اضطراب، فهرست و دسته بندي آيات
نویسنده: سيد جعفر علوي
چکيده
لذا با توجه به بهره مندي اين شيوه ها از امتيازات خاص قرآني، شناخت و معرفي آنها مي تواند مرجعي مطمئن براي دانشمندان و گاهي موثر در جهت کاهش اضطرابهاي موجود به شمار آيد .
کليد واژه ها: اضطراب، خوف، خشيت، فزع، رهب، شفق، سکن، اطمينان .
مقدمه
قرآن مجيد، از ابعاد مختلف و به مناسبتهاي گوناگون از «اضطراب»و آرامش سخن مي گويد و انسان را متوجه آن مي سازد. طرح مفصّل اين موارد همواره با توضيح هر مورد، در رساله اي مستقل سامان يافته است و سعي ما در پژوهش حاضر بر بيان نمايي کلّي و گزارش گونه از اين مطالب است؛ تا بدين وسيله اولاً جايگاه اضطراب در آيات الهي- تا حدودي روشن شود و ثانياً بستري مناسب براي تحقيقات بعدي فراهم گردد .
براين اساس، آيات مربوط به «اضطراب»و آرامش را استخراج و پس از موضوع بندي، در ذيل هر عنوان مطرح مي کنيم .
آيات اين فصل را مي توان تحت نه عنوان، به ترتيب ذيل، بيان کرد :
1.آرامش، موهبتي الهي براي پيامبران
پيامبر گرامي اسلام (ص)
سپس خداوند آرامش خويش را برپيامبرش و بر مؤمنان نازل کرد و سپاهياني که شما آنها را نمي ديديد [به کمک شما فرو فرستاد و کافران را به رنج و عذاب انداخت ، و کيفر کافران اين چنين است».
إِذ جَعلَ الَّذينَ کَفَرُوا فيي قُلُوبِهِمُ الحَميَِّةَ حَمِيَّةَ الجَاهِلِيَّةِ فَأَنزَلَ اللهُ سَکيِنَتَهُ عَلَي رَسُولِهِ وَ عَلَي المُؤمِنينَ وَ أَلزَمَهُم کَلِمَةَ التَّقوَي وَ کَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَ أَهلَهَا وَ کَانَ اللهُ بِکُلِّ شَيءٍ عَليِماً(26)قَد صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤيَا بِالحقِّ لَتَدخُلُنَّ المَسجِدَ الحَرَامَ إِن شاءَ اللهُ آمِنينَ مُحَلِّقِينَ رُءوُسَکُم وَ مُقَصِّرينَ لا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَم تَعلَمُوا فَجَعلَ مِن دُونِ ذَلِکَ فَتحاً قَريباً».فتح/26و27
چنين بود که کافران در دلهايشان حميت -همان حميت جاهليت-آوردند ولي خداوند آرامشش را برپيامبرش و بر مؤمنان نازل کرد و آنان را پاي بند حکم تقوا ساخت و به آن سزاوارتر و اهل آن بودند ، و خداوند از همه چيز آگاه است . به راستي که خداوند رؤياي پيامبرش را به حقيقت پيوست که شما ان شاء الله در امن و امان و حلق و تقصير کرده وارد مسجد الحرام خواهيد شد بي آنکه بيمي داشته باشيد؛و او چيزي را که شما نمي دانستيد مي دانست و جز اين نيز پيروزي اي نزديک نصيب شما گردانده است».
«وَکُلَّا نَقُصُّ عَلَيکَ مِن أَنبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَکَ وَ جَاءَکَ فِي هَذِهِ الحَقُّ وَ مَوعِظَةٌ وَ ذِکرَي لِلمُؤمِنينَ» هود/120
و يکايک از اخبار پيامبران بر تو مي خوانيم همانچه به آن دل تو را استوار مي داريم؛ و در اين [سوره]حق و موعظه و تذکري براي مؤمنان بر تو نازل شده است »
«و قَالَ الَّذينَ کَفَرُوا لَولَا نُزِّلَ عَلَيهِ القُرآنِ جُملَةً وَاحِدَةً کَذِلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَ رَتَّلنَاهُ تَرتيِلا» فرقان 32
و کافران گويند چرا قرآن يکباره بر او نازل نمي شود؟بدينشان [نازل مي شود] تا دل تو را به آن استوار داريم و آن را چنانکه بايد و شايد به شيوايي بخوانيم».
