ترویج نگرش خوشبینانه توسط رسول خدا (ص)

بررسی موردی در زمینه تغییر اسامی تازه مسلمانان

از دیر باز پیوندی عمیق میان معتقدات انسان با اسامی و نام هایی که برای فرزندانش بر می گزیده وجود داشته است. بازگشت این مسئله به اهمیت اسم و نام است که می تواند سمبل و نماد ایده آلهای انسانی، در حیات فکری، عقلی و عملی او و گاه عنصری حد فاصل این دو مانند ارزشهای اخلاقی باشد.
به عبارت دیگر، نامیده شدن فرزندان به نام خدایان، صفات خداوند متعال، یا چهرگانی که با خدا در ارتباطند و به نوعی، نمادی از خدا به شمار می آیند، همین طور استفاده از اسامی خوبی ها، زیبایی ها و هر آنچه که در زندگی عملی، اخلاقی و ارزشی اهمیت دارند ولو آن که خوب یا زیبا نباشند، همه و همه شاهدی است بر ارتباط عمیق میان نامگذاری فرزندان و اشیاء دیگری که در اطراف انسان است، با معتقدات و نگره های انسانی و اعتقادی.
این مسئله تا به آن حد جدی است که اگر نام های رایج در یک جامعه را نشانی از روح کلی باورها و دیدگاه های مردمان آن جامعه بدانیم، به بیراهه نرفته ایم. اعتبار این اسامی از آن روست که از نگاه آن مردم، آن اسامی مسمایی دارند که اعتبار و شأن خویش را از آن به دست می آورند.
وقتی خداوند، در قرآن کریم، نام های بتان را اسامی بدون مسما می داند، از آن روست که حرمت این نامها و شأن و اعتبار آنان را باطل اعلام کند. إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوهَا أَنتُمْ وَ آبَاؤُکُم مَا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ (النجم: 23) اینها فقط یک نام است اما چیزی پشت سر آنها نیست.
نامگذاری فرزندان در میان اعراب، مانند دیگر ملت ها، جایگاه بسیار مهمی داشت. بخصوص در جامعه بت پرست به دلیل تعدد بت ها و خدایان، این نامگذاری از جهاتی چشمگیرتر و وسیع تر است. در این زمینه، لغت شناسان و کسانی از مورخان که درباره باورهای عمومی و فرهنگ عامه کار کرده اند، دقیقاً به این نکته توجه داشته اند. آنان ریشه بسیاری از این اسامی را به لحاظ لغوی مورد بحث قرار داده و ارتباط آن را با باورهای عمومی - دینی مردم روشن کرده اند. در این زمینه یکی از کهن ترین آثار کتاب الاشتقاق از محمد بن حسن بن درید (223 - 321) (تصحیح عبدالسلام هارون، بیروت، 1411) است که اسامی معروف عربی را بر اساس قبایل مورد بررسی قرار داده و معنا و ریشه آن را شرح داده است.
ابن درید در مقدمه می نویسد هدف ما آن بود تا اسامی قبایل و عمائر (عماره کوچکتر از قبیله) و همین طور افخاذ و بطون و نیز اسامی رؤسا و اشراف و شعرا را شرح دهیم و ریشه آنها را تبیین نماییم. وی می گوید علت توجهش به این مسئله آن بود که بسیاری (شاید شعوبیه) در طعنه بر عرب، باورشان این بود که این قبیل اسامی عرب بی مسماست و اصلی در لغت آنان ندارد.
وی سپس نوعی طبقه بندی در اسامی افراد و قبایل عرب دارد و این که هر گروه با چه هدفی برای نامگذاری انتخاب شده اند. به اعتقاد وی چند هدف در این نامگذاری ها مورد توجه عرب بوده است:
الف: تفأل به خیر بر ضد دشمنان مثل انتخاب نام غالب، ظالم، مقاتل و...
ب: تفأل به خیر برای خوشبختی فرزندان مثل سعد، سعید، اسعد، نائل، مدرک، سالم و...
ج: نامگذاری به درندگان برای ترساندن دشمن مانند اسد، لیث، ذئب، صرغام و...
د: اسامی درختان سخت و خشن باز هم برای تفأل مانند سمره، طلحه، سلمه، هراسه و...
هـ: اسامی اشیاء زمینی که باز سخت و صعب هستند مانند حجر، حجیر، فهر، جرول، حَزن و ...
و: گاه نامگذاری فرزند پس از تولد از سوی پدر با انتخاب نام اولین حیوانی که در بیرون منزل می بیند مانند ثعلب، جحش، خنزیر، کلب و... (الاشتقاق: 5 - 6).
طبیعی است که اینها همه آنچه می بایست در این زمینه گفت، نیست. بخصوص که جنبه دینی در این شرح مقدماتی ابن درید نیامده است، در حالی که بخش عمده ای از اسامی عرب درباره پدیده های دینی است. در این زمینه، بت پرستی، جایگاه بسیار برجسته ای داشته و اسامی افراد که به نوعی با بت ها پیوند می خورد و غالباً با پیشوند «عبد» همراه است، بسیار فراوان است. تطبیق میان اسامی رایج در میان عرب جاهلی با اسامی بت هایی که هشام کلبی در الاصنام آورده، به خوبی این مسئله را نشان می دهد. دنبال کردن این بحث، به بحث فعلی ما مربوط نیست.

