چکیده:
پژوهش حاضر پس از بیان تاریخچه وقف در ایران، به اهمیت این نهاد از جنبه های مختلف پرداخته و درباره جایگاه وقف در جامعه امروزی و فوایدی که می تواند داشته باشد سخن گفته است.
وقتی سخن از تأثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می شود، هرگز به این معنا نیست که وقف به تنهایی می تواند همه ابعاد و زوایای گوناگون اقتصاد یک ملت را در برگیرد، بلکه منظور این است .
که وقف به عنوان یک سرمایه عظیم مالی، در این سمت و سو نقشی سازنده و قابل توجّه دارد. علاوه بر این، می توان سرمایه های عظیم وقف را همانند دیگر سرمایه ها، با رعایت همه جوانب وقف، موازین شرع و اهداف واقفان، در فعالیت های تولیدی و خدماتی به کار انداخت.
و آنها را از حالت رکود به حالت تحرک و پویایی هدایت کرد، تا بدین وسیله به رشد و توسعه و استقلال اقتصادی و سیاسی کشور کمک شود. همچنان که بر سرمایه های اوقاف نیز افزوده می شود که این نیز یقیناً در راستای اهداف واقفان است.
وقف همچنین یکی از عمده‌ترین زیرساخت های اقتصادی جهان اسلام و از ارزش های مطرح شده در جهان بینی دینی است که نقشی مؤثر در شکل گیری ساخت فضایی شهرهای دوره اسلامی، به ویژه شهرهای ایران داشته است.
پژوهش در خاتمه توصیه می کند که متولیان اوقاف با راهنمایی و آموزش های دینی عملی در زمینه وقف، مردم را بیش از پیش با این نهاد اقتصادی اسلام آشنا سازند.
روح نوع دوستی و اندیشه اجتماعی و همکاری متقابل و فکر زندگی گروهی، سبب می شود که انسان با وجود سایر دشواری های موجود در اجتماع، کارهایی کند که بخشی از آن برای دیگران سودمند باشد.
اگر چه انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است، ولی زمانی که در تأمین امنیت و رفع مشکل اقتصادی و اجتماعی محتاج به همکاری شد، روحیه اجتماعی بودنش قوت می گیرد.
ادیان الهی با الهام از منبع وحی در جهت هدایت جامعه های بشری و تشویق آنان برای کمک به همنوعان خود نقش اصلی داشتند و بسیاری از مردم با تأسی به ارزش ها و پیام های ادیان، خود را در مسایل اجتماعی شریک دانستند، تا حدی که بعضی تا سرمرز ایثار و فداکاری پیش رفتند.
یکی از راه های استمرار نیکوکاری و کمک به هم نوع، سنت حسنه «وقف» است که شخص واقف با وقف اموال و املاک خود برای امور خیریه و عام المنفعه، درآمد آن موقوفات را به امور خیریه اختصاص می دهد و مادام که آن موقوفه یا موقوفات باقی است، متولیان و متصدیان امر وقف موظف به اجرای نیات خیر واقف هستند.
در فقه اسلام نیز وقف همواره به عنوان بحثی مهم مورد توجه بوده و ویژگی های منحصر به فردی داراست.
با توجه به موارد بیان شده، در پژوهش حاضر برآنیم که بعد از بیان تاریخچه وقف در ایران، به اهمیت این نهاد از جنبه های مختلف همچون اقتصادی و حتی معماری و شهرسازی پرداخته و در نهایت با توجه به موارد بیان شده، فواید و جایگاه آن را در جامعه امروزی بیان کنیم.
الف ـ قرآن کریم در موارد متعددی از انفاق به عنوان جهاد مالی در کنار جهاد جسمی یاد کرده است؛ مانند : «لایستوی القاعدن من المؤمنین غیر اولی الضّرر و المجاهدون فی سبیل الله باموالهم و أنفسهم فضّل الله المجاهدین بأموالهم و أنفسهم علی القاعدین درجة» (نساء /95): مؤمنانی که بدون عذر از جهاد باز نشسته اند، با آنان که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند برابر نیستند. خدا مجاهدان به مال و جان را بر نشستگان برتری بخشیده است.
ب ـ در موارد متعدد هدف از مالیات ها و انفاق های مالی در اسلام از جمله زکات و وقف در نزد بسیاری از فقیهان قصد قربت است. این انفاق ها گذشته از جنبه اقتصادی، همانند نماز و روزه عبادت هستند و غرض اصلی از عبادات هم قرب الهی است: «واعبد ربّک حقی یأتیک الیقین»(حجر /99): به پرستش خدای خود مشغول باش تا یقین به سراغ تو آید.
ج ـ در بسیاری از آیات قرآن کریم به دنبال واژه «انفاق» واژه «فی سبیل الله» و مانند آن ذکر گردیده است. به عنوان نمونه: «الّذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثمّ لایتبعون ما انفقوا مناً ولا أذی لهم اجرهم عند ربهم...» (بقره/262): آنان که مالشان را در راه خدا انفاق می کنند و در پی آن منتی نگذارند و آزاری نکنند، پاداششان نزد خداست... .
خداوند در جای دیگر به صراحت هدف از انفاق را لقاءالله دانسته است: «و ما تنفقون الا ابتغاء وجه الله و ما تنفقوا من خیر یوف الیکم...» (بقره/272): ... و جز در طلب رضای خدا انفاق نمی کنید و آنچه از خیر انفاق کنید، به طور کامل به شما می رسد... .
د ـ در آیاتی از قرآن کریم، هدف روشن انفاق و گرفتن صدقه، تزکیه نفس و رسیدن به «بــرّ» و نیکی ذکر شده است: «لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا ممّا تحبّون ...» (آل عمران/92): هرگز به نیکی نخواهید رسید مگر آن که از آنچه دوست می دارید انفاق کنید... .
شأن نزول این آیه وقف و صدقه است که گذشت. با نزول این آیه کسانی چون ابوطلحه انصاری به فکر صدقه دادن و وقف کردن بهترین اموال خود افتادند. این آیه، راه رسیدن به «بـّر» را انفاق چیزهایی دانسته که مورد علاقه و محبت انسان است.
و روشن است که «بّر» چه به معنای ثواب از جانب خدا و یا انجام فعل خیری که پاداش الهی را به دنبال دارد (2)، مصداق اصلی و حقیقی آن، قرب الهی و سعادت و کمال ابدی انسان خواهد بود.
در آیه «خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم و تزکیهم بها... » (توبه/103): [ای رسول!] از اموال مؤمنان صدقه ای بگیر تا آنان را پاک و تزکیه گردانی.
