جايگاه علمي و معنوي حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام)(2)

نویسنده: فاطمه سرخیل

جایگاه معنوی

«سعادت و کمال حقیقی» جز با گذر از تنگناهای نفسانیات و رسیدن به قلّه بلند معنویت، امکان پذیر نیست و حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) این راه را با سربلندی طی کرد. القاب این بانوی گران قدر عبارت است از: معصومه، کریمه اهل بیت، طاهره، حمیده، برّه، رشیده، تقیه، رضیه و مرضیه.(1) همه این القاب بر اثر سلوک و مقام والای معنوی، به ایشان نسبت داده شده است.
حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) علاوه بر شرافت خانوادگی و ذاتی، در عرصه های ایمان و عمل نیز ممتاز و سرآمد بود. او از معنویت وصف ناپذیی بهره داشت و جان پاکش به دانش و بینش و ایمان و اخلاص چنان آراسته بود که مقام معنوی ایشان، چه در زمان حیات و چه پس از آن، در میان اهل بیت شناخته شده بود. با بررسی روایاتی که درباره حضرت رسیده، به خوبی می توان به جایگاه معنوی ایشان پی برد.

بشارت ولادت

اهل بیت (علیهم السلام) به فضایل و مناقب حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) حتی قبل از تولد او اشاره کرده اند. امام جعفر صادق (علیه السلام) در ضمن حدیث مشهوری- پیش از آنکه امام کاظم (علیه السلام) متولد شد - از دفن پیکر مطهر حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) در قم خبر داده و در این باره فرموده بود:
«آگاه باشید! حرم خدا، مکه است و ... همانا قم، کوفه کوچک است و سه در از درهای هشت گانه بهشت به سوی قم گشوده می شود. به زودی بانویی از تبار من در قم دفن می گردد و نام او فاطمه دختر موسی است و با شفاعت او همه شیعیان من داخل بهشت خواهند شد».(2)
این پیشگویی امام صادق (علیه السلام) درباره ارتحال حضرت معصومه (علیها السلام) در قم پیش از ولادت پدر بزرگوارش، بسیار حائز اهمیت است و از مقام بسیار شامخ آن حضرت حکایت می کند.

عبادت

براساس آیات قرآن کریم، هدف از آفرینش انسان «عبادت و بندگی خداوند» بیان شده است.(3) انسان های کامل و کسانی که این هدف را به درستی شناخته اند، در راه عبادت و تقرب به درگاه الهی می کوشند و بهترین لحظات زندگی را زمان عبادت و راز و نیاز به درگاه خداوند متعال می دانند.
درباره چگونگی عبادت های حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) اطلاع چندانی در دست نیست، اما عبادت و راز و نیازهای حضرت در مدت اقامت در قم، به گونه ای بود که عبادتگاه آن حضرت را «بیت النور» نامیدند و باقی ماندن این مکان از سال 201 هجری تا امروز، گواه نورانیت و صفای ممتاز آن حضرت در ارتباط با خداست. این مکان اکنون در کنار مدرسه ستیه، در محله میدان میر، قرار گرفته است.

عصمت

یکی از مهم ترین مراتب معنوی که حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) به آن دست یافت، مقام «عصمت» بود، تا آنجا که یکی از القاب وی به این ویژگی اش اختصاص یافت. و عموم محققان و محدثان از وی به نام «معصومه» یاد کرده اند. اصل مقام «عصمت» به پیامبران، امامان و فرشتگان تعلق دارد و آنان از هر گناه و خطای عمده و سهوی به دور هستند. بالاترین نوع عصمت به پیامبر، امامان و حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) تعلق دارد و در مراتب بعدی، سایر اولیای الهی قرار دارند. بزرگانی مانند: حضرت زینب، حضرت ابوالفضل و حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) در این مرتبه قرار می گیرند.
کریمه اهل بیت (علیها السلام) نمونه کامل زهد، تقوا، عفاف، عبادت و نهایت ارادت و معرفت در حق امام زمان خویش بود و در معنویت به چنان جایگاهی رسید که امام رضا (علیه السلام) لقب «معصومه» را به ایشان عطا کرد و پس از رحلت خواهرش فرمود:
«من زار المعصومه بقم کمن زارنی؛(4) هر فردی معصومه (علیه السلام) را در قم زیارت کند، همانند کسی است که مرا زیارت کرده باشد».
این بانوی گرامی در زمان حیات، به «فاطمه کبرا» مشهور بود و سخن فوق پس از رحلت، اشاره به مقام عصمت آن حضرت دارد. صفات و مضامین عالی که در «زیارت نامه» ایشان وجود دارد، همگی از مقام والای معنوی حضرت خبر می دهد. همچنین یکی دیگر از قراینی که بیانگر مقام عصمت حضرت معصومه (علیه السلام) است، حضور دو فرد نقاب دار است که جنازه آن حضرت را به خاک سپردند. از آنجا که بنا بر باور شیعه، «معصوم» را باید «معصوم» دفن کند، بسیاری از بزرگان شیعه معتقد هستند که با توجه به مقام والای آن حضرت و معصومه بودن ایشان، به احتمال قوی آن دو نفر، از معصومین عصر و محارم حضرت (امام رضا و امام جواد (علیهما السلام) بوده اند.

