موقوفات خُرّمْسلطان، همسر سلطان قانون، در مكه و مدينه
نويسنده: مهدى مهريزى
چكيده
خرّمسلطان، زنى با نفوذ در دربار عثمانى در دوره اقتدار حكومت عثمانى است. وى موقوفههايى بر مكه و مدينه دارد كه نسخه خطى وقفنامهاش در دار الكتب المصريه در قاهره نگهدارى مىشود.
او، تعدادى روستا و آبادى را در مصر و چند عمارت را در مكه و مدينه و دو كشتى را در درياى سرخ، وقف زائران، متعلمان و صالحان در دو شهر مكه و مدينه نمود.
براى چگونگى استفاده و نيز متوليانِ امورِ وقف نيز شرايط متعدّدى قيد كرد كه خلاصه اينها در مقاله گزارش شده است.
کلید واژه ها:
وقف، زن، خرّم سلطان، حكومت عثمانى، حَرَمين.
سر آغاز
دولت عثمانى به عنوان بزرگترين و پهناورترين دولت اسلامى پس از فروپاشى خلافت عباسى شناخته مىشود كه 625 سال (1299 م - 1924م / 699ق - 1336ق) حكومت كرد و چهل سلطان را به خود ديد. دوران حكومت عثمانيان را به پنج دوره: شكلگيرى (1299 - 1453)، رشد (1453 - 1683)، ركود (1683 - 1827) افول (1828 - 1908) و انحلال (1908 - 1923) تقسيم مىكنند.
از پادشاهان دوران رشد و اقتدار عثمانى، سلطان سليمان قانونى، معروف به «سلطان قانون» است كه از 1520م / 927ق پس از درگذشت پدرش سلطان سليم به حكومت رسيد و بيش از پنجاه سال ـ يعنى تا سال 1568م / 976ق ـ حكمرانى كرد.
يكى از همسران سلطان قانون كنيزكى از اهالى اوكراين به نام «ركسلانه» بود كه در سنين نوجوانى (ميان 14 و 17 سالگى) به دربار شاه سليمان راه يافت و سپس همسر سلطان قانون گرديد. تركان عثمانى او را «خُرّمْسلطان» ناميدند. وى در سال 1558م / 965ق از دنيا رفت و در مسجد جامع سليمانيه در استانبول به خاك سپرده شد.
در باره زندگى و تأثير خرمسلطان بر دربار عثمانى سخن بسيار گفته شده كه موضوع اين نوشتار نيست(1). در اين مقاله به اجمال، گوشهاى از فعاليتهاى او ـ يعنى وقف بر اماكن مذهبى مكه و مدينه ـ گزارش مىشود.
كتابى در سال 2006م / 1427ق در مصر منتشر شد با عنوان اوقاف نساء السلاطين العثمانيين: وقفية زوجة السلطان سليمان القانونى على الحرمين الشريفين. اين كتاب را خانم دكتر ماجده مخلوف نوشت و در آن، متن وقفنامه خرمسلطان را بر مكه و مدينه منتشر كرد و مقدمهاى كوتاه نيز بر كتاب نوشت. كتاب، كم حجم و در 62 صفحه وزيرى منتشر شده است.
در سال 2007م همين متن با عنوان وقفية خاصكى خرمسلطان على الحرمين الشريفين مكة المكرمة و المدينة المنورة در مصر منتشر شد كه نام دو استاد تاريخ بر روى آن ثبت است: يكى دكتر محمّد سالم طراونه و ديگرى خانم دكتر ماجده مخلوف. نويسنده اين سطور، كتاب دوم را نديده است و گزارشى كه در ذيل، از اين موقوفه مىآيد، بر پايه همان كتاب نخست است.
سند اين وقفنامه مفصّل، در 21 صفحه خطّى در مركز مخطوطات «دار الكتب المصرية»، با شماره «13864ح» نگهدارى مىشود.
