سياست نامه در ترجمه فرمان اميرالمؤمنين (ع) خطاب به مالك اشتر (6)
تحقيق و تصحيح: رسول جعفريان
وَلكِنِ الْحَذَرَ كُلَّ الْجَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ، فَاِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّما قارَبَ لِيَتَغَفَّلَ، فَخُذْ بِالْحَزْمِ، وَ اَتَّهِم فِي ذلِكَ حُسْنَ الظَّنِّ.
وَ اِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ عَدُوٍّ لَكَ عُقْدَهً اَوْ اَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّهً، (1) فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفاءٍ، وَ اَرْعَ ذِمَّتَكَ بِالاَمانَهِ، وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّهً دُونَ ما اَعْطَيْتَ، فَاِنَّهُ لَيْسَ مِن فَرائِضِ اللهِ شَيءٌ النّاسُ اشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِماعاً مَعَ تَفْرِيقِ اَهْوائِهمْ وَ تَشْتِيتِ ارائِهِمْ مِن تَعْظِيمِ الْوَفاءِ بِالْعُهُودِ. وَ قَدْ لَزِمَ ذلِكَ الْمُشْتَرِكُونَ فِيما بَيْنَهُمل دُونَ الْمُسْلِمِينَ لِماَ اسْتَوْبَلُوا مِن عَواقِبِ الْغَدْرِ. فَلا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ، وَ لا تَخْيِسَنَّ بِعَهْدِكَ، وَ لا تَخْتِلَنَّ عَدُوِّكَ، فَانَّهُ لا يَجْتَريءُ عَلَي اللهِ اِلّا جاهِلٌ شَقِيٌّ. وَ قَدْ جَعَلَ اللهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ اَمْنَاً اَفْضاهُ بَيْنَ الْعِبادِ بِرَحْمَتِهِ، وَ حَرِيماً يَسْكُنُونَ اِلي مَنَعَتِهِ، وَ يَسْتَفيضُونَ اِلي جِوارِهِ، فَلا اِدْغالَ وَ لا مُدالَسَهَ وَ لا خِداعَ فِيهِ.
وَ لا تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِيهِ الْعِلَلُ، وَ لا تُعَوِّلَنَّ عَلي لَحْنِ قَوْلٍ بَعْدَ التَاكِيدِ وَ التَّوْثِقَهِ، وَ لا يَدْعُوَنَّكَ ضِيقُ اَمْرٍ لَزِمَكَ فِيهِ عَهْدُ اللهِ اِلي طَلَبِ اَنْفِساخِهِ بِغَيْرِ الْحَقِّ، فَاِنَّ صَبْرَكَ عَلي ضِيقِ اَمْرٍ تَرْجُو انْفِراجَهٌ وَ فَضْلَ عاقِبَتَهِ خَيْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخافُ تَبِعَتَهُ، وَ اَنل تُحِيطَ بِكَ مِنَ اللهِ فِيهِ طِلْبَهٌ لا تَسْتَقِيلُ فِيها دُنْياكَ وَ لا اخِرَتَكَ.
چو دشمن با تو حرف صلح گويد
به سوي آشتي راهي بجويد
رضاي ايزد منان نظر كن
خصومت را تو هم از دل بِدَر كن
چون او مي خواندت از خود مرانش
اجابت كن به نيكي همچنانش
كه لشگر را بود آسايش از صلح
تو را از همّ و غم آرامش از صلح
شود امنيت اندر ملك حاصل
رعيّت را ز سختي وارهد دل
وليكن سخت مي پاي و حذر كن
به حزم خود بيفزاي و حذر كن
ببايد باشي اندر صلح هشيار
كه شايد حيلتي باشد در اين كار
بسي باشي كه دشمن حيله سازد
تو را غافل كند تا خدعه بازد
تو حسن ظن خود را متهم كن
تعقل در چنين كار مهم كن
مشور در غفلت و مي باش باهوش
كه از دشمن نيابي خواب خرگوش
طريق حزم را مگذار از دست
كه بتواني طريق فتنه را بست