شفاعت

مسئله اعتقاد به شفاعت انبیا، ائمه و بزرگان دین، در میان شیعیان از جایگاه مهمی برخوردار است. براساس آیات و روایت، کسانی که به مراتب عالی انسانیت (قرب الهی) دست می یابند، در قیامت به مقام «شفاعت» می رسند و می توانند افراد را با شرایط خاصی شفاعت کنند. انبیا، ائمه معصوم، امامزادگان، علما و شهدا هر کدام در حد مقام و درجه معنوی خویش، حق شفاعت دارند. البته بالاترین جایگاه شفاعت، به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تعلق دارد که در قرآن کریم از آن به «مقام محمود»(5) تعبیر شده است.
حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) از جمله کسانی است که به شفیع بودنش در روایات و آثار دینی تصریح شده است و مقام شفاعت، یکی دیگر از فضایلی است که آن حضرت به آن دست یافت؛ چنان که امام صادق (علیه السلام) درباره ایشان فرمود: «شیعیان من همگی به برکت شفاعت او داخل بهشت خواهند گردید».(6) و این روایت، گستره عظیم شفاعت حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) را نشان می دهد.
در کتب روایی نیز احادیث فراوانی وجود دارد که ثواب زیارت این بانو را «بهشت» قرار داده اند و براساس آن ها می توان گفت شفاعت این بانوی گران قدر برای زائران عارف خود، زمینه بهشتی شدن آنها را فراهم خواهد ساخت.(7)
همچنین در زیارت مخصوص آن حضرت که از امام رضا (علیه السلام) صادر شده، می خوانیمک «یا فاطمهُ اشفَعی لی فِی الجنَّهِ؛ ای فاطمه! برای من در مورد بهشت، شفاعت کن» که این نشان دهنده جایگاه و مقام معنوی بسیار والای این بانوی گرامی است.
در فراز دیگری از زیارت مخصوص آمده است که: «فَاِنَّ لَکِ عِندَ اللهِ شَأناً منَ الشَّأنِ؛ پس به درستی که در پیشگاه خداوند، دارای مقام و منزلتی بس ارجمند هستی».
جایگا و شأنی که در این فراز به آن اشاره شده، مقامی معنوی و آسمانی است که جز آگاهان به اسرار غیب، آن را به درستی نمی شناسند!

فضیلت زیارت

یکی از مهم ترین امتیازها و فضیلت های معنوی حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، تأکید و تشویق سه امام معصوم (علیها السلام) به زیارت ایشان است. وصف مستقیم ائمه درباره آن حضرت، از این جهت حائز اهمیت است که در میان امام زادگان و فرزندان ائمه فقط به زیارت این بانوی گرامی سفارش شده است. در احادیث معتبری پاداش زیارت آن حضرت، بهشت بیان شده که مهم ترین اجر و پاداش برای عملی نیک است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
«مَن زارَها وَجبت لَهُ الجَنَه؛ (8) کسی که او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد».
امام رضا (علیه السلام) هم بارها فرموده است:
«من زارَها عارفاً بحقِّها فَلَهُ الجَنَّه؛ (9) کسی که او را زیارت کند، در حالی که حق او را بشناسد، بهشت برای او است».
«اِنَّ زیارتَها تعدِلُ الجنَّه؛ (10) همانا زیارت او، برابر کسب بهشت است».
«من زارَها فَلَهُ الجَنَّه؛ (11) کسی که او را زیارت کند، پاداش او بهشت است».
«مَن زارَ المعصومه بقُم کمن زارَنی ؛ (12) کسی که [قبر خواهرم] معصومه را در قم زیارت کند، مانند آن است که مرا زیارت کرده است».
امام جواد (علیه السلام) نیز فرمود:
«من زارَ قبرَ عمَّتی بِقُم فَلَهُ الجَنَّهُ؛ (13) کسی که قبر عمه ام را در قم زیارت کند، بهشت برای او است».