اين 21 صفحه، در نسخه چاپى به 42 صفحه رسيده كه هشت صفحه آن به تسبيح خداوند و تجليل از سلطان قانون و خدمات واقف اختصاص دارد. پس از آن، شرح اموال موقوفه در سيزده صفحه آمده است. شروط واقف براى مصرف و متوليان، بيست صفحه را در بر گرفته و در پايان نيز شاهدان وقف، در دو صفحه معرفى شده اند.
گزارشى اجمالى از محتواى وقفنامه، در دو بخش: اموال موقوفه و شرايط وقف:
الف. فهرست و مساحت آبادىها و روستاهايى در مصر، كه سلطان قانون به وى هديه كرد و خرمسلطان، تمامى آنها را بر مكه و مدينه وقف نمود.
خرمسلطان، تعدادى خانه و مغازه در مكه و مدينه وقف كرد كه عبارت اند از:
اين كاروانسرا از طرف شرق و شمال به سوق الليل (بازار شب) منتهى مىشود و از طرف غرب به راه عمومى و از طرف جنوب به مسجد راية.
2. رباط معروف به نام واقفه كه داراى 48 حجره و كنار جوى آب است و بالاى آن مدرسه قرار دارد. اين رباط از طرف جنوب به خانهاى منتهى مىشود كه آن را وقف كرده است براى علماى عابد و صالحان زاهد و از طرف شمال به راه معروف به سوق القشاق منتهى مىشود و از طرف شرق به حجرههاى مولا يحيى الدين خطيب و از طرف غرب به مسعى مىرسد.
3. راهى منحصر به فرد و مرتفع در داخل حرم، مقابل درب كعبه، روبروى حجر الاسود.
2. رباطى بزرگ و آباد متصل به عمارت ياد شده، داراى 44 حجره فوقانى و تحتانى. داراى مسجد، وضوخانه، آبراه براى شرب، آشپزخانه و نانوايى، اتاقى براى نگهدارى آرد و جو، خانهاى براى آسياب، و دو اتاق بزرگ بالاى آشپزخانه و دو اتاق متوسط و يك اتاق كوچك و يك اتاق براى نگهدارى حبوبات و آذوقهها به نام «كيلار»، داراى اصطبل و دستشويى.
اين رباط از طرف شرق و قبله به محل ورود حجاج و مصلاى عيد منتهى مىشود و از طرف شمال به راه عمومى به سمت باب السويقه و از طرف غرب به محل معروف به قصب العين.
علاوه بر وقف اين خانهها و بناها، مقدارى ديگ بزرگ و كوچك و ظروف آشپزخانه نيز در وقفنامه آمده است.
ج. كشتىها و وسائل حمل و نقل
خرمسلطان، علاوه بر موقوفات ذکر شده، دو كشتى با تمام وسائل در كانال سوئز وقف كرد تا محصول موقوفات مصر را به بندرهاى جدّه و يَنبُع، حمل كنند. همچنين از اين كشتىها براى حمل ساير نيازمندىهاى ساختمانهاى موقوفه در مكه و مدينه استفاده شود.
1. متوليان وقف در اراضى مصر، نظارت كامل براى افزايش توليد و نيز رعايت حقوق رعيت داشته باشند.
2. متوليان موقوفات، افرادى شايسته و آشنا به حساب و كتاب انتخاب شوند.
3. كاتبان موقوفات، توانايى كامل براى ثبت و ضبط داشته باشند.
4. صرافها نيز از افراد صالح و دور از خيانت انتخاب شوند.
5. كشتىها پس از حمل غلات از مصر، اجاره داده شوند و اجاره بهاى عادلانه اخذ و ضميمه موقوفات گردد.
6. به همراه كشتىهاى غلات، ساير نيازمندىها از روغن و حبوبات نيز ارسال گردد.
7. براى گردآورى محصولات در مصر، سه نفر معيّن گردند.
