خواص دارويي بنگ دانه

گياه شناسي:
 

بنگ دانه گياهي علفي و بوته اي است كه ارتفاع آن تا 80 سانتي متر مي رسد. برگ ها تقريبا مثلثي و نوك تيز و داراي بريدگي هاي نسبتا عميقي هستند؛ به طوري كه به لوب هايي نامساوي و نوك تيز تقسيم شده اند. طول برگ ها به 20 و عرض آنها به 7 سانتيمتر مي رسد و در قسمت انتهايي ساقه بدون دمبرگ مي باشند. رنگ برگ ها سبز روشن است. گل هاي گياه اكثراً زرد كمرنگ مي باشد و شبكه اي ظريف به رنگ بنفش يا ارغواني سطح گلبرگ ها را پوشانده كه خود يكي از كليدهاي شناسايي گل هاي بنگ دانه است. اين گل ها اكثرا در يك طرف ساقه با فواصل نسبتاً منظم قرار مي گيرند و در قسمت انتهايي ساقه به صورت مجتمع درمي آيند. گل ها پس از رشد كامل به ميوه اي پوشينه تبديل مي شوند كه حاوي تعداد زيادي دانه هاي كروي و ريز است كه به رنگ قهوه اي كمرنگ مي باشند. ميوه پوشينه كه حدود نيم سانتيمتر قطر دارد. با كاسبرگ هاي كوزه مانند كه پنج نوك تيز در دهانه دارند، محصور شده و ديده نمي شود. اين گياه اصولاً دوساله است، ولي انواع يكساله آن نيز وجود دارد. گياه بنگ دانه و به خصوص دانه هاي رسيده آن بسيار سمي است؛ به طوري كه مي تواند باعث مرگ شود. قسمت مورد استفاده گياه برگ و دانه هاي آن است. نواحي رويش اين گياه در ايران اطراف تهران، كرج، نواحي شمالي ايران، آذربايجان، اروميه، تبريز، آستارا، اردبيل، اراك، تفرش، عمارلو، گرگان، رودبار و نواحي ديگر مي باشد.

تاريخچه:
 

بذرالبنج (هن بن) به احتمال زياد توسط ديوسكوريد شناسايي و معرفي شده است. گونه اي كه اولين بار گزارش شده و مورد استفاده قرار مي گرفته شايد هيوسياموس آلبوس باشد. هن بن در قرون وسطي در انگلستان مورد استفاده بوده است. اين گياه پس از يك دوره فراموشي مجددا در سال 1809 به فاراكوپه انگستان (كتاب رسمي دارويي انگلستان) وارد شده و مورد استفاده بوده است.

تركيبات مهم:
 

گياهان جوان بيشتر حاوي هيوسين و مقدار كمتري هيوسيامين هستند؛ در حالي كه گياهان رسيده مقدار بيشتري هيوسيامين دارند و آلكالوئيد اصلي آنها را تشكيل مي دهد.
مقدار آلكالوئيدها در ريشه اين گياه 0/16 درصد، در دانه ها 0/1 درصد و در برگ ها تا 0/08 درصد مي باشد. تركيبات مهم ديگر شامل رزين، تانن، موسيلاژ و آلكالوئيدهاي آپوآتروپين، آتروپين، ‌كوسكوهيگرين، كلوين، اسكوپين، پيريدين، تروپين و اسكوپولين است.
همچنين، تركيبات ديگري از جمله اسيدبوتيريك، كومارين و گلوكوزيد تلخ هيوسي پيكرين در گياه وجود دارد.

داروشناختي و اثرات مهم:
 

از برگ هاي خشك بنگ دانه به علت وجود آلكالوئيد هيوسيامين براي درمان اعتياد به الكل و ترياك استفاده مي شود. در اروپا از اين گياه به عنوان مسكن گوش درد و روماتيسم استفاده مي كنند. مي گويند برگ بنگ دانه دوركننده موش است. در قرون وسطي از بنگ دانه به عنوان بي حس كننده (بيهوشي) استفاده مي شد و گاه با آكونيت (آقنيتون)، تاتوره، ترياك و غيره آن را مانند سيگار دود مي كردند.
در داستان هاي عربي «هزار و يك شب» از اين گياه ياد شده كه با قراردادن آن بر روي آتش نگهبانان را گيج و خاك آلود مي كردند.
همچنين، از عصاره آن جهت سفتي غدد پستان و درمان كارسينوما، سرطان پاروتيد و زخم هاي سرطاني استفاده مي شده است.
از چاي بنگ دانه نيز به عنوان پايين آورنده قند خون، ضد اسپاسم، ضد نفخ، خواب آور، گشادكننده مردمك چشم، مسكن و مخدر استفاده مي كردند.
اين گياه براي درمان آسم، برونشيت، سرفه و روماتيسم مفيد است. در هندوستان گاه از برگ گياه به همراه گنجا و پودر دانه ها براي تسكين دندان درد به صورت سيگار استفاده مي كردند. در روسيه از مخلوط بنگ دانه، مريم گلي و تاتوره به صورت سيگار براي تسكين آسم استفاده مي كنند.
از دانه هاي گياه جهت تهيه شياف براي دردهاي رحم استفاده مي شود. دانه هاي داراي خاصيت ضد درد و مخدر هستد و قرن ها مورد استفاده بوده اند. پس از استخراج مواد مخدر دانه ها، روغن، صمغ و رزين آن را جدا استفاده مي كنند.
در هوميوپاتي از تنتور اين گياه مي توان براي بهبود درد قفسه سينه، قطع قاعدگي، عفونت چشم، تب، نوعي كوري، التهاب روده باريك، خون دماغ و رفتار جنسي غيرعادي استفاده كرد.