هدف از دریافت صدقه از مؤمنان، تطهیر و تزکیه نفوس آنان به وسیله صدقه (و انفاق مالی) دانسته شده است. علامه طباطبایی در این باره می نویسد: «تطهیر یعنی ازاله اوساخ از یک چیز تا وجود آن صاف گردد .
و برای نشو و نما و ظهور و آثار و برکات، مستعد و مهیا گردد؛ و تزکیه عبارت است از رشد دادن و اعطای رشد به آن به وسیله لحوق خیرات و ظهور برکات؛ همانند درختی که قطع زواید از فروع و شاخه های آن باعث زیادی در حسن و نمو آن و نیکویی میوه هایش می شود.
از این رو، جمع بین تطهیر و تزکیه در آیه از تعابیر لطیف است». (3) بنابراین همه انفاق های مالی، از جمله وقف، برای انسان به منزله هرس کردن درخت از اضافات است که او را در مسیر نیل به هدف اصلی و نهایی اش یاری می دهد و در این جهت به او سرعت می بخشد.
علاوه بر موارد بیان شده، وقتی سخن از تأثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می شود هرگز به این معنا نیست که وقف به تنهایی می تواند همه ابعاد و زوایای گوناگون اقتصادی یک ملت را در برگیرد.
به طوری که برای اقتصاد کشور به منابع مالی دیگر نیازی نباشد، بلکه منظور این است که وقف به عنوان یک سرمایه عظیم مالی می تواند در این سمت و سو دارای نقشی سازنده و قابل توجّه باشد. هم چنین به این معنا نیست .
که برخلاف اهداف واقفان، درآمد وقف را از موارد اصلی مصارف آن که در وقف نامه ها آمده است، منحرف کنیم و آنها را در راه تحقق استقلال اقتصادی و رشد و توسعه به کار گیریم و به مصرف برسانیم.
حقیقت این است که می توان سرمایه های عظیم وقف را نیز همانند دیگر سرمایه ها با رعایت همه جوانب وقف، موازین شرع و اهداف واقفان در جریان فعالیت های تولیدی و خدماتی قرار داد و آنها را از حالت رکود به حالت هدایت کرد.
تا به این وسیله به رشد و توسعه و استقلال اقتصادی (و سیاسی) کشور کمک شایان و قابل توجّه باشد و همچنین بر سرمایه های اوقاف افزوده شود که این نیز یقیناً در راستای اهداف واقفان می باشد (حائری 1378: 264).
از متون اسلامی به خوبی روشن است که اسلام خواهان زدودن همه جوانب و زوایای فقر در جامعه است و نیز به دنبال رفاه عمومی در حدّ معقول و مشروع. شهید صدر در این باره می نویسد:
مسؤولیت دولت و نظام اسلامی، بجز تأمین نیازهای حیاتی و ضروری افراد، این است که یک سطح زندگی متناسب با شرایط و مقتضیات روز را برای افراد تضمین نماید و آنها را به یک حد از رفاه (عمومی) برساند.
وی یکی از ابزار مهم دولت اسلامی برای تحقق این هدف را کفالت همگانی مسلمانان در برابر یکدیگر ذکر می کند، یعنی احساس مسؤولیت متقابل و عمومی (صدر 1357: 319). از این رو،
اولاً فقرزدایی تنها در حدّ قوت لایموت به نیازمندان کفایت نمی کند.
ثانیاً مسلمانان در برابر یکدیگر مسؤولند و کفالت همگانی دارند. کلینی در اصول کافی از امام صادق (ع) نقل کره است که : «خداوند برای فقرا در اموال ثروتمندان به قدر کفایت (و اداره زندگی آنان بخوبی) قرار داده است .
و اگر این مقدار آنها را کفایت نمی کرد، بیشتر قرار می داد و این مشکلات فقرا از ناحیه کسانی است که آنها را از حقشان باز می دارند. در باب زکات، امام موسی کاظم (ع) نیز در پاسخ کسی که پرسید "آیا می توانم هشتاد درهم به فقیر بدهم؟"
فرمود: "آری و بیشتر" پرسید، "صد درهم چطور؟" فرمود: "آری، اگر می توانی او را بی نیاز کن (و اغنه ان قدرت ان تغنیه) (مجلسی 1367: 86). امام باقر (ع) نیز می فرماید: "اذا اعطیت فاغنه: هر گاه انفاق می کنی طرف را بی نیاز نما".
در حدیث دیگری امام صادق (ع) می فرماید: «خداوند همه نیازهای فقرا را در نظر گرفته است، از هزینه های غذا و پوشاک و ازدواج گرفته تا هزینه صدقات مستحبی و حتی هزینه انجام حجم آنان". (مجلسی 1367 : 102).
وقف از دو راه می تواند در این مورد مؤثر باشد:
الف ـ نفس استقلال و رشد و توسعه اقتصادی (مبتنی بر موازین اسلامی) که به طور طبیعی موجب رفاه عمومی و زدودن و دست کم کاهش چشم گیر فقر و محرومیت و آثار شوم آن در جامعه خواهد شد.
ب ـ بخش عمده موارد مصرفی که واقفان دورنگر و نیکوکار در طول تاریخ وقف در نظر گرفته اند به رفاه عمومی، فقرزدایی و عدالت اجتماعی مربوط می شود. اگر ما نگاهی هر چند گذرا، به تاریخ وقف و مضمون وقف نامه ها بیندازیم.
به خوبی در می یابیم که واقفان خیر و دور اندیش تمام زوایا و جوانب نیازها را در نظر گرفته اند. به رغم این که بسیاری از رقبات موقوفات و مدارک آنها در طول زمان به دلایل و عوامل گوناگونی از بین رفته اند.
و از بسیاری از آنها نامی هم باقی نمانده است، مشاهده می کنیم که جهت و سمت و سوی اصلی مورد نظر واقفان در طول تاریخ فقرزدایی و در مرحله بعدی، تحقّق رفاه عمومی در سطح معقول بوده است.
علاوه بر این باید بیان گردد که نیازهای عمومی و خصوصی مردم نسبت به زمانها و مکانهای مختلف متفاوت است، مثلاً در یک زمان، مردم به کاروانسرا، آب انبار و ... نیاز مبرم داشتند.
اما در روزگار ما تأسیس فضاهای آموزشی، درمانی، مسکن، جاده ها و ... از اولویت بیشتری برخوردارند. از این رو، از راه های گوناگون، آگاهی دادن به مردم و کسانی که درصدد وقف اموال خود هستند، می تواند به سمت و سو دادن وقف های جدید در جهت اولویت های جامعه کمک شایان و در خور توجّهی بنماید (حائری 1378: 270).