و گر عهدي و پيماني ببستند
دو جانب از خصومت باز رستند
چو پوشانديش تشريف اماني
وفا عهد خود را تا تواني
به ذمّت چون گرفتي اين امانت
مكن زنهار خواري و خيانت
به بذل جان بكن زنهار داري
بده پيمان خود را استواري
كه مردم با همه تفريق اهواء
اگر چه هست شان تشتيت آراء
وليكن در وفاي عهد چندان
شديد است اتفاق رأي آنان
كه از فرض خدايي بيش دانند
فزون از جمله عهد خويش دانند
وفاي عهد را تعظيم دارند
به ارباب وفا تكريم دارند
همي دارند اهل شرك الزام
به عهد خود نه تنها اهل اسلام
گروه مشركين ار بيش بيني
حذر دارند از نقض چنيني
وبال نقض را دانسته استند
طريق بي وفايي را بسته استند
وخامت ديده مشرك از خديعت
كجا داند روا اهل شريعت
مسلمان را بود شايستگي بيش
به ايفاي عهود از جانب خويش
مرو البته پيرامون اين كار
عهود خويش البته به جاي آر
چو پيماني ببستي باز مشكن
مكن حيلت پس از پيمان به دشمن
كه جز مرد شقاوت پيشه از جهل
دليري با خدا را نشمرد سهل
چو يزدان عطوفت از مهرباني
فراهم كرده با عهدي اماني
كه رحمت گسترد مر بندگان را
به رحمت پرورد خلق جهان را
دهدشان در حريم حفظ خود جاي
بدارد حصن امن خويش برپاي
همه سوي جوار او گرايند
كه در حصن امان ايمن بمايند
نبايد پس دغل در كار و تدليس
نشايد پس خديعت كرد و تلبيس
نسنجيده مكن عهدي كه شايد
در آن راه فسادي ممكن آيد
كه گر دشمن بدست آرد بهانه
شوي تير ملامت را نشانه
چو عهدي بسته كردي استوارش
به بدقولي مكن سست اعتبارش
در آن عهدي كه هستي عهده دارش
اگر پيش آيدت سختي به كارش
ببيني روزگارت تنگ گشته
ز غم روز و شبت شبرنگ گشته
به غير حق نخواهي فسخ آن را
كه حق راضي نباشد نسخ آن را
چرا كت صبر و در آن سخت كاري
كه اميد گشايش نيز داري
چو حسن عاقبت را نيك بيني
به است از حيله و فسخ چنيني
كه باشد بيمناكي از وبالش
ملامت خيزد آخر از مآلش
فراگيرد تو را اخذ خداوند
كه بستي و شكستي عهد و سوگند
نه در دنيا تواني ديد اقبال
نه در عقبي تواني يافت آمال
اِيَّاكَ وَ الدِّماءَ وَ سَفْكَها بِغَيْرِ حِلِّها، فَاِنَّهُ لَيْسَ شَيءٌ اَدْعي لِنِقْمَهٍ وَ لا اَعْظَمَ لِتَبِعَهٍ وَ لا اَحْري بِزَوالِ نِعْمَهٍ وَ انْقِطاعِ مُدَّهٍ مِنْ سَفْكِ الدِّماءِ بِغَيْرِ حَقِّها.
وَاللهُ سُبْحانَهُ مُبْتَدِيءٌ بِالحُكْمِ بَيْنَ الْعِبادِ فِيما تَسافَكُوا مِنَ الدِّماءِ يَوْمَ الْقِيمَهِ. فَلا تُقَوِّيَنَّ سُلطانَكَ بِسَفْكِ دَمٍ حَرامٍ، فَاِنَّ ذلِكَ مِمَّا يُضْعِفُهُ، وَ يُوهِنُهُ بَلْ يُزِيلُهُ وَ يَنْقُلُهُ.
وَ لا عُذْرَ لَكَ عِنْدَ اللهِ وَ لا عِنْدي فِي قَتْلِ الْعَمْدِ، لِاَنَّ فِيهِ قَوَدَ الْبَدَنِ. وَ اِنِ ابْتُلِيَتَ بِخَطاَ وَ اَفْرَطَ عَلَيْكَ سَوْطُكَ اَوْ يَدُكَ بِالْعٌقُوبَهِ، فَانَّ فِي الوَكْزَهِ فَما فَوْقَها مَقْتَلهً، فَلا تَطْمَحَنَّ بِكَ نَخْوَهٌ سُلْطانِكَ عَنْ اَنْ تُؤَدِّيَ اِلي اَوْلِياءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ.