زیارت مخصوص

پس از حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام)، به جز حضرت معصومه (علیها السلام) درباره هیچ یک از بانوان اهل بیت از ناحیه امامان معصوم (علیهم السلام) زیارتی وارد نشده است. با آنکه بسیاری از بدن های امام زاده ها در مناطقی از ایران مدفون شده بود و مردم آن مناطق با حضرت رضا (علیه السلام) ارتباط داشتند، اما آن حضرت درباره هیچ یک از آنها زیارتی بیان نفرمود و این «فضیلت» فقط از آن حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) است که امام رضا (علیه السلام) درباره ایشان «زیارت نامه» ای پر محتوا را صادر کرد.(14)
نثر بسیار متقن و لبریز از معارف الهی و نصّ استوار این «زیارت نامه» و مقایسه آن با زیارت نامه هایی که غیر معصوم (علیه السلام) بیان کرده است، نشان می دهد که امام معصوم این «زیارت نامه» را صادر کرده است.(15)

کرامات

انسان در اثر عبادت و بندگی خداوند، می تواند به جایی برسد که واسطه فیض الهی و مظهر اراده حق تعالی گردد. امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرماید: «بندگی خداوند، گوهری است که نهایت و باطن آن، فرمانروایی بر موجودات است».(16)
حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) نیز در پرتو جایگاه والای معنوی و مقامی که در نزد خدای متعال دارد، از موهبت عظیم عنایات الهی و الطاف ویژه پروردگار برخوردار گردید و بعد از وفات نیز دارای «کرامات» شگفتی است. آن حضرت که راه بندگی و اطاعت از خداوند را خالصانه پیمود، هم در زندگی پر برکت خویش و هم بعد از آن، منشأ کرامات و عنایاتی بود که همچنان ادامه داد.
این مطلب کاملاً تجربه شده است و قابل تردید نیست که توسل به خاندان عصمت و طهارت: راه گشای انسان در سختی ها و حلال مشکلات در دشواری ها و سختی های زندگی است و توسل به حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) نیز از راه های نجات و از وسایل برآورده شدن حاجات، نیل به مقاصد و رفع بلیات و مشکلات است. از دیر باز آستان مقدس آن حضرت، منشأ هزاران کرامت بوده است. کرامات فراوان این بانوی گرامی، منحصر به جنبه مادی و ظواهر زندگی نمی شود، بلکه آنان که به دنبال پیمودن راه کمال و نیل به مقامات معنوی و یا زلال علم اند نیز برای رسیدن به اهداف و مقصد خویش، به آن حضرت متوسل می شوند. کرامت های فراوانی از این گونه «توسلات» در تاریخ باقی مانده که برای نمونه می توان ملاصدرا- فیلسوف بزرگ عصر صفویه - نام برد که هرگاه در مطالب علمی با مشکلات پیچیده ای روبه رو می شده، از روستای کهک قم به زیارت حضرت می آمد و با توسل به کریمه اهل بیت (علیها السلام)، مشکلات علمی اش را حل می کرد.(17)
در طول تاریخ، عموم طبقات مردم، شاهد و ناظر بعضی از کرامات آن حضرت بوده و بر آنها گواهی داده اند. کرامت های بی شمار آن حضرت باعث شده که کتاب های بسیاری به عنایات آن حضرت بپردازند؛ به طوری که گردآوری همه آنها، نیازمند چندین جلد کتاب است.(18)
کرامات و شفابخشی های حضرت معصومه (علیها السلام) فرقی با کرامات ائمه اطهار (علیهم السلام) ندارد و همه آنها نشانه بزرگی و عظمت روح این بانوی شایسته و پیوسته به منبع فیض و کرم بی پایان خدای فیاض و کریم است.

پی نوشت ها :

1- انوار المشعشعین، حمد بن علی بن حسین نائینی اردستانی، ج1، ص 494.
2- بحار الانوار، ج57، ص 216؛ مجالس المومنین، نورالله شوشتری ، ج1، ص 83.
3- ذاریات/ 56.
4- ریاحین الشریعه، ذبیح الله محلاتی، ج5، ص 35.
5- اسراء/ 79
6- بحار الانوار، ج57، ص 216.
7- همان، ج 48، ص 317 و ج99، ص 267؛ عیون الاخبار الرضا (علیه السلام)، ج2، ص 299.
8- بحار الانوار، ج48، ص 317 و ج99، ص 267.
9- همان.
10- همان.
11- همان، ج 48، ص 316؛ عیون الاخبار الرضا، ج2، ص 299؛ کامل الزیارات، ابوالقاسم جعفربن قولویه قمی، ص 338، 1375ش.
12- ریاحین الشریعه، ج5، ص 35.
13- بحار الانوار، ج48، ص 316 و ج 99، ص 266.
14- همان.
15- رواق عصمت، سید علی حسینی، 1385 ش؛ پایگاه اطلاع رسانی حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام).
16- مصباح الشریعه، امام صادق (علیه السلام)، ص 7، 1400ق
17- فوائد الرضویه، ج2، ص 618.
18- ر. ک: بانوی ملکوت، علی کریمی جهرمی؛ حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، محمد محمدی اشتهاردی؛ کرامات معصومیه، علی اکبر مهدی پور؛ فروغی از کوثر، الیاس محمد بیگی.