الف ـ کارآفرینی و اشتغال: امروزه،کارآفرینی از بزرگترین دغدغه های جوامع انسانی است؛ زیرا کار عنصری مقدس و حائز اهمیت محسوب شده که در سایه سار آن، علاوه بر رفع نیازهای معیشتی، آرامش، هم گرایی، هویت شغلی و اعتلای شخصیتی فرد محقق می شود.
البته این درحالی است که اغلب کشورهای جهان با معضل بیکاری دست به گریبان هستند. از آنجا که چاره اندیشی برای تخفیف این مشکل بدون مشارکت جدی بخش خصوصی به انجام نخواهد رسید، ضروری است که از راهکار حسنه ی وقف در این عرصه نیز استفاده شود.
اما پیش از آن لازم است که این ضرورت برای نیکوکاران تبیین شود تا پاره ای از موقوفات و عایدی آنها صرف این مهم شود. بالا رفتن موقوفات از جمله کشتزارها نیز راهکاری است که پرداختن به آن می تواند به ایجاد فرصت های شغلی بیشتر بینجامد.
ب - تأمین بهداشت و سلامتی: رابطه ی رونق اقتصادی و تندرستی افراد یک جامعه، رابطه ای قطعی و اساسی است؛ زیرا کسالت، رخوت و سستی نیروی کار، خود عاملی است که علاوه بر ایجاد تبعات سوء بسیار، افت سطح تولید و به تبع آن بیکاری و فقر را نیز موجب می شود.
توسعه ی صنعتی اگر چه خود از یک سو با ایجاد آلودگی های زیست محیطی، صوتی و ... بهداشت جسمی و روانی افراد را به خطر می اندازد، اما از دیگر سو خود به سلامت نیروی کار نیازمند است.
زیرا درآمدی که از قبل آن نصیب جوامع می شود، نقش عمده ای در تأمین سلامت شهروندان ایفا میکند. از این روی ضرورت بهره گیری از راهکار حسنه ی وقف دیگر بار رخ می نماید.
این امر می تواند شامل احیای حوزه های سنتی و گسترده ای باشد که شاهد حضور سنت حسنه ی وقف اند. از قبیل: احداث، توسعه و تجهیز بیمارستان ها، درمانگاه ها، خانه های بهداشت و مانند آن (بختیاری 1381: 8).
ج ـ گسترش عدالت به سود نیازمندان جامعه: وقف اگر چه به نوعی در قبل از اسلام وجود داشته است، ولی عنایت و توجه به این سنت حسنه به تولد اسلام باز می گردد که توسط اهل بیت مطرح شده است.
به گونه ای که از چنان توجهی برخوردار شده که در برهه هایی از تاریخ، تأمین مهم ترین نیازهای مستمندان را بر عهده داشته است. زیرا در گذشته، برخلاف امروز، حکومت ها بیشتر به دفاع از مرزها و نظم عمومی می پرداختند نه توجه به نیازمندان. این امر امروزه نیز می تواند مورد توجه قرار گیرد.
بدین صورت که با تشویق افراد خیّر که املاک و اموال خود را وقف نیازمندان کرده و بدان ها رسیدگی کنند، می توان تا حد بسیاری به بهبود اوضاع معیشتی آنان رسیدگی کرد (گنجی 1381: 60).
د ـ فقـرزدایی: تنگدستی که بنا به فرموده ی مولای متقیان علی (ع)، بزرگتر از مرگ است، آفتی سترگ برای جوامع انسانی به شمار می آید که از رهگذر آن گاه ایمان و اعتقاد مذهبی افراد نیز دچار تزلزل و زوال می گردد.
بدین ترتیب راهکار حسنه ی وقف می تواند با فراهم آوردن فرصت های شغلی، دستگیری از نیازمندان و کمک به خوداتکایی ایشان، رواج اندیشه ی خیرخواهی، تقویت مؤسسات حمایتی، بسیج امکانات اندک و مانند آن، راه را بر فقر و تنگدستی تنگ کند و رفاه و غنای ممدوح جامعه انسانی را موجب شود.
هـ ـ عمران و آبادانی دارالسلام: دین مبین اسلام که تحصیل سعادت آدمی در هر دو جهان را در امتداد نگاه دارد، علاوه بر آنکه بندگان خدا را به ساختن سرایی مجلل و فاخر در دنیای پسین فرا خوانده، آنان را به عمران و آبادانی دنیایی که مزرعه ی آخرت است، نیز دعوت فرموده.
سنت حسنه ی وقف که با عمران و آبادانی ظاهری و باطنی دارالسلام، ارتباطی دیرپا داشته و دارد و احداث مدارس، مساجد و ... مؤید آن است و بسیاری از عوامل دیگر (شهرامی 1382: 35 ـ 37).
عدم بهره وری مؤثر از این اموال که به حکایت آمار و ارقام موجود، سالهاست از حیز انتفاع خارج شده، به هیچ روی قابل توجیه نمی تواند باشد. در یک اقتصاد متعادل، حرکت فعالیت های اقتصادی به سمت و سویی است.
که مآلاً اهداف توسعه اقتصادی هر جامعه را تحقق دهد. تجمع و تمرکز ثروت، حرکت اقتصاد را از این مسیر تعادلی منحرف و در نتیجه ثروتمندان را از رهگذر درآمدهای کاذب و نامشروع به مفتخواری و رانت خواری تشویق و تحریض می نماید.
در چنین شرایطی، اقتصاد جامعه، به علت انحراف از مسیر اصلی و طبیعی خود با مشکلات عدیده مواجه می گردد که تزلزل عدالت اجتماعی در رأس همگی آنها قرار دارد.
وقف، به عنوان یک نهاد فقهی و حقوقی و یکی از دستورات مؤکد اسلام، به سهم خود، در مقابله با آثار نامطلوب تجمع و تمرکز ثروت و مآلاً استقرار عدالت اجتماعی، می تواند مورد استفاده قرار گرفته و در این رابطه، خدمات ارزنده ای را به جامعه عرضه کند (هدایتی: 1388: 78).
سنت وقف از ارزش های جهان بینی دینی و مذهبی است که نقش بسیار مؤثری در شکل گیری ساخت فضایی شهرهای دوره اسلامی به ویژه شهرهای ایران داشته است.
با نگاهی گذرا به سیما و بافت کالبدی شهرهای ایران بسیاری از عناصر و اجزای شهری را که نقش عمده ای در عملکرد و حیات زندگی شهری دارند، می توان مشاهده نمود که عنصر وقف در آنها نقشی به سزا داشته است (آشتیانی، بی تا: 154).