حضرت آدم(ع
او کسي است که شما را از تني يگانه آفريد و همسرش را از او پديد آورد تا در کنار او آرام گيرد؛ و چون [آدم] با او[حوا] آميزش کرد، باري سبک گرفت و با آن آسان به سرمي برد و چون گرانبار شد، هر دو، خداوند، پروردگارشان را به دعا خواندند که اگر به ما [فرزند سالم و] شايسته اي عطا کني از سپاسگزاران خواهيم بود ».
حضرت ابراهيم «عليه و علي نبيّنا و اله السلام»
و ان گاه که ابراهيم گفت پروردگارا!به من بنماي که چگونه مردگان را زنده مي کني؛ فرمود مگر ايمان نداري؟ گفت چرا، ولي براي آنکه دلم آرام گيرد؛ فرمود چهار پرنده بگير[و بکش] و پاره پاره کن[ و همه را در هم بياميز]؛ سپس بر سرهر کوهي پاره اي از آنها را بگذار، آن گاه آنان را به خود بخوان تا شتابان به سوي تو آيند و بدان که خداوند پيروزمند فرزانه است »
حضرت موسي(ع)
«تو و برادرت نشانه هاي معجزه وار مرا ببريد و در ياد کرد من سستي مورزيد..گفتند پروردگارا ما مي ترسيم که برما پيشدستي يا گردنکشي کند. فرمود مهراسيد من خود با شما هستم[و]مي شنوم و مي بينم»
«وَ أَن أَلقِ عَصَاکَ فَلَمَّا رَآهَا تَهتَزُّ کَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّي مُدبِراً وَ لَم يُعَقِّب يَا مُوسَي أَقبِل وَ لَا تَخَف إِنَّکَ مِنَ الآمِنينَ».قصص/31
«و عصايت را بينداز چون [انداخت و] آن را نگريست که مي جنبيد گويي که ماري بود، پشت کرد [و پا به فرار گذاشت]و برنگشت، [گفته شد] اي موسي روي به اين سو کن و مترس، تواز ايمناني »
«وَ لَقَد أَوحَينَا إِلَي مُوسَي أَن أَسرِ بِعِبادِي فَاضرِب لَهُم طَريقاً فِي البَحرِ يَبَساً لَا تَخَافُ دَرَکاً وَ لَا تَخشي».طه/77
«و به موسي وحي کرديم که بندگان مرا شبانه روانه کن، و براي آنان راهي خشک در دريا بشکاف ، به طوري که نه از فرا رسيدن [دشمن] بيمناک باشي و نه [از غرق]بترسي».
«قَالُوا يَا مُوسَي إِمَّا أَن تُلقِيَ وَ إِمَّا أَن نَکُونَ أَوَّلَ مَن أَلقَي (65)قَالَ بَل أَلقُوا فَإِذَا حِبَالُهُم وَ عَصِيُّهُم يُخَيِّلُ إِلَيهِ مِن سِحرِهم أَنَّهَا تَسعَي (66)فَأَوجَسَ فِي نَفسِهِ خِيفَةً مُوسيَ(67)لنَا لَا تَخَف إِنَّکَ أَنتَ الأَعلَي ».طه /65،66،67و68
گفتند اي موسي يا تو[اول]مي اندازي يا ما اولين کسي باشيم که مي اندازيم؟گفت شما بيندازيد، و [انداختند و]ناگهان از جادوي آنان چنين به نظرش آمد که ريسمانهايشان و چوب دستهايشان [مار شده و]جنب و جو ش دارد. پس موسي در دل خود بيمي احساس کرد. گفتيم مترس که تو برتري».