حساسیت رسول خدا (ص) درباره نامگذاری

اما در اسلام، داشتن نام نیک برای افراد، در روایات اسلامی، به عنوان حقی تعریف شده است که فرزند بر والدین خویش دارد. (قال رَجُلٌ: یَا رَسوُلَ اللهِ! مَا حَقُّ ابْنِی هَذَا؟ قَالُ: تُحَسِّنُ اسْمَه - وسائل الشیعه: 390/21). در شرح نام نیک هم آمده است که بهترین نامها، آنهایی هستند که عبودیت و بندگی را نشان دهند؛ همین طور اسامی انبیاء (اصْدَقُ الأسْمَاءِ مَا سُمِّیَ بِالعُبُودِیَّه وَ افْضَلُهَا اسْمَاءُ الأنْبِیَاء - وسائل: 391/21).
یکی از تفاوت های اصلی جامعه جاهلی با جامعه اسلامی در همین نام گذاریها بود. این تفاوت به خوبی برای رسول خدا (ص) قابل درک بود و به همین دلیل تلاش می کرد تا رنگ جاهلی و شرک را از این بخش زدوده و به جای آن عبودیت و بندگی را جایگزین کند.
اما منهای آن، جنبه اخلاقی و روانی آن هم برای حضرت بسیار اهمیت داشت؛ زیرا یک بخش از تغییرات مربوط به تغییر در اسامی شرک آلود بود، اما بخش دیگر که اهمیت و حجم آن هم قابل ملاحظه بود، در تغییراتی بود که به نوعی به دلایل روانی مربوط می شد.
بنابراین و به طور کلی می توان این تغییرات را در دو جهت ارزیابی کرد:
الف: ترویج نگرش توحیدی
ب: ترویج نگاه خوشبینانه در جامعه
براساس آنچه در کتابهای سیره آمده است، یکی از اقدامات رسول خدا (ص) در مکه و مدینه آن بود که اگر کسی نامی داشت که به هر صورت با فرهنگ توحیدی یا اخلاق اسلامی سازگاری نداشت، آن را عوض می کرد. این اقدام، هم در بعد فکری و هم اخلاقی تأثیر بسیار مثبتی در عرصه عمومی جامعه داشت؛ زیرا روشن است که شنیدن نام زشت و بد می توانست تداعی کننده فرهنگ بد باشد.
براساس منابع موجود، حساسیت رسول خدا (ص) تنها در بخش اسامی افراد نبود بلکه درباره اسامی اشیاء و بسیاری از آنچه در قالب نامگذاری نامی ویژه می یافت، وجود داشت. در هر بخش، تلاش می شد تا آنچه درست و خیر و نیکی و علم و اصیل است، جای غلط و شر و بدی و جهل را بگیرد.