8. براى عمارتهاى مكه و مدينه، متولّى صالح و ديندار از حنفىها انتخاب گردد و متولّى، روزانه از آشپزخانه بازديد كند.
9. دو كاتب براى ثبت مصارف و مخارج انتخاب گردد.
10. معلم مكتب خانهها، مردى ديندار، صالح و متقى باشد كه با فنون قرائت، فقه و ادبيات عرب آشناست.
11. شاگردان مكتبخانه چهل نفر از كودكان فُقراء انتخاب شوند و هر روز بعد از نماز عصر براى دوام دولت و نيز واقفه دعا كنند.
12. ساكنان رباطها 48 نفر از صالحان ورعپيشه و فقراى متشرع از اهل سنّت باشند. رافضىها و بدعتگذاران را در رباطها سكنا ندهند و اگر متقاضى حجره از ديار عجم و مجهول الحال بود، احوال او را بررسى كرده، علاقهمندىاش را به صحابه احراز كنند.
]روشن است که چنین شرطی با بسیاری از آموزههای دینی مبتنی بر وحدت و اخوت اسلامی سازگار نیست و آتش عداوت و کینه را بر میافروزد. گرچه ممکن است منظور از واقف برخی از افراد تندرو باشد که اصحاب رسول خدا را سب می نمودند [
13. سقّاها و دربانها از مردان با تقوا و اهل صلاح انتخاب شوند.
14. آشپز، مردى صالح و ديندار و ماهر در امر آشپزى باشد و چهار شاگرد، او را در آشپزى و شستن ظرفها يارى دهند.
15. آسيابان و نانوا و انباردار نيز مردانى صالح و متدين باشند.
16. نظافتچىها و متوليان امور روشنايى نيز، افراد صالح و مورد اعتماد باشند.
17. پيشنماز مسجد رباط، فردى اهل احتياط و صالح و حنفى مذهب باشد.
18. مؤذن، اهل عبادت و مشهور به صلاح باشد.
در ضمن شروط، مقرّرى براى برخى شغلها و منصبها ذكر و نيز براى آشپزخانه برخى از غذاها به صورت خاص قيد شده است.
تاريخ كتابت وقفنامه اوايل ربيع الاول سال 960 قمرى است.
شاهدان وقفنامه كه آن را امضا كردهاند، عبارت اند از:
ـ صدر اعظم، رستم پاشا بن عبد الرحمن
ـ وزير ثانى، احمد پاشا بن عبد الاحد
ـ وزير مكرم، حيدر پاشا بن عبد العلمى
ـ امير الامراء، سنان پاشا
ـ مصطفى حلبى افندى
ـ ابو الفضل حلبى افندى
ـ محمّد حلبى.
اين وقفنامه حاوى نكات متعدّدى جهت تحليل و بررسى است. يكى از اين نكات، آن است كه براى متعلمان، معلمان، صالحان و زاهدان و فقراى مجاور يا زائر در مكه و مدينه، زندگىاى كامل در اين موقوفه پيشبينى شده است نیز حجرههايى براى اسكان، آسياب، آشپزخانه، آبادىهايى براى تأمين گندم و حبوبات و كشتىهايى براى حمل و نقل و انتقال آنها به محل مصرف.
نكته دیگری كه در اين وقفنامه بسيار چشمگير است، توجه به صلاح و ديندارى متوليان است، از دربان و آشپز گرفته تا مؤذن، امام جماعت و معلم.
/ع
خرّمسلطان، زنى با نفوذ در دربار عثمانى در دوره اقتدار حكومت عثمانى است. وى موقوفههايى بر مكه و مدينه دارد كه نسخه خطى وقفنامهاش در دار الكتب المصريه در قاهره نگهدارى مىشود.
او، تعدادى روستا و آبادى را در مصر و چند عمارت را در مكه و مدينه و دو كشتى را در درياى سرخ، وقف زائران، متعلمان و صالحان در دو شهر مكه و مدينه نمود.