ز خون نا حق اي مالك بپرهيز
ز طغياني چنين مهلك بپرهيز
كه خونريزي به غير حق گناهي است
كز آن هر نعمتي اندر تباهي است
به آخر مي رساند عمر را زود
ز خونريزي كسي خيري نيفزود
فزون تر باعث هر نقمت است آن
ز هر يك مظلمه پر شدّت است آن
چو ضدّ خلقت است اين كار مشئوم
بود سنگين تر از هر جرم مذموم
چو در روز قيامت پاك يزدان
اساس عدل و دارد آرد به ميدان
نخستين پرسد از خون هاي ناحق
دهد تا كيفرش دادار مطلق
مخواه البته سوء عاقبت را
به خونريزي قوام سلطنت را
كه خونريزي بكاهد تندرستي
رساند سلطنت را ضعف و سستي
ز خونريزي رسد سلطان به خواري
حذر كن زين حرام ار تاج داري
شود از خون ناحق ملك زايل
بود هر سلطنت را بلكه ناقل
گذارد سلطنت مر ديگري را
نباشد جاي عذري داوري را
بگيرد قتل عمدت سخت دامن
نه عذرت با خدا باشد نه با من
همي جاري شود حكم قصاصت
نباشي زنده تا بيني خلاصت
مگر سر زد ز تو قتل خطايي
كه مجرم را فزون دادي جزايي
و گر با دست خود كردي عقابي
كه حاصل گشت قتل ناصوابي
كه ضرب مشت و ضرب تازيانه
تواند گشت بر قتلي بهانه
چو گشتي بر چنين قتلي گرفتار
اداي حق آن را سهل مشمار
مبادا نخوت فرمان روايي
در اين گونه خطاي ناروايي
تو را از دادن حق باز دارد
تو را در پنجه ي طغيان گذارد
اداي خون بها را كرده تأخير
از اين ره كرده باشي نيز تقصير
حقوق اولياي دم اداكن
ز فرض خون بها خود را رها كن
وَ اِيَّاكَ وَ الْاِعْجابَ بِنَفْسِكَ، وَ الثِّقَهَ بِما يُعْجِبِكَ مِنْها، وَ حُبَّ الْاِطْراءِ، فَاِنَّ ذلِكَ مِنْ اَوْثَقِ فُرَصِ الشَّيْطانِ فِي نَفْسِهِ لِيَمْحَقَ ما يَكُونُ مِن اِحْسانِ الْمُحْسِن.
وَ اِيَّاكَ وَ الْمَنَّ عَلي رَعيَّتِكَ بِاِحْسانِكَ، اَوِ التَّزَيُّدَ فِيما كانَ مِنْ فِعْلِكَ، اَوْ اَنْ تَعِدَ هُم فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِكَ، فَاِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الْاِحْسانَ، وَ الْتَّزَيُّدَ يَذْهَبُ بِنُورِ الْحقِّ، وَ الْخُلْفَ يُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللهِ وَ النّاسِ. قالَ اللهُ تَعالي:
كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ اَنل تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ.
اِيَّاكَ وَ الْعَجَلَهَ بِالْاُمورِ قَبْلَ اَوانِها، اَوِ التَّساقُطَ فِيها عِنْدَ اِمْكانِها، اَوِ اللَّجاجَهَ فِيها اِذا تَنَكَّرَتْ، اَوِ الْوَهْنَ عَنْها اِذَا اسْتَوْضَحَتْ. فَضَعْ كُلَّ اَمْرٍ مَوْضِعَهٌ، وَ اَوْقِعْ كُلِّ عَمَلَ مَوْقِعَهُ.
وَ اِيَّاكَ وَ الْاستِئْثارَ بِماَ النّاسُ فِيهِ اُسْوَهٌ. وَ التَّغابِيَ عَمّا تُغْني بِهِ مِمّا قَدل وَضَحَ لِلْعُيُونِ، فَاِنَّهُ مَاخُوذٌ مِنْكَ لِغَيْرِكَ، وَ عَمّا قَلِيلٍ تَنْكَشِفُ عَنْكَ اَغْطِيَهُ الْاُمُورِ، وَ يُنْتَصَفُ مِنْكَ لِلْمَظْلُومِ.
اِمْلِكْ حَمِيَّهَ اَنْفِكَ، وَ سَوْرَهَ حَدِّكَ، وَ سَطْوَهَ يَدِكَ، وَ غَرْبَ لِسانِكَ، وَ احْتَرِسْ مِنل كُلِّ ذلِكَ بِكَفِّ الْبادِرَهِ، وَ تاخِيرِ السَّطْوَهِ حَتّي يَسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ الْاختِيارِ، وَ لَن تُحْكِمَ ذلِكَ مِنْ نَفْسِكَ حَتّي تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ الْمَعادِ اِلي رَبِّكَ.