حضرت هارون
«تو و برادرت نشانه هاي معجزه وار مرا ببريد و دريا کرد من سستي مورزيد...گفتند پروردگارا ما مي ترسيم که برما پيشدستي يا گردنکشي کند. فرمود مهراسيدم خود با شما هستم[و]مي شنوم و مي بينم».
2.رفع«اضطراب» نعمتي براي نيکان و مؤمنان
اولياء الهي
«آگاه باشيد که دوستان خدا هرگز هيچ ترس و اندوهي در دل آنها نيست »
مؤمنان
«سپس خداوند آرامش خويش را بر پيامبرش و بر مرمنان نازل کرد و سپاهياني که شما آنها را نمي ديديد[به کمک شما] فرو فرستاد و کافران را به رنج و عذاب انداخت و کيفر کافران اين چنين است »
«إِذ يُغَشِِّکُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنهُ وَ يُنَزِّلُ عَلَيکُم مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَکُم بِهِ وَ يُذهِب َ عَنکُم رِجزَ الشَّيطانِ وَ لِيَربِطَ عَلَي قُلُوبِکُم و يُثَبِّتَ بِهِ الأَقدامَ». انفال /11
«ياد آوريد که شما را در پرده خوابي سبک که [در حکم]ارامش بخشي از سوي او بود، پوشاند، و از آسمان آبي برشما باريد، تا شما را با آن پاکيزه بدارد و از شما پليدي شيطان را بزدايد، و دلهايتان را گرم و گامهايتان را بدان استوار کند».
«إِنَّ الَّذينَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ استَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيهِمُ المَلائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَ لَا تَحزَنُوا وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتي کُنتُم تُوعَدونَ». فصلت/30
«بيگمان کساني که گويند پرودرگار ما خداوند است، سپس پايداري ورزند، فرشتگان بر آنان نازل شوند[و گويند]که مترسيد و اندوهگين مباشيد و شاد شويد به بهشتي که به شما وعده داده مي شد ».
«هُوَ الَّذِي أَنزَلَ السَّکِينَةَ فِي قُلُوبِ المُؤمِنيِنَ لِيَزداَدوُا إِيمَاناً مَعَ إِيمانِهِم وَ لِلهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرضِ وَ کانَ اللهُ عَليِماً حَکيماً».فتح/4
«هموست که آرامش را در دلهاي مؤمنان جاي داد، تا ايماني برايمانشان بيفزايد؛ و سپس پاهاي آسمانها و زمين خداوند راست؛ و خداوند داناي فرزانه است»
«لَقَد رَضِيَ اللهُ عَنِ المُؤمِنينَ إِذ يُبَايِعُونَکَ تَحتَ الشَّجَرَةِ فَعلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِم فَأَنزَلَ السَّکِينَةَ عَلَيهِم وَ أَثَابَهُم فَتحاً قَريباً». فتح/18
«به راستي که خداوند از مؤمنان، آنگاه که با تو در زير آن درخت بيعت کردند، خشنود شد، و دانست که در دلهايشان چيست ، و آنگاه آرامش[خود] را برآنان نازل کرد و به پيروزي اي نزديک پاداششان داد».
«إِذ جَعَلَ الَّذيِنَ کَفَروُا فِي قُلُوبِهِمُ الحَميَّةَ حَمِيَّةَ الجَاهِلِِيَّةِ فَاَنزَلَ اللهُ سَکينَتَه عَلَي رَسُولِهِ وَ عَلَي المُؤمِنينَ وَ أَلزَمَهُم کَلِمَةَ التَّقوَي وَ کَانوُا أَحَقَّ بِها وَ أَهلَهَا وَ کَانَ اللهُ بِکَلِّ شَيءٍ عَليِماً».فتح/26
«چنين بود که کافران در دلهايشان جميت-همان جميت جاهليت- آوردند؛ ولي خداوند آرامشش را برپيامبرش و بر مؤمنان نازل کرد. و آنان را پاي بند حکم تقوا ساخت و به آن سزاوارتر و اهل آن بودند، و خداوند از همه چيز آگاه است ».