سميت و عوارض جانبي:
بنگ دانه با توجه به وجود آلكالوئيدهاي بسيار سمي، ممكن است موجب مرگ گردد. علائم مسمويت شامل استفراغ، سردرد، افزايش بزاق دهان، تشنج و كما مي باشد. اين علائم با مصرف خوراكي و با كشيدن دود آن مي تواند ايجاد شود و در مراحل پيشرفته باعث مرگ گردد.
در موارد مسموميت آن از محلول خوراكي 4 درصد اسيد تانيك و گاه از كافئين و يا مرفين با احتياط استفاده مي شود.

طريقه و ميزان مصرف:
 

با توجه به اينكه ميزان آلكالوئيدهاي قسمت هاي مختلف گياه و همچنين گياهان نواحي مختلف و گونه هاي متعدد آن متفاوت است، توصيه مي شود از داروهاي استاندارد و صنعتي اين گياه كه در داروخانه ها موجود بوده و توسط پزشك تجويز مي گردد، استفاده شود.

مهم ترين اثرات گزارش شده:
 

سمي، ضد درد، بي حس كننده، ضد استيل كولين، آنتي كولينرژيك، ضد سم سرب، ضد ترشح بزاق، ضد اسپاسم، افزايش دهنده ي قواي جنسي، قابض، ضد نفخ، تشنج آور، خواب آور، مسهل، گشادكننده مردمك چشم، شل كننده عضلات، اعتيادآور، مسكن، پاراسمپاتولي تيك و جونده كش.

نكات قابل توجه:
 

1- همه گونه هاي بنگ دانه سمي و خطرناك هستند. گونه هاي ديگر آن در ايران H.muticus و H.reticulatus است كه در بسياري از نقاط ايران يافت مي شوند.
2- با توجه به وجود چندين گونه هيوسياموس در ايران و گسترش آن در نقاط مختلف، لازم است همگان با اين گياه سمي آشنا باشند، چرا كه مسمويت هاي منجر به مرگ، به خصوص در كودكان كه علاقه زيادي به بازي با ميوه آن دارند، گزارش شده است.
3- شناسايي اين گياه براي عموم حداقل با دو مشخصه ميوه كوزه مانند آن (كه در بالا به پنج لبه نوك تيز ختم مي شود و همگي در يك طرف ساقه دارند) و گلبرگ هايي كه سطح آنها را شبكه ظريف بنفش رنگي پوشانده است (گل ها نيز در يك طرف ساقه قرا گرفته و در انتها مجتمع شده اند) و طبق تصوير رنگي ارائه شده آسان مي باشد.
4- گونه هايي از بنگ دانه در نواحي شمالي تهران و راه هاي شمالي ايران به خصوص در ارتفاعات كه مسيرهاي اصلي كوهنوردي و مسافرت عموم مي باشد، وجود دارد كه نسبتا زياد است و بايد مراقب بود.
5- در سال هاي اخير اسپري هايي از عصاره بنگ دانه در اروپا تهيه شده كه براي دفاع شخصي به خصوص خانم ها در برابر افراد مهاجم و مزاحم مورد استفاده قرار مي گيرد. اين اسپري مي تواند باعث گيجي و به هم خوردن تعادل فرد مهاجم گردد.
6- با اينكه در قديم از تنتور، برگ و دانه گياه به اشكال مختلف استفاده مي شد، ولي براي جلوگيري از مسموميت هاي خطرناك و منجر به مرگ بهتر است از داروهاي صنعتي اين گياه كه كاربردهاي فراواني دارد، با دستور پزشك استفاده شود.
منبع: نشريه دنياي تغذيه، شماره 91.