بسیاری از تأسیسات زیربنایی و روبنایی در مجتمع های زیستی بدون اینکه حکومت ها وظیفه ای در ایجاد آن احساس کنند توسط مردم ساخته می شدند. البته در مواردی دولت مردان نیز در احداث این گونه مجموعه های وقفی نقش ارجمندی در طول تاریخ ایران اسلامی داشته اند. بسیاری از شهرهای قدیمی که به تدریج شکل گرفته‌اند،
اغلب از ایجاد محله های کوچک شروع شده و با افزایش جمعیت و توسعه بناها و اماکن به شهرها تبدیل شده اند. این محله ها که از پیش طراحی نشده بودند، برای احداث و ایجاد مراکز و فضاهای خدماتی ـ عمومی در آنها هیچ گونه پیش بینی به عمل نیامده بود.
در عین حال می بینیم که شهرهای سنتی و قدیمی ایران در نظام و ساختار محله ای از انسجام و پیوستگی قوی برخوردار بوده اند و تقریباً تمام خدمات و نیازهای شهری و محله ای به شکلی خودجوش و طبیعی در آنها ایجاد شده بود (شهابی 1383: 139).
وقف علاوه بر اینکه از نظر اجتماعی و اقتصادی دارای کارکردهای فراوان و مهمی در زندگی روزانه و فعالیت های شهری بوده، از نظر کالبدی در تشکیل و تولید فضاهای عمومی شهری اهمیت برجسته ای داشته است.
به طوری که شهرها را نه تنها از نظر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی انسجام می بخشیده، بلکه از نظر کالبدی نوعی پیوستگی و وحدت فضایی بین مناطق و محلات مختلف شهر به وجود می آورده است.
بر این اساس اگر فضاهای عمومی و عام المنفعه که در ساختار شهرهای سنتی ایران تقریباً بسیاری از آنها از طریق وقف شکل گرفته اند را حذف کنیم، چیزی که باقی می ماند مجموعه ای از مساکن، مراکز تجاری و در کل فضاهای خصوصی هستند که از نظر مدنی به صورت پراکنده، گسسته و بی ربط خواهند بود.
فضاهای عمومی شیرازه و عامل پیوند دهنده مجموعه عناصر تشکیل دهنده شهر به یکدیگرند (شهابی 1383: 140).از نظر کالبدی نقش وقف را می توان در ایجاد و احداث خردترین عناصر کالبدی شهر نظیر:
مساجد، مدارس، حمام ها، آب انبارها، سقاخانه ها، روشنایی معابر و بازارچه ها تا شکل گیری و تولید کلان ترین فضاهای شهری نظیر بازارها و مجموعه های وقفی مشاهده و پیگیری نمود.
در ساختار فضایی شهرهای تاریخی و سنتی ایران مالکیت غالب بناهایی با عملکرد عمومی که عموماً هم جزء میراث فرهنگی و تاریخی جامعه اسلامی به شمار می روند، وقفی است. علل ماندگاری موقوفات در بستر زمان را باید.
در نقش فرهنگ متعالی وقف جستجو کرد. در واقع وقف به مثابه یک هیأت تألیفی توانمند است که میان اجزاء آن هم سازی و الفت خاصی برقرار است. در مجموع اجزاء هدفمند این هیأت نه تنها ضامن بقای مالکیت موقوفه به نفع عموم می شدند.
بلکه در ضمن ارائه خدمات رایگان به افراد جامعه به طور مرتب و به مرور زمان خود را حفاظت و مرمت کرده و در نهایت آباد، پابرجا و استوار باقی مانده اند. کارآیی نهاد وقف موجب حضور موقوفات متنوع و عدیده ای در جامعه اسلامی گردید.
همان گونه که امروز اکثر بناهای عمومی در بافت های فرهنگی و تاریخی مجتمع های زیستی ما وقفی هستند (قدیری 36: 1369).
بلکه همه ی دستگاه های تبلیغی و اجرایی کشور موظف اند تا در جهت اعتلای فرهنگ وقف در جامعه با همدیگر همکاری کرده و زمینه های شکوفایی آنرا فراهم آورند. هر چند عمل به وقف از سوی مردم مهم ترین راه گسترش فرهنگ وقف است.
اما باید توجه داشت که مردم، نیازمند راهنمایی و آموزش های دینی عملی در این زمینه هستند. از این رو مسئولان کشور به ویژه دست اندرکاران امور مذهبی و فرهنگی می توانند با یک برنامه ریزی صحیح و اصولی در جهت دهی افکار عمومی به سمت فرهنگ وقف مؤثر باشند.
آثار مثبت وقف در زمینه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در جامعه ایجاب می کند که در گسترش وقف تلاش جدی داشته باشیم؛ چرا که اگر به این سنت حسنه عمل شود، بسیاری از مشکلات فعلی جامعه ی ما قابل حل خواهد بود.
سازمان اوقاف و امور خیریه، مبلغان دینی، ائمه جماعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و ... از جمله نهادها و وزارت خانه هایی هستند که در چگونگی ترویج و اشاعه ی فرهنگ وقف در جامعه نقش اساسی دارند.
به عنوان مثال سازمان اوقاف و امور خیریه می تواند با انتشار کتاب یا مجله و یا از طریق مبلغان دینی جایگاه و اهمیت وقف را در جامعه مشخص کند تا زمینه ی گرایش مردم به وقف فراهم آید. در کنار تشویق مردم به وقف، باید جهت وقف را با توجه به نیازهای جامعه مشخص کرد تا از موقوفات تکراری نظیر ساخت مسجد و ... جلوگیری شود.
در این زمینه باید تحقیق شود که نیازهای روز جامعه کدامند تا موقوفات به آن سوق داده شود. بدیهی است که اگر وقف برای کارهای عمرانی صنعتی، کشاورزی و سرمایه گذاری در کارهای تولیدی باشد، نسل جدید به وقف روی خواهد آورد و موقوفات تازه شکل می گیرد (بزرگی 1379: 113).
سجادی جزی، سید مجتبی؛ فصلنامه وقف میراث جاویدان شماره 76، تهران، موسسه فرهنگی هنری نور راسخون (زمستان 1390).
نویسنده: سید مجتبی سجّادی جزی (1)
وقتی سخن از تأثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می شود، هرگز به این معنا نیست که وقف به تنهایی می تواند همه ابعاد و زوایای گوناگون اقتصاد یک ملت را در برگیرد، بلکه منظور این است .