براى چگونگى استفاده و نيز متوليانِ امورِ وقف نيز شرايط متعدّدى قيد كرد كه خلاصه اينها در مقاله گزارش شده است.
کلید واژه ها:
وقف، زن، خرّم سلطان، حكومت عثمانى، حَرَمين.
سر آغاز
دولت عثمانى به عنوان بزرگترين و پهناورترين دولت اسلامى پس از فروپاشى خلافت عباسى شناخته مىشود كه 625 سال (1299 م - 1924م / 699ق - 1336ق) حكومت كرد و چهل سلطان را به خود ديد. دوران حكومت عثمانيان را به پنج دوره: شكلگيرى (1299 - 1453)، رشد (1453 - 1683)، ركود (1683 - 1827) افول (1828 - 1908) و انحلال (1908 - 1923) تقسيم مىكنند.
از پادشاهان دوران رشد و اقتدار عثمانى، سلطان سليمان قانونى، معروف به «سلطان قانون» است كه از 1520م / 927ق پس از درگذشت پدرش سلطان سليم به حكومت رسيد و بيش از پنجاه سال ـ يعنى تا سال 1568م / 976ق ـ حكمرانى كرد.
يكى از همسران سلطان قانون كنيزكى از اهالى اوكراين به نام «ركسلانه» بود كه در سنين نوجوانى (ميان 14 و 17 سالگى) به دربار شاه سليمان راه يافت و سپس همسر سلطان قانون گرديد. تركان عثمانى او را «خُرّمْسلطان» ناميدند. وى در سال 1558م / 965ق از دنيا رفت و در مسجد جامع سليمانيه در استانبول به خاك سپرده شد.
در باره زندگى و تأثير خرمسلطان بر دربار عثمانى سخن بسيار گفته شده كه موضوع اين نوشتار نيست(1). در اين مقاله به اجمال، گوشهاى از فعاليتهاى او ـ يعنى وقف بر اماكن مذهبى مكه و مدينه ـ گزارش مىشود.
كتابى در سال 2006م / 1427ق در مصر منتشر شد با عنوان اوقاف نساء السلاطين العثمانيين: وقفية زوجة السلطان سليمان القانونى على الحرمين الشريفين. اين كتاب را خانم دكتر ماجده مخلوف نوشت و در آن، متن وقفنامه خرمسلطان را بر مكه و مدينه منتشر كرد و مقدمهاى كوتاه نيز بر كتاب نوشت. كتاب، كم حجم و در 62 صفحه وزيرى منتشر شده است.
در سال 2007م همين متن با عنوان وقفية خاصكى خرمسلطان على الحرمين الشريفين مكة المكرمة و المدينة المنورة در مصر منتشر شد كه نام دو استاد تاريخ بر روى آن ثبت است: يكى دكتر محمّد سالم طراونه و ديگرى خانم دكتر ماجده مخلوف. نويسنده اين سطور، كتاب دوم را نديده است و گزارشى كه در ذيل، از اين موقوفه مىآيد، بر پايه همان كتاب نخست است.
سند اين وقفنامه مفصّل، در 21 صفحه خطّى در مركز مخطوطات «دار الكتب المصرية»، با شماره «13864ح» نگهدارى مىشود.
اين 21 صفحه، در نسخه چاپى به 42 صفحه رسيده كه هشت صفحه آن به تسبيح خداوند و تجليل از سلطان قانون و خدمات واقف اختصاص دارد. پس از آن، شرح اموال موقوفه در سيزده صفحه آمده است. شروط واقف براى مصرف و متوليان، بيست صفحه را در بر گرفته و در پايان نيز شاهدان وقف، در دو صفحه معرفى شده اند.
گزارشى اجمالى از محتواى وقفنامه، در دو بخش: اموال موقوفه و شرايط وقف:
يك. اموال موقوفه
اموال موقوفه خرّمسلطان بر مكه و مدينه، به سه بخش تقسيم مىشود:الف. فهرست و مساحت آبادىها و روستاهايى در مصر، كه سلطان قانون به وى هديه كرد و خرمسلطان، تمامى آنها را بر مكه و مدينه وقف نمود.