نيکوکاران
«هر کس که کار نيکي پيش آورد، او را پاداشي است بهتر از آن؛ و آنان از هراس در آن روز ايمن هستند».
ره يافتگان
«گفتيم همه از آن [بهشت] پايين رويد، آنگاه اگر رهنمودي از من براي شما آمد، کساني که از رهنمودم پيروي کنند، بيمي برايشان نيست و اندوهگين نگردند ».
اصحاب کهف
«و دلهايشان را استوار داشتيم که برخاستند و گفتند پرودگار ما پروردگار آسمانها و زمين است، ما جز او خدايي نمي پرستيم که در آن صورت هر چه بگوييم باطل گفته ايم».
مادر حضرت موسي
«به مادر موسي الهام کرديم که او را شير بده، و چون براو بيمناک شدي، او را [در جعبه اي ] به دريا بيفکن، و مترس و غم مخور،[چرا که ] ما برگرداننده او به سوي تو و گرداننده او از پيامبران هستيم ».
«وَ أَصبَحَ فُؤادُ اُمِّ مُوسيَ فَارِغاً إِن کَادَت لَتُبدِي بِهِ لَولَا أَن رَبَطنَا عَلَي قَلبِهاَ لِتَکونَ مِنَ المُؤمِنينَ».قصص/10
«و دل مادر موسي به کلي[از اميد و شکيب]خالي شد، چنانکه اگر دلش را گرم نمي کرديم که از باوردارندگان باشد، نزديک بود راز او را آشکار کند ».
3.رفع «اضطراب»، هديه اي شايسته ي سپاس
«قُل مَن يُنَجِّيکُم مِن ظُلُمَاتِ البَرِّ وَ البَحرِ تَدعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفيَةً لَئِن أَنجَانَا مِن هَذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِريِنَ(63)قُلِ اللهُ يُنَجِّکُم مِنهَا وَ مِن کُلِّ کَربٍ ثُمَّ أَنتُم تُشرِکوُنَ». انعام/63و64
«بگو چه کسي شما را از تاريکيها[و شدايد]خشکي و دريا مي رهاند،[زماني]که او را به زاري و پنهاني مي خوانيد[و مي گوييد]اگر ما را از اين [مهلکه]نجات داد، بيگمان از سپاسگزاران خواهيم شد. بگو خداوند شما را زا آن نجات مي دهد و نيز از هر گرفتاري، و باز شما شرک مي ورزيد».
«وَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً قَريَةً کَانَت آمِنَةً مُطمَئِنَّةً يَأتِيهَا رِزقُهَا رَغَداً مِن کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَت بِأَنعُمِ اللهِ فَأَذَاقَهَا اللهُ لِبَاسَ الجُوعِ وَ الخَوفِ بِمَا کانُوا يَصنَعُونَ».نحل/112
«و خداوند[اهل]شهري را مثل زند که امن و آسوده به سر مي برد و روزي آن از هر سو به خوشي و فراواني مي رسيد، آنگاه به نعمتهاي الهي کفران مي ورزيد، و سپس خداوند به کيفرکار و کردارشان بلاي فراگير گرسنگي و ناامني را به آنان چشانيد ».
4.آرامش، نشانه اي الهي
«وَ مِن آيَاتِهِ أَن خَلَقَ لَکُم مِن أَنفُسِکُم أَزواجاً لِتَسکُنُوا أَزواَجاً لِتَسکُنُوا إِلَيهاَ وَ جَعَلَ بَينَکُم مَوَدَّةً وَ رَحمَةً إِنَّ فِي ذَلِکَ لَاياَتٍ لِقَومٍ يَتَفَکَّروُنَ». روم/21
و از جمله آيات او اين است که براي شما از نوع خودتان، همسراني آفريد که با آنان آرام گيريد، و در ميان شما دوستي و مهرباني افکند؛ بيگمان در اين امر براي انديشه وران مايه هاي عبرت است».