که وقف به عنوان یک سرمایه عظیم مالی، در این سمت و سو نقشی سازنده و قابل توجّه دارد. علاوه بر این، می توان سرمایه های عظیم وقف را همانند دیگر سرمایه ها، با رعایت همه جوانب وقف، موازین شرع و اهداف واقفان، در فعالیت های تولیدی و خدماتی به کار انداخت.
و آنها را از حالت رکود به حالت تحرک و پویایی هدایت کرد، تا بدین وسیله به رشد و توسعه و استقلال اقتصادی و سیاسی کشور کمک شود. همچنان که بر سرمایه های اوقاف نیز افزوده می شود که این نیز یقیناً در راستای اهداف واقفان است.
وقف همچنین یکی از عمده‌ترین زیرساخت های اقتصادی جهان اسلام و از ارزش های مطرح شده در جهان بینی دینی است که نقشی مؤثر در شکل گیری ساخت فضایی شهرهای دوره اسلامی، به ویژه شهرهای ایران داشته است.
پژوهش در خاتمه توصیه می کند که متولیان اوقاف با راهنمایی و آموزش های دینی عملی در زمینه وقف، مردم را بیش از پیش با این نهاد اقتصادی اسلام آشنا سازند.
کلید واژه ها:
وقف در ایران، جایگاه وقف، نهادهای اقتصادی اسلام، وقف و توسعه، وقف و استقلال اقتصادی.مقدمه
میل به جاویدان زیستن همواره انسان ها را تشویق کرده است تا در کنار کار و تلاش مستمر خود به ایجاد بنا و کارهای یادگاری بپردازند که در حیات آنها و همچنین پس از وفاتشان، منشأ خیر و منبع برکات گردند و برای جامعه مفید باشند.روح نوع دوستی و اندیشه اجتماعی و همکاری متقابل و فکر زندگی گروهی، سبب می شود که انسان با وجود سایر دشواری های موجود در اجتماع، کارهایی کند که بخشی از آن برای دیگران سودمند باشد.
اگر چه انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است، ولی زمانی که در تأمین امنیت و رفع مشکل اقتصادی و اجتماعی محتاج به همکاری شد، روحیه اجتماعی بودنش قوت می گیرد.
ادیان الهی با الهام از منبع وحی در جهت هدایت جامعه های بشری و تشویق آنان برای کمک به همنوعان خود نقش اصلی داشتند و بسیاری از مردم با تأسی به ارزش ها و پیام های ادیان، خود را در مسایل اجتماعی شریک دانستند، تا حدی که بعضی تا سرمرز ایثار و فداکاری پیش رفتند.
یکی از راه های استمرار نیکوکاری و کمک به هم نوع، سنت حسنه «وقف» است که شخص واقف با وقف اموال و املاک خود برای امور خیریه و عام المنفعه، درآمد آن موقوفات را به امور خیریه اختصاص می دهد و مادام که آن موقوفه یا موقوفات باقی است، متولیان و متصدیان امر وقف موظف به اجرای نیات خیر واقف هستند.
در فقه اسلام نیز وقف همواره به عنوان بحثی مهم مورد توجه بوده و ویژگی های منحصر به فردی داراست.
با توجه به موارد بیان شده، در پژوهش حاضر برآنیم که بعد از بیان تاریخچه وقف در ایران، به اهمیت این نهاد از جنبه های مختلف همچون اقتصادی و حتی معماری و شهرسازی پرداخته و در نهایت با توجه به موارد بیان شده، فواید و جایگاه آن را در جامعه امروزی بیان کنیم.
نقش وقف در تحقق اهداف اقتصاد اسلامی
الف ـ قرآن کریم در موارد متعددی از انفاق به عنوان جهاد مالی در کنار جهاد جسمی یاد کرده است؛ مانند : «لایستوی القاعدن من المؤمنین غیر اولی الضّرر و المجاهدون فی سبیل الله باموالهم و أنفسهم فضّل الله المجاهدین بأموالهم و أنفسهم علی القاعدین درجة» (نساء /95): مؤمنانی که بدون عذر از جهاد باز نشسته اند، با آنان که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند برابر نیستند. خدا مجاهدان به مال و جان را بر نشستگان برتری بخشیده است.
ب ـ در موارد متعدد هدف از مالیات ها و انفاق های مالی در اسلام از جمله زکات و وقف در نزد بسیاری از فقیهان قصد قربت است. این انفاق ها گذشته از جنبه اقتصادی، همانند نماز و روزه عبادت هستند و غرض اصلی از عبادات هم قرب الهی است: «واعبد ربّک حقی یأتیک الیقین»(حجر /99): به پرستش خدای خود مشغول باش تا یقین به سراغ تو آید.
ج ـ در بسیاری از آیات قرآن کریم به دنبال واژه «انفاق» واژه «فی سبیل الله» و مانند آن ذکر گردیده است. به عنوان نمونه: «الّذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثمّ لایتبعون ما انفقوا مناً ولا أذی لهم اجرهم عند ربهم...» (بقره/262): آنان که مالشان را در راه خدا انفاق می کنند و در پی آن منتی نگذارند و آزاری نکنند، پاداششان نزد خداست... .
خداوند در جای دیگر به صراحت هدف از انفاق را لقاءالله دانسته است: «و ما تنفقون الا ابتغاء وجه الله و ما تنفقوا من خیر یوف الیکم...» (بقره/272): ... و جز در طلب رضای خدا انفاق نمی کنید و آنچه از خیر انفاق کنید، به طور کامل به شما می رسد... .
د ـ در آیاتی از قرآن کریم، هدف روشن انفاق و گرفتن صدقه، تزکیه نفس و رسیدن به «بــرّ» و نیکی ذکر شده است: «لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا ممّا تحبّون ...» (آل عمران/92): هرگز به نیکی نخواهید رسید مگر آن که از آنچه دوست می دارید انفاق کنید... .
شأن نزول این آیه وقف و صدقه است که گذشت. با نزول این آیه کسانی چون ابوطلحه انصاری به فکر صدقه دادن و وقف کردن بهترین اموال خود افتادند. این آیه، راه رسیدن به «بـّر» را انفاق چیزهایی دانسته که مورد علاقه و محبت انسان است.
و روشن است که «بّر» چه به معنای ثواب از جانب خدا و یا انجام فعل خیری که پاداش الهی را به دنبال دارد (2)، مصداق اصلی و حقیقی آن، قرب الهی و سعادت و کمال ابدی انسان خواهد بود.
در آیه «خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم و تزکیهم بها... » (توبه/103): [ای رسول!] از اموال مؤمنان صدقه ای بگیر تا آنان را پاک و تزکیه گردانی.
