزيون در كودكان 8 تا 12 ساله كمتر از ميزان متابوليك استراحت است كه منجر به چاقي مي شود. و مطالعه مستند ديگري در مورد تماشاي بيش از حد تلويزيون در كودكاني كه سطوح كلسترول آن‌ها بيشتر از 200 ميلي‌گرم در دسي ليتر بود، نشان داد آن‌هايي كه بيشتر از 4 ساعت در روز تلويزيون تماشا مي‌كردند در معرض خطر سطوح بالاي كلسترول قرار داشتند. بنابراين كودكان را بايد به داشتن يك فعاليت ورزشي منظم روزانه عادت داد.
از آن جايي كه بسياري از بيماري‌هاي دوران بزرگسالي مانند بيماري‌هاي قلبي و عروقي، افزايش فشار خون، افزايش چربي خون و ديابت و بعضي از سرطان‌ها به نحوه تغذيه مرتبط است و چون عادات غذايي از دوران كودكي شكل مي‌گيرد بنابراين اصلاح عادات غذايي اين دوران مي‌تواند از بروز اين بيماري‌ها در بزرگسالي جلوگيري كند.

كم وزني و نارسايي رشد
 

كاهش وزن، عدم افزايش وزن يا نارسايي رشد مي‌تواند ناشي از يك بيماري حاد يا مزمن، يك رژيم غذايي محدود، كم اشتهايي، كم اشتهايي ثانويه ناشي از يبوست يا دارو، محروميت يا كمبود مطلق غذا باشد.
اگر كودك كوتاهي قد نيز دارد احتمال كمبود روي بايد بررسي شود. عدم وجود فيبر در رژيم غذايي يا كاهش اجابت مزاج كه منجر به يبوست مزمن شود، مي‌تواند باعث كاهش اشتها، كاهش دريافت غذا و نارساي رشد گردد. در اين موارد با افزودن ميوه (مخصوصاً انواع خشك آن‌ها) و سبزي‌جات، غلات صبحانه غني از فيبر و سبوس دار و حبوبات به رژيم غذايي به برطرف كردن يبوست و بهبود اشتها و سرانجام افزايش وزن كمك خواهيد كرد. در هر حال ارزيابي دقيق بسيار اهميت دارد و بايد شامل ارزيابي فيزيكي، عاطفي و اجتماعي باشد. به عنوان مثال استرس ناشي از رفتار اوليا و مربيان يا استرس هاي مربوط به امتحان مي‌تواند روي اشتهاي كودكان اثر بگذارد. اگر اين تأثير موقتي باشد مشكلي ايجاد نمي‌كند ولي ادامه بي‌اشتهايي كودك مي‌تواند مشكل‌آفرين باشد. گاهي اوقات استرس موجب زياده خواري كودك مي شود و در مورد كودكان چاق اين مسأله مهم و قابل توجه است كه آموزش مناسب و مشاوره با كودكان مي‌تواند تا حدودي مشكل آنان را كم كند.
منبع:نشريه تغذيه و سلامتي شماره - 78