خرمسلطان، تعدادى خانه و مغازه در مكه و مدينه وقف كرد كه عبارت اند از:
موقوفات مكه مكرمه
1. كاروانسرايى بزرگ به نام واقفه كه در جنب مسجد راية واقع است و آن را «مدعى» گويند. اين عمارت داراى آشپزخانه، نانوايى، آسياب، چاه آب و سه مخزن بزرگ و كوچك است.اين كاروانسرا از طرف شرق و شمال به سوق الليل (بازار شب) منتهى مىشود و از طرف غرب به راه عمومى و از طرف جنوب به مسجد راية.
2. رباط معروف به نام واقفه كه داراى 48 حجره و كنار جوى آب است و بالاى آن مدرسه قرار دارد. اين رباط از طرف جنوب به خانهاى منتهى مىشود كه آن را وقف كرده است براى علماى عابد و صالحان زاهد و از طرف شمال به راه معروف به سوق القشاق منتهى مىشود و از طرف شرق به حجرههاى مولا يحيى الدين خطيب و از طرف غرب به مسعى مىرسد.
3. راهى منحصر به فرد و مرتفع در داخل حرم، مقابل درب كعبه، روبروى حجر الاسود.
موقوفات مدينه منوره
1. عمارتى آباد و بزرگ به نام واقفه در محلى به نام «بلقى» نزديك مصلاى نماز عيد.2. رباطى بزرگ و آباد متصل به عمارت ياد شده، داراى 44 حجره فوقانى و تحتانى. داراى مسجد، وضوخانه، آبراه براى شرب، آشپزخانه و نانوايى، اتاقى براى نگهدارى آرد و جو، خانهاى براى آسياب، و دو اتاق بزرگ بالاى آشپزخانه و دو اتاق متوسط و يك اتاق كوچك و يك اتاق براى نگهدارى حبوبات و آذوقهها به نام «كيلار»، داراى اصطبل و دستشويى.
اين رباط از طرف شرق و قبله به محل ورود حجاج و مصلاى عيد منتهى مىشود و از طرف شمال به راه عمومى به سمت باب السويقه و از طرف غرب به محل معروف به قصب العين.
علاوه بر وقف اين خانهها و بناها، مقدارى ديگ بزرگ و كوچك و ظروف آشپزخانه نيز در وقفنامه آمده است.
ج. كشتىها و وسائل حمل و نقل
خرمسلطان، علاوه بر موقوفات ذکر شده، دو كشتى با تمام وسائل در كانال سوئز وقف كرد تا محصول موقوفات مصر را به بندرهاى جدّه و يَنبُع، حمل كنند. همچنين از اين كشتىها براى حمل ساير نيازمندىهاى ساختمانهاى موقوفه در مكه و مدينه استفاده شود.
دو. شرايط وقف
بخش پايانى وقفنامه شرايطى است كه براى نظارت، استفاده، كارگزاران وقف و... ذكر شده است كه فهرستوار، آنها را مىآوريم:1. متوليان وقف در اراضى مصر، نظارت كامل براى افزايش توليد و نيز رعايت حقوق رعيت داشته باشند.
2. متوليان موقوفات، افرادى شايسته و آشنا به حساب و كتاب انتخاب شوند.
3. كاتبان موقوفات، توانايى كامل براى ثبت و ضبط داشته باشند.
4. صرافها نيز از افراد صالح و دور از خيانت انتخاب شوند.
5. كشتىها پس از حمل غلات از مصر، اجاره داده شوند و اجاره بهاى عادلانه اخذ و ضميمه موقوفات گردد.
6. به همراه كشتىهاى غلات، ساير نيازمندىها از روغن و حبوبات نيز ارسال گردد.