وَ الْواجِبُ عَلَيْكَ، اَن تَتَذَكَّرَ ما مَضي لِمَنل تَقَدَّمَكَ مِنل حُكُومَهٍ عادِلَهٍ، اَوْ سُنَّهٍ فاضِلَهٍ، اَوْ اَثَرٍ عَنْ نَبِيِّنا صَلِّي اللهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ، اَوْ فَرِيضَهٍ فِي كِتابِ اللهِ، فَتَقْتَدِيَ بِما شاهَدْتَ مِمّا عَمِلْنا بِهِ فِيها، وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسَكَ فِي اتِّباعِ ما عَهِدْتُ اِلَيْكَ فِي عَهْدي هذا، وَ اسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّهِ لِنَفْسي عَلَيْكَ لِكَيْلا تَكُونَ لَكَ عِلَّهٌ عِنْد تَسَرُّعِ نَفُسِكَ اِلي هَواها، (2) فَلَنْ يَعْصِمَ مِنَ السُّوءِ وَ لا يُوَفِّقُ لِلْخَيْرِ اِلّا اللهُ تَعالي. وَ قَدْ كانَ فيما عَهِدَ الَيَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فِي وَصاياهُ تَحْضِيضٌ عَلَي الصَّلوهِ وَ الزَّكوهِ وَ ما مَلَكَتْهُ اَيْمانُكُمْ، فَبِذلِكَ اَختِمُ لَكَ بِما عَهِدْتُ، وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ اِلّا باِللهِ الْعَليِّ الْعظيمِ.
رهان خود را ز عُجْب و خودپرستي
مشو ثابت به خودبيني كه هستي
مشو خوش دل كه بستايند هر دم
تو را با آن چه ز آن هستي تو خرّم
كه از بازيچه ي شيطان و كيدش
خود اين دامي است محكم كرده قيدش
كه حب و صف نيك از خود پسنديست
به صيد محسنين، محكم كمنديست
شود احسان محسن محو و معدوم
از اين اوصاف زشت و شهره ي شوم
چو احساني نمايي بر رعيّت
مكن آلوده احسان را به منّت
كه احسانت به منّت باطل آيد
چو احسان مي كني منّت نشايد
چو مقصودت ز احسان شادكامي است
دل آزاري به منّت عين خامي است
مبادا كار خود را وانمايي
فزون تر زآن چه هست از خود نمايي
كه كار خويشتن افزون شمردن
بود خود نور حق از كار بردن
نشايد كار كس بي نور گردد
كه جسم از جان نشايد دور گردد
چو دادي وعده از خلفش بپرهيز
نكويي را بدين زشتي مياميز
نمايد خلف وعده مرد را خوار
خصومت ها از آن گردد پديدار
خدا و خلق ناخشنود باشند
به دل مردم غبارآلود باشند
در اين معني چنين فرموده يزدان
بزرگ است از خصومت نزد سبحان
كه گويند آن چه بر فعلش نيارند
وفا كن تا تو را دشمن ندارند
به هر كاري بود وقتي سزاوار
مكن تعجيل پيش از وقت در كار
چو وقت كار شد آرام منشين
كه از تعويق خواهي گشت غمگين
مكن كاري كه نبود رشته در دست
بكن اقدام گر سر رشته اي است
بنه هر امر را در موضع خويش
بكن هر كار را در موقع خويش
مدان مخصوص بر خود با تحكّم
هر آن چيزي كه يكسانند مردم
مدان ناديده چيزي آن چنان را
كه باشد سوي آن چشمي جهان را
نباشي خود غني با آن كه آنت
ستانند از براي ديگرانت
به زودي آن چه خواهي داشت مستوّر
شود مكشوف و گردد پرده ها دور
زمظلوم آن چه بگرفتي به اجحاف
ستانند از تو هم با عدل و انصاف
زمان نفس خود بر دست خود گير
كه دارد سركشي اين نفس بي بير!