هدف از دریافت صدقه از مؤمنان، تطهیر و تزکیه نفوس آنان به وسیله صدقه (و انفاق مالی) دانسته شده است. علامه طباطبایی در این باره می نویسد: «تطهیر یعنی ازاله اوساخ از یک چیز تا وجود آن صاف گردد .
و برای نشو و نما و ظهور و آثار و برکات، مستعد و مهیا گردد؛ و تزکیه عبارت است از رشد دادن و اعطای رشد به آن به وسیله لحوق خیرات و ظهور برکات؛ همانند درختی که قطع زواید از فروع و شاخه های آن باعث زیادی در حسن و نمو آن و نیکویی میوه هایش می شود.
از این رو، جمع بین تطهیر و تزکیه در آیه از تعابیر لطیف است». (3) بنابراین همه انفاق های مالی، از جمله وقف، برای انسان به منزله هرس کردن درخت از اضافات است که او را در مسیر نیل به هدف اصلی و نهایی اش یاری می دهد و در این جهت به او سرعت می بخشد.
علاوه بر موارد بیان شده، وقتی سخن از تأثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می شود هرگز به این معنا نیست که وقف به تنهایی می تواند همه ابعاد و زوایای گوناگون اقتصادی یک ملت را در برگیرد.
به طوری که برای اقتصاد کشور به منابع مالی دیگر نیازی نباشد، بلکه منظور این است که وقف به عنوان یک سرمایه عظیم مالی می تواند در این سمت و سو دارای نقشی سازنده و قابل توجّه باشد. هم چنین به این معنا نیست .
که برخلاف اهداف واقفان، درآمد وقف را از موارد اصلی مصارف آن که در وقف نامه ها آمده است، منحرف کنیم و آنها را در راه تحقق استقلال اقتصادی و رشد و توسعه به کار گیریم و به مصرف برسانیم.
حقیقت این است که می توان سرمایه های عظیم وقف را نیز همانند دیگر سرمایه ها با رعایت همه جوانب وقف، موازین شرع و اهداف واقفان در جریان فعالیت های تولیدی و خدماتی قرار داد و آنها را از حالت رکود به حالت هدایت کرد.
تا به این وسیله به رشد و توسعه و استقلال اقتصادی (و سیاسی) کشور کمک شایان و قابل توجّه باشد و همچنین بر سرمایه های اوقاف افزوده شود که این نیز یقیناً در راستای اهداف واقفان می باشد (حائری 1378: 264).
از متون اسلامی به خوبی روشن است که اسلام خواهان زدودن همه جوانب و زوایای فقر در جامعه است و نیز به دنبال رفاه عمومی در حدّ معقول و مشروع. شهید صدر در این باره می نویسد:
مسؤولیت دولت و نظام اسلامی، بجز تأمین نیازهای حیاتی و ضروری افراد، این است که یک سطح زندگی متناسب با شرایط و مقتضیات روز را برای افراد تضمین نماید و آنها را به یک حد از رفاه (عمومی) برساند.
وی یکی از ابزار مهم دولت اسلامی برای تحقق این هدف را کفالت همگانی مسلمانان در برابر یکدیگر ذکر می کند، یعنی احساس مسؤولیت متقابل و عمومی (صدر 1357: 319). از این رو،
اولاً فقرزدایی تنها در حدّ قوت لایموت به نیازمندان کفایت نمی کند.
ثانیاً مسلمانان در برابر یکدیگر مسؤولند و کفالت همگانی دارند. کلینی در اصول کافی از امام صادق (ع) نقل کره است که : «خداوند برای فقرا در اموال ثروتمندان به قدر کفایت (و اداره زندگی آنان بخوبی) قرار داده است .
و اگر این مقدار آنها را کفایت نمی کرد، بیشتر قرار می داد و این مشکلات فقرا از ناحیه کسانی است که آنها را از حقشان باز می دارند. در باب زکات، امام موسی کاظم (ع) نیز در پاسخ کسی که پرسید "آیا می توانم هشتاد درهم به فقیر بدهم؟"
فرمود: "آری و بیشتر" پرسید، "صد درهم چطور؟" فرمود: "آری، اگر می توانی او را بی نیاز کن (و اغنه ان قدرت ان تغنیه) (مجلسی 1367: 86). امام باقر (ع) نیز می فرماید: "اذا اعطیت فاغنه: هر گاه انفاق می کنی طرف را بی نیاز نما".
در حدیث دیگری امام صادق (ع) می فرماید: «خداوند همه نیازهای فقرا را در نظر گرفته است، از هزینه های غذا و پوشاک و ازدواج گرفته تا هزینه صدقات مستحبی و حتی هزینه انجام حجم آنان". (مجلسی 1367 : 102).
وقف از دو راه می تواند در این مورد مؤثر باشد:
الف ـ نفس استقلال و رشد و توسعه اقتصادی (مبتنی بر موازین اسلامی) که به طور طبیعی موجب رفاه عمومی و زدودن و دست کم کاهش چشم گیر فقر و محرومیت و آثار شوم آن در جامعه خواهد شد.
ب ـ بخش عمده موارد مصرفی که واقفان دورنگر و نیکوکار در طول تاریخ وقف در نظر گرفته اند به رفاه عمومی، فقرزدایی و عدالت اجتماعی مربوط می شود. اگر ما نگاهی هر چند گذرا، به تاریخ وقف و مضمون وقف نامه ها بیندازیم.
به خوبی در می یابیم که واقفان خیر و دور اندیش تمام زوایا و جوانب نیازها را در نظر گرفته اند. به رغم این که بسیاری از رقبات موقوفات و مدارک آنها در طول زمان به دلایل و عوامل گوناگونی از بین رفته اند.
و از بسیاری از آنها نامی هم باقی نمانده است، مشاهده می کنیم که جهت و سمت و سوی اصلی مورد نظر واقفان در طول تاریخ فقرزدایی و در مرحله بعدی، تحقّق رفاه عمومی در سطح معقول بوده است.
علاوه بر این باید بیان گردد که نیازهای عمومی و خصوصی مردم نسبت به زمانها و مکانهای مختلف متفاوت است، مثلاً در یک زمان، مردم به کاروانسرا، آب انبار و ... نیاز مبرم داشتند.
اما در روزگار ما تأسیس فضاهای آموزشی، درمانی، مسکن، جاده ها و ... از اولویت بیشتری برخوردارند. از این رو، از راه های گوناگون، آگاهی دادن به مردم و کسانی که درصدد وقف اموال خود هستند، می تواند به سمت و سو دادن وقف های جدید در جهت اولویت های جامعه کمک شایان و در خور توجّهی بنماید (حائری 1378: 270).