5.سلب «اضطراب» موهبتي در قيامت
«إِنَّ الَّذينَ سَبَقَت لَهُم مِنَّا الحُسنَي أُولئِکَ عَنهَا مُبعَدُونَ(101)...لَا يَحزُنُهُمُ الفَزَعُ الأَکبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ المَلائِکَةُ هَذَا يَومُکُمُ الَّذِي کُنتُم تُوعَدونَ». انبيا/101و103
«کساني که از پيش از جانب مادر حق آنان نيکي مقرر شده است، آنان از آن دور داشته شوند...بيم بزرگ آنان را اندوهگين نکند و فرشتگان به استقبال آنان آيند و (گويند)اين همان روزتان است که به شما وعده داده شده بود ».
«مَن جَاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيرٌ مِنهَا وَ هُم مِن فَزَعٍ يَومَئِذٍ امِنُونَ». نمل /89
«هر کس که کار نيکي پيش آورد، او را پاداشي است بهتر از آن؛ و آنان از هراس در آن روز ايمن هستند ».
«وَ لَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَن أَذِنَ لَهُ حَتَّي إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِم قُلُوبِهم قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُم قَالُوا الحَقَّ وَ هُوَ العَلِيُّ الکَبيِر».سبأ/23
«و شفاعت نزد او سودي ندهد، مگر درباره کسي که براي او اجازه دهد؛تا چون هراس از دلهاي ايشان برطرف شود، گويند پروردگارتان چه گفت؟گويند حق؛و او بلنده رتبه بزرگ است ».
«يَا عِبَادِ لَا خَوفٌ عَلَيکُمُ اليَومَ وَ لَا أَنتُم تَحزَنونَ».زخرف/68
«اي بندگانم امروز نه بيمي برشماست و نه اندوهگين شويد».
6.آرامش و آثار آن
افزايش ايمان
«هموست که آرامش را در دلهاي مومنان جاي داد، تا ايماني برايمانشان بيفزايد؛ و سپاههاي آسمانها و زمين خداوند راست؛ و خداوند داناي فرزانه است ».
اعتراف به حق
«و دلهايشان را استوار داشتيم که برخاستند و گفتند پروردگار ما پروردگار آسمانها و زمين است ما جزاو خدايي نمي پرستيم که در آن صورت هر چه بگوييم باطل گفته ايم ».
حفظ اسرار
قصص/10
«و دل مادر موسي به کلي [از اميد و شکيب] خالي شد، چنانکه اگر دلش را گرم نمي کرديم که از باوردارندگان باشد، نزديک بود راز او را آشکار کند».
7.رفع«اضطراب»،پيامد اعمال نيک
ايمان به خدا و روز جزا وعمل نيک
«[از] مؤمنان و يهوديان و صابئين و مسيحيان ، هر کس که به خداوند و روز باز پسين ايمان آورده و نيکوکاري کرده باشد، نه بيمي برآنهاست و نه اندوهگين مي شوند».
ايمان، عمل نيک، برپايي نماز و پرداخت زکات
«کساني که ايمان آورده اند و کارهاي شايسته کرده اند و نماز خوانده اند و زکات پرداخته اند، پاداششان نزد پروردگارشان[محفوظ]است و نه بيمي برآنهاست و نه اندوهگين مي شوند».
اظهار ايمان و پايداري
«بيگمان کساني که گويند پرودرگار ما خداوند است ، سپس پايداري ورزند ، فرشتگان برآنان نازل شوند[و گويند ] که مترسيد و اندهگين باشيد و شاد شويد به بهشتي که به شما وعده داده مي شد ».