7. براى گردآورى محصولات در مصر، سه نفر معيّن گردند.
8. براى عمارتهاى مكه و مدينه، متولّى صالح و ديندار از حنفىها انتخاب گردد و متولّى، روزانه از آشپزخانه بازديد كند.
9. دو كاتب براى ثبت مصارف و مخارج انتخاب گردد.
10. معلم مكتب خانهها، مردى ديندار، صالح و متقى باشد كه با فنون قرائت، فقه و ادبيات عرب آشناست.
11. شاگردان مكتبخانه چهل نفر از كودكان فُقراء انتخاب شوند و هر روز بعد از نماز عصر براى دوام دولت و نيز واقفه دعا كنند.
12. ساكنان رباطها 48 نفر از صالحان ورعپيشه و فقراى متشرع از اهل سنّت باشند. رافضىها و بدعتگذاران را در رباطها سكنا ندهند و اگر متقاضى حجره از ديار عجم و مجهول الحال بود، احوال او را بررسى كرده، علاقهمندىاش را به صحابه احراز كنند.
]روشن است که چنین شرطی با بسیاری از آموزههای دینی مبتنی بر وحدت و اخوت اسلامی سازگار نیست و آتش عداوت و کینه را بر میافروزد. گرچه ممکن است منظور از واقف برخی از افراد تندرو باشد که اصحاب رسول خدا را سب می نمودند [
13. سقّاها و دربانها از مردان با تقوا و اهل صلاح انتخاب شوند.
14. آشپز، مردى صالح و ديندار و ماهر در امر آشپزى باشد و چهار شاگرد، او را در آشپزى و شستن ظرفها يارى دهند.
15. آسيابان و نانوا و انباردار نيز مردانى صالح و متدين باشند.
16. نظافتچىها و متوليان امور روشنايى نيز، افراد صالح و مورد اعتماد باشند.
17. پيشنماز مسجد رباط، فردى اهل احتياط و صالح و حنفى مذهب باشد.
18. مؤذن، اهل عبادت و مشهور به صلاح باشد.
در ضمن شروط، مقرّرى براى برخى شغلها و منصبها ذكر و نيز براى آشپزخانه برخى از غذاها به صورت خاص قيد شده است.
تاريخ كتابت وقفنامه اوايل ربيع الاول سال 960 قمرى است.
شاهدان وقفنامه كه آن را امضا كردهاند، عبارت اند از:
ـ صدر اعظم، رستم پاشا بن عبد الرحمن
ـ وزير ثانى، احمد پاشا بن عبد الاحد
ـ وزير مكرم، حيدر پاشا بن عبد العلمى
ـ امير الامراء، سنان پاشا
ـ مصطفى حلبى افندى
ـ ابو الفضل حلبى افندى
ـ محمّد حلبى.
اين وقفنامه حاوى نكات متعدّدى جهت تحليل و بررسى است. يكى از اين نكات، آن است كه براى متعلمان، معلمان، صالحان و زاهدان و فقراى مجاور يا زائر در مكه و مدينه، زندگىاى كامل در اين موقوفه پيشبينى شده است نیز حجرههايى براى اسكان، آسياب، آشپزخانه، آبادىهايى براى تأمين گندم و حبوبات و كشتىهايى براى حمل و نقل و انتقال آنها به محل مصرف.
نكته دیگری كه در اين وقفنامه بسيار چشمگير است، توجه به صلاح و ديندارى متوليان است، از دربان و آشپز گرفته تا مؤذن، امام جماعت و معلم.
پي نوشت ها :
1- جهت آگاهى از شرح احوال خرمسلطان رجوع شود به:
نقش سياسى خرمسلطان سوگلى سليمان قانونى در دربار عثمانى، دكتر محمّد تقى امامى خويى، فصلنامه مسكويه، سال سوم، ش 9، تابستان و پاييز 1387.
2- هر فدّان برابر است با 4200 متر مربّع.
/ع