وقف و بهبود وضع اقتصادی جامعه
الف ـ کارآفرینی و اشتغال: امروزه،کارآفرینی از بزرگترین دغدغه های جوامع انسانی است؛ زیرا کار عنصری مقدس و حائز اهمیت محسوب شده که در سایه سار آن، علاوه بر رفع نیازهای معیشتی، آرامش، هم گرایی، هویت شغلی و اعتلای شخصیتی فرد محقق می شود.
البته این درحالی است که اغلب کشورهای جهان با معضل بیکاری دست به گریبان هستند. از آنجا که چاره اندیشی برای تخفیف این مشکل بدون مشارکت جدی بخش خصوصی به انجام نخواهد رسید، ضروری است که از راهکار حسنه ی وقف در این عرصه نیز استفاده شود.
اما پیش از آن لازم است که این ضرورت برای نیکوکاران تبیین شود تا پاره ای از موقوفات و عایدی آنها صرف این مهم شود. بالا رفتن موقوفات از جمله کشتزارها نیز راهکاری است که پرداختن به آن می تواند به ایجاد فرصت های شغلی بیشتر بینجامد.
ب - تأمین بهداشت و سلامتی: رابطه ی رونق اقتصادی و تندرستی افراد یک جامعه، رابطه ای قطعی و اساسی است؛ زیرا کسالت، رخوت و سستی نیروی کار، خود عاملی است که علاوه بر ایجاد تبعات سوء بسیار، افت سطح تولید و به تبع آن بیکاری و فقر را نیز موجب می شود.
توسعه ی صنعتی اگر چه خود از یک سو با ایجاد آلودگی های زیست محیطی، صوتی و ... بهداشت جسمی و روانی افراد را به خطر می اندازد، اما از دیگر سو خود به سلامت نیروی کار نیازمند است.
زیرا درآمدی که از قبل آن نصیب جوامع می شود، نقش عمده ای در تأمین سلامت شهروندان ایفا میکند. از این روی ضرورت بهره گیری از راهکار حسنه ی وقف دیگر بار رخ می نماید.
این امر می تواند شامل احیای حوزه های سنتی و گسترده ای باشد که شاهد حضور سنت حسنه ی وقف اند. از قبیل: احداث، توسعه و تجهیز بیمارستان ها، درمانگاه ها، خانه های بهداشت و مانند آن (بختیاری 1381: 8).
ج ـ گسترش عدالت به سود نیازمندان جامعه: وقف اگر چه به نوعی در قبل از اسلام وجود داشته است، ولی عنایت و توجه به این سنت حسنه به تولد اسلام باز می گردد که توسط اهل بیت مطرح شده است.
به گونه ای که از چنان توجهی برخوردار شده که در برهه هایی از تاریخ، تأمین مهم ترین نیازهای مستمندان را بر عهده داشته است. زیرا در گذشته، برخلاف امروز، حکومت ها بیشتر به دفاع از مرزها و نظم عمومی می پرداختند نه توجه به نیازمندان. این امر امروزه نیز می تواند مورد توجه قرار گیرد.
بدین صورت که با تشویق افراد خیّر که املاک و اموال خود را وقف نیازمندان کرده و بدان ها رسیدگی کنند، می توان تا حد بسیاری به بهبود اوضاع معیشتی آنان رسیدگی کرد (گنجی 1381: 60).
د ـ فقـرزدایی: تنگدستی که بنا به فرموده ی مولای متقیان علی (ع)، بزرگتر از مرگ است، آفتی سترگ برای جوامع انسانی به شمار می آید که از رهگذر آن گاه ایمان و اعتقاد مذهبی افراد نیز دچار تزلزل و زوال می گردد.
بدین ترتیب راهکار حسنه ی وقف می تواند با فراهم آوردن فرصت های شغلی، دستگیری از نیازمندان و کمک به خوداتکایی ایشان، رواج اندیشه ی خیرخواهی، تقویت مؤسسات حمایتی، بسیج امکانات اندک و مانند آن، راه را بر فقر و تنگدستی تنگ کند و رفاه و غنای ممدوح جامعه انسانی را موجب شود.
هـ ـ عمران و آبادانی دارالسلام: دین مبین اسلام که تحصیل سعادت آدمی در هر دو جهان را در امتداد نگاه دارد، علاوه بر آنکه بندگان خدا را به ساختن سرایی مجلل و فاخر در دنیای پسین فرا خوانده، آنان را به عمران و آبادانی دنیایی که مزرعه ی آخرت است، نیز دعوت فرموده.
سنت حسنه ی وقف که با عمران و آبادانی ظاهری و باطنی دارالسلام، ارتباطی دیرپا داشته و دارد و احداث مدارس، مساجد و ... مؤید آن است و بسیاری از عوامل دیگر (شهرامی 1382: 35 ـ 37).
نقش وقف در جلوگیری از تجمع و تمرکز ثروت
عدم بهره وری مؤثر از این اموال که به حکایت آمار و ارقام موجود، سالهاست از حیز انتفاع خارج شده، به هیچ روی قابل توجیه نمی تواند باشد. در یک اقتصاد متعادل، حرکت فعالیت های اقتصادی به سمت و سویی است.
که مآلاً اهداف توسعه اقتصادی هر جامعه را تحقق دهد. تجمع و تمرکز ثروت، حرکت اقتصاد را از این مسیر تعادلی منحرف و در نتیجه ثروتمندان را از رهگذر درآمدهای کاذب و نامشروع به مفتخواری و رانت خواری تشویق و تحریض می نماید.
در چنین شرایطی، اقتصاد جامعه، به علت انحراف از مسیر اصلی و طبیعی خود با مشکلات عدیده مواجه می گردد که تزلزل عدالت اجتماعی در رأس همگی آنها قرار دارد.
وقف، به عنوان یک نهاد فقهی و حقوقی و یکی از دستورات مؤکد اسلام، به سهم خود، در مقابله با آثار نامطلوب تجمع و تمرکز ثروت و مآلاً استقرار عدالت اجتماعی، می تواند مورد استفاده قرار گرفته و در این رابطه، خدمات ارزنده ای را به جامعه عرضه کند (هدایتی: 1388: 78).
نقش وقف در شکل گیری فضاهای شهری
سنت وقف از ارزش های جهان بینی دینی و مذهبی است که نقش بسیار مؤثری در شکل گیری ساخت فضایی شهرهای دوره اسلامی به ویژه شهرهای ایران داشته است.
با نگاهی گذرا به سیما و بافت کالبدی شهرهای ایران بسیاری از عناصر و اجزای شهری را که نقش عمده ای در عملکرد و حیات زندگی شهری دارند، می توان مشاهده نمود که عنصر وقف در آنها نقشی به سزا داشته است (آشتیانی، بی تا: 154).