انفاق، بدون منّت و اذيّت
«کساني که اموالشان را در راه خدا مي بخشند و به دنبال بخشش خود منت و آزاري در ميان نمي آورند، پاداششان نزد پروردگار شان [محفوظ ] است نه بيمي برآنهاست و نه اندوهگين مي شوند ».
8.ايجاد «اضطراب»عملي ناشايست
«لَئِن لَم يَنتَهِ المُنَافِقُونَ وَ الَّذينَ فِي قُلُوبِهم مَرَضٌ وَ المُرجِفُونَ فِي المَدينَةِ لَنُغريَنَّکَ بِهِم ثُمَّ لَا يُجَاوِروُنَکَ فِيهَا إِلّا قَليلاً».احزاب /60
«اگر منافقان و بيماردلان و شايعه سازان در مدينه [از کارهاي خود] دست برندارند تو را به ايشان تسلط دهيم و سپس جز اندک مدتي در آن [شهر مدينه]در جوار تو نباشند».
9.اضطراب، جزاي کافران
«سَنُلقِي فِي قُلُوبِ الَّذيِنَ کَفَرُوا الرُّعبَ بِمَا أَشرَکُوا بِاللهِ مَا لَم يُنَزِّل بِهِ سُلطاناً وَ مَأوَاهُمُ النَّارُ وَ بِئسَ مَثوَي الظَّالِمينَ»آل عمران/151
«زودا که در دل کافران به خاطر آنکه چيزي را شريک خداوند انگاشتند که هيچگونه حجت و برهاني برآن نفرستاده است ، هراس افکنيم و سراو سرانجام آنان دوزخ و جايگاه ستمکاران چه بد است ».
«سَأُلقِي فِي قُلُوبِ الَّذينَ کَفَرُوا الرُّعبَ فَاضرِبُوا فَوقَ الاَعناَقِ وَ اضرِبُوا مِنهُم کُلَّ بَنَانٍ».انفال /12
«به زودي در دل کافران هراس مي افکنم، پس گردنها و سرانگشتانشان را قطع کنيد».
«وَ أَنزَلَ الَّذينَ ظَاهَرُوهُم مِن أَهلِ الکِتَابِ مِن صَيَاصِيهِم وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهمُ الرُّعبَ فَريقاً تَقتُلُونَ وَ تَأسِرونَ فَريقاً»احزاب/26
«و آن عده از اهل کتاب را که از آنان[احزاب/گروه مشرکان همدست]پشتيباني کردند از برج و باروهاشان فرود آورد و در دلشان هراس افکند، چندانکه گروهي از ايشان را مي کشتيد و گروهي را به اسارت مي گرفتيد».
«هُوَ الَّذِي أَخرجَ الَّذينَ کَفَرُوا مِن أَهلِ الکِتابِ مِن دِيَارِهِم لِأَوَّلِ الحَشرِ مَا ظَنَنتُم أَن يَخرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُم مَانِعَتُهُم حُصُونُهُم مِنَ اللهِ فَأَتَاهُمُ اللهُ مِن حَيثُ لَم يَحتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعبَ يُخرِبُونَ بُيُوتَهُم بِأَيدِيهِم وَ أَيدِي المُؤمِنيِنَ فَاعتَبِروُا يَا أُوليِ الأَبصَارِ»حشر/2
«اوست که کافران اهل کتاب [يهوديان بني نضير] را از خانه و کاشانه شان در آغاز هنگامه رهسپاري انبوه آواره کرد؛ گمان نمي برديد که بيرون روند، و[خودشان هم]گمان مي کردند که دژهايشان باز دارنده آنان در برابر امر و عقوبت الهي است ؛ پس امر [عذاب]الهي از جايي که گمانش را نمي بردند برآنان فرود آمد و در دلهايشان هراس انداخت[چندانکه ] خانه هايشان را به دستهاي خود و دستان مؤمنان ويران مي کردند؛ پس اي ديده وران عبرت گيريد».
سخن پاياني
منبع:تبریز، دانشگاه علوم پزشکی ، قرآن و روانشناسی علوم تربیتی ، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه،1385