بكن خاموش نيران غضب را
فروكش التهاب بولهب را
مهل سطوت به دست خود چو مستان
مزن زخم زبان بر زيردستان
بكن تأخير در اجراي سطوت
همي دستي بدار اندر سياست
كه گردد شعله ي خشم تو خاموش
شوي با اختيار خويش هم دوش
وليكن نفس را تمكين نباشد
كه از روي غضب در كين نباشد
مگر روز معاد آري فرا ياد
ز ترس عدل حق آيي به فرياد
تو را واجب بود پيشينيان را
بياد آري و حكم عدلشان را
همي از سنت و شرع پيمبر
ز فرض ايزد و قرآن داور
هر آن چه ما عمل كريم و ديدي
هر آن رفتار كز ماها شنيدي
مكن فرموش و از جان اقتدا كن
روانت روشن از نور هدا كن
فراگير و بكن از جان و دل جهد
به رغبت پيروي مي كن از اين عهد
كه اين حجت پذيرفت استواري
بدين عهدي كه اندر عهده داري
پس اندر دست تو نبود بهانه
كه آري پاي نفس اندر ميانه
نداري حجّتي زنهار زنهار
به خواهش هاي نفساني مكن كار
وَ اَنَا اَسْاَلُ اللهَ بِسَعَهِ رَحْمَتِهِ، وَ عَظيِمِ قُدْرَتِهِ عَلي اِعْطاءِ كُلِّ رَغْبَهٍ اَنْ يُوَفِّقَنِي وَ اِيَّاكَ لِما فِيهِ رِضاهُ مِنَ الْاِقامَهِ عَلَي الْعُذْرِ الْواضِحِ اِلَيْهِ وَ اِلَي خَلْقِهِ،مِن حُسْنِ الثَّناءِ فِي الْعِبادِ، وَ جَمِيلِ الْاَثَرِ فِي الْبِلادِ، وَ تَمامِ النِّعْمَهِ، وَ تَضْعِيفَ الْكَرامِهِ، وَ اَنْ يَخْتِمَ لِي وَ لَكَ بِالسَّعادَهِ وَ الْشَّهادَهِ، اِنّا اِلَيْه رَاغِبُونَ، وَ السَّلامُ عَلي رَسُولِ اللهِ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ الطَّيِّبينَ الطَّاهِرينَ.
كنون از كردگار لايزالي
كه نبود قدرت او را زوالي
به رحمت كرده ايجاد اين جهان را
به نعمت كرده مهمان بندگان را
سؤالي گر كنند از رحمت او
شود اعطا به فرّ قدرت او
همي خواهم به توفيقش به اعزاز
رضايش با من و تو باد دمساز
دهد توفيق آن چه سود باشد
كه او راضيّ و او خشنود باشد
كنيم آن كار با خلق از نكويي
كه نبود احتياج عذر جويي
به هر شهر و به هر دشت و سبيلي
ز ما ماند اثرهاي جميلي
به هر بزم و به هر آن و زمانش
بود ما را ثناي بندگانش
كند اتمام نعمت حيّ بي چون
به ماها و كرامت هاش افزون
كندمان با سعادت ختم ايام
دهدمان با شهادت حسن فرجام
چه ما بر سوي او هستيم راغب
چه ما بر قرب او هستيم طالب
ز ما هر دم درود بي عدد باد
بر آن پيغمبر و اولاد امجاد
ثناي حسن انجام است و تاريخ
خدا را شكر كز الطاف دادار
به پايان آمد اين فيروز گفتار
خداوندا عطاكن بهره مندي
از اين فرمان به ما گر مي پسندي
خداوندا بده بر اهل اسلام
از اين فرمان هماره عزّت و كام
مدد كن تا لب از گفتار بنديم
بدين گفتار شيرين كار بنديم
كه از گفتار تا كردار فرق است
خرد در بحر اين گفتار غرق است
چو روشن كرده ي ما را چراغي
مده از جستجوي خود فراغي
تو را خوانيم و جوئيمت بهرجاي
يكايك راز گوئيمت بهرجاي
بدين راهي كه بنمودي شتابيم
به هر كاري طريق راست يابيم
مهل زين راه حق مهجور مانيم
ز قرب آستانت دور مانيم
برس بر حال ما در آخرين روز
به نور خود روان ما برافروز
چو از جان دوستدار هشت و چهاريم
به لطف خاص تو اميدواريم
ضيائي ناظم الملك آن جهان گير
نوشت اين نامه را با كلك توقير
به مهر چارده مهر منيرش
به سهو ار لغزشي دارد مگيرش
بر افروزش چو ماه چارده روي
به مهر چارده مهر سخنگوي
ز سال و ماه در عيدي غديري
شگفت اين نامه چون ماه منيري
هزار و سيصد و بيست و شش از سال
سعادت شد قرين و يار اقبال
كه بنهادم مرا اين گنجينه را پي
به فضل بيكران قادر حي
در دارالسلطنه ي تبريز مطبعه ي استاد كامل آقا مشهدي اسد آقا
به يد اقل احقر احمد بصيرت صورت اختام پذيرفت
في شهر جمادي الاخره سنه ي هزار و سيصد و بيست و هفت هجري، (1327)
پي نوشت ها :
1- در اصل: پشتيواني.
2- دو سطر بعد از اين در رساله نيامده است.