بسیاری از تأسیسات زیربنایی و روبنایی در مجتمع های زیستی بدون اینکه حکومت ها وظیفه ای در ایجاد آن احساس کنند توسط مردم ساخته می شدند. البته در مواردی دولت مردان نیز در احداث این گونه مجموعه های وقفی نقش ارجمندی در طول تاریخ ایران اسلامی داشته اند. بسیاری از شهرهای قدیمی که به تدریج شکل گرفته‌اند،
اغلب از ایجاد محله های کوچک شروع شده و با افزایش جمعیت و توسعه بناها و اماکن به شهرها تبدیل شده اند. این محله ها که از پیش طراحی نشده بودند، برای احداث و ایجاد مراکز و فضاهای خدماتی ـ عمومی در آنها هیچ گونه پیش بینی به عمل نیامده بود.
در عین حال می بینیم که شهرهای سنتی و قدیمی ایران در نظام و ساختار محله ای از انسجام و پیوستگی قوی برخوردار بوده اند و تقریباً تمام خدمات و نیازهای شهری و محله ای به شکلی خودجوش و طبیعی در آنها ایجاد شده بود (شهابی 1383: 139).
وقف علاوه بر اینکه از نظر اجتماعی و اقتصادی دارای کارکردهای فراوان و مهمی در زندگی روزانه و فعالیت های شهری بوده، از نظر کالبدی در تشکیل و تولید فضاهای عمومی شهری اهمیت برجسته ای داشته است.
به طوری که شهرها را نه تنها از نظر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی انسجام می بخشیده، بلکه از نظر کالبدی نوعی پیوستگی و وحدت فضایی بین مناطق و محلات مختلف شهر به وجود می آورده است.
بر این اساس اگر فضاهای عمومی و عام المنفعه که در ساختار شهرهای سنتی ایران تقریباً بسیاری از آنها از طریق وقف شکل گرفته اند را حذف کنیم، چیزی که باقی می ماند مجموعه ای از مساکن، مراکز تجاری و در کل فضاهای خصوصی هستند که از نظر مدنی به صورت پراکنده، گسسته و بی ربط خواهند بود.
فضاهای عمومی شیرازه و عامل پیوند دهنده مجموعه عناصر تشکیل دهنده شهر به یکدیگرند (شهابی 1383: 140).از نظر کالبدی نقش وقف را می توان در ایجاد و احداث خردترین عناصر کالبدی شهر نظیر:
مساجد، مدارس، حمام ها، آب انبارها، سقاخانه ها، روشنایی معابر و بازارچه ها تا شکل گیری و تولید کلان ترین فضاهای شهری نظیر بازارها و مجموعه های وقفی مشاهده و پیگیری نمود.
در ساختار فضایی شهرهای تاریخی و سنتی ایران مالکیت غالب بناهایی با عملکرد عمومی که عموماً هم جزء میراث فرهنگی و تاریخی جامعه اسلامی به شمار می روند، وقفی است. علل ماندگاری موقوفات در بستر زمان را باید.
در نقش فرهنگ متعالی وقف جستجو کرد. در واقع وقف به مثابه یک هیأت تألیفی توانمند است که میان اجزاء آن هم سازی و الفت خاصی برقرار است. در مجموع اجزاء هدفمند این هیأت نه تنها ضامن بقای مالکیت موقوفه به نفع عموم می شدند.
بلکه در ضمن ارائه خدمات رایگان به افراد جامعه به طور مرتب و به مرور زمان خود را حفاظت و مرمت کرده و در نهایت آباد، پابرجا و استوار باقی مانده اند. کارآیی نهاد وقف موجب حضور موقوفات متنوع و عدیده ای در جامعه اسلامی گردید.
همان گونه که امروز اکثر بناهای عمومی در بافت های فرهنگی و تاریخی مجتمع های زیستی ما وقفی هستند (قدیری 36: 1369).
راهکارهای ترویج فرهنگ وقف در جامعه
بلکه همه ی دستگاه های تبلیغی و اجرایی کشور موظف اند تا در جهت اعتلای فرهنگ وقف در جامعه با همدیگر همکاری کرده و زمینه های شکوفایی آنرا فراهم آورند. هر چند عمل به وقف از سوی مردم مهم ترین راه گسترش فرهنگ وقف است.
اما باید توجه داشت که مردم، نیازمند راهنمایی و آموزش های دینی عملی در این زمینه هستند. از این رو مسئولان کشور به ویژه دست اندرکاران امور مذهبی و فرهنگی می توانند با یک برنامه ریزی صحیح و اصولی در جهت دهی افکار عمومی به سمت فرهنگ وقف مؤثر باشند.
آثار مثبت وقف در زمینه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در جامعه ایجاب می کند که در گسترش وقف تلاش جدی داشته باشیم؛ چرا که اگر به این سنت حسنه عمل شود، بسیاری از مشکلات فعلی جامعه ی ما قابل حل خواهد بود.
سازمان اوقاف و امور خیریه، مبلغان دینی، ائمه جماعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و ... از جمله نهادها و وزارت خانه هایی هستند که در چگونگی ترویج و اشاعه ی فرهنگ وقف در جامعه نقش اساسی دارند.
به عنوان مثال سازمان اوقاف و امور خیریه می تواند با انتشار کتاب یا مجله و یا از طریق مبلغان دینی جایگاه و اهمیت وقف را در جامعه مشخص کند تا زمینه ی گرایش مردم به وقف فراهم آید. در کنار تشویق مردم به وقف، باید جهت وقف را با توجه به نیازهای جامعه مشخص کرد تا از موقوفات تکراری نظیر ساخت مسجد و ... جلوگیری شود.
در این زمینه باید تحقیق شود که نیازهای روز جامعه کدامند تا موقوفات به آن سوق داده شود. بدیهی است که اگر وقف برای کارهای عمرانی صنعتی، کشاورزی و سرمایه گذاری در کارهای تولیدی باشد، نسل جدید به وقف روی خواهد آورد و موقوفات تازه شکل می گیرد (بزرگی 1379: 113).
پی نوشت ها :
1. مشاور سرپرست سازمان اوقاف و امور خیریه کشور.
2. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 530 .
3. طباطبایی 1391: 377.
سجادی جزی، سید مجتبی؛ فصلنامه وقف میراث جاویدان شماره 76، تهران، موسسه فرهنگی هنری نور راسخون (زمستان 1390).
نویسنده: سید مجتبی سجّادی جزی (1)