الف: ترویج نگرش توحیدی

در ارتباط با دو هدف پیش گفته، یعنی ترویج نگرش توحیدی و نگاه خوشبینانه، آنچه روشن تر است، نکته اول است. این بسیار طبیعی است که حضرت محمد (ص) پیام آور توحید و هدف اساسی اش مقابله با شرک و بت پرستی است. بنابراین، بسیار روشن است که اسامی برگرفته از بت پرستی را از افرادی که مسلمان شده اند گرفته و به جای آن اسامی توحیدی به آنان بدهد.
گذشت، که یکی از بهترین گزینه ها برای انتخاب اسم، نام هایی است که به نوعی ترویج گر فکر عبودیت و بندگی است. شخصی درباره نام فرزندش با امام صادق علیه السلام مشورت کرد و حضرت به او توصیه کردند که نام هایی که نزدیک به عبودیت است برگزیند و در این میان بهترین را عبدالرحمن دانستند: (انَّهُ سَألَ أبَا عَبْداللهِ (ع) وَ شَاوَرَهُ فِی اسْمِ وَلَدِهِ فَقَالَ سَمِّهِ اسْماً مِنَ العُبُودِیَّه فَقَالَ أیُّ الأسْمَاءِ هُوَ قَالَ عَبْدُالرَّحْمَنِ - وسائل: 391/21). این سخن امام، همان بود که در سیره عملی حضرت محمد (ص) در امر تغییر اسامی مورد توجه قرار گرفته بود. در منابع رجالی و صحابه شناسی، مواردی وجود دارد که حضرت، اسامی افراد به عبدالرحمان تغییر می دهد. در اینجا فهرست 44 مورد از تغییر اسامی افراد به اسامی توحیدی،‌اختصاصاً عبدالرحمان و عبدالله را بیان می کنیم:
1- شخصی که در وقت ولادت پدرش نام او را عزیز نهاد - و این اسم چنان است که از صفات اختصاصی خداوند می نماید - حضرت نامش را به عبدالرحمن تغییر دارد (مسند احمد: 178/4). این شخص عبدالرحمن بن ابی سبره جُعفی بود. حضرت فرمودند: محبوبترین نامها برای خداوند عبدالله و عبدالرحمن است. (الاستیعاب: 834/2، و بنگرید: طبقات: 120/6)
2- نام پسر ابوبکر هم در جاهلیت عبدالعزی بود که حضرت به عبدالرحمن تغییر داد (مستدرک حاکم نیشابوری: 473/3).
3- عبدالرحمن بن صفوان تیمی هم که در جاهلیت عبدالعزی نامیده می شد، حضرت نامش را به عبدالرحمن تغییر داد: (الاستیعاب: 837/2)
4- عبدالعزی بن عبدالله بن ثعلبه هم وقتی مسلمان شد، رسول خدا (ص) نامش را عبدالرحمن گذاشت (الاستیعاب: 839/2)
5- شخصی که نامش صرم بن سعید بود، حضرت نامش را به عبدالرحمن تغییر دادند (الاستیعاب: 835/2). صرم به معنای قطع کردن است.
6- نام عبدالرحمن بن عوف در جاهلیت عبد عمرو یا عبدالکعبه بود که پیامبر (ص) به عبدالرحمن عوض کرد. (الاستیعاب: 844/2؛ طبقات الکبری: 92/3).
7- نام ابوعقیل بلوی انصاری، عبدالعزی بود و رسول خدا (ص) او را عبدالرحمن نامید (الاستیعاب: 1718/4).
8- به گزارش ابن کلبی، حضرت نام سواد بن مالک بن سواد داری را به عبدالرحمن تغییر داد (اسدالغابه: 482/2).
9- نام عبدالرحمن بن جبر هم عبدالعزی بود که حضرت با عبدالرحمن جایگزین فرمود (اسدالغابه: 327/3). برخی هم نوشته اند که نامش معبد بود که به عبدالرحمن تغییر یافت (الاصابه: 222/7).
10- عبدالرحمن بن سمرة بن حبیب بن عبدشمس بن قصی هم از مسلمانانی بود که روز فتح مکه ایمان آورد. نام وی تا آن زمان عبدالکعبه بود که حضرت تبدیل به عبدالرحمن کرد (اسدالغابه: 351/3). برخی گفته اند که نام او عبد کلال بود و به عبدالرحمن تبدیل شد (انساب الاشراف: 353/9).
11- نام عبدالرحمن بن مالک داری هم مروان بود که حضرت آن را تبدیل به عبدالرحمن کرد (اسدالغابه: 388/3).
12- مخشی بن حمیر اشجعی که بعدها از منافقان مسجد ضرار بود و توبه کرد، از رسول خدا درخواست کرد تا نامش را تغییر دهد و حضرت او را عبدالرحمن نامید (اسدالغابه: 350/4) در منبع دیگر آمده است که مخشّی بن حمیر در حضور پیامبر (ص) از نام خود و پدرش ابراز نارضایتی کرد و حضرت نام او را به عبدالله یا عبدالرحمن تغییر داد (مغازی واقدی: 1005/3؛ سبل الهدی و الرشاد: 455/5).
13- عیسی بن عقیل ثقفی می گوید فرزندم را نزد رسول خدا (ص) آوردم، اسمش حازم بود، حضرت نامش را عبدالرحمن گذاشت (الاستیعاب: 1249/3).
14- صحابی دیگری که نامش عبدکلوب بود، حضرت او را عبدالرحمن نامید (مجمع الزوائد: 55/8).
15- فرزند ربیع بن قارب عبسی می گوید که وقتی پدرم در وفدی بر حضرت وارد شد، حضرت نام عبدالرحمن برای وی برگزید و خلعت به وی داد (اسدالغابه: 56/2).
16- عبدالله بن دیان نامش عبدالحجر بود که پیامبر (ص) به عبدالله تغییر داد (اسدالغابه: 122/3).
17- نام عبدالله بن بدر جهنی هم در جاهلیت عبدالعزی بود که حضرت آن را به عبدالله تغییر داد (الاستیعاب: 871/3، اسدالغابه: 79/3)
18- حضرت نام فردی دیگر را که عبدالعزی بود به عبدالعزیز تبدیل کرد (اسدالغابه: 400/3).
19- عصمة بن قیس هوزنی هم نامش در دوران شرک، عصیه بود که حضرت آن را به نقطه مقابل آن یعنی عصمت تغییر داد (اسدالغابه: 535/3).
20- شخصی هم به نام قیوم با کنیه ابویحیی ازدی از یمن نزد حضرت آمد و ایشان نام او را به عبدالقیوم عوض کرد (اسدالغابه: 155/4).
21- عبدالله بن حارث بن عبدالمطلب بن هاشم هم نامش عبدشمس بود که رسول خدا (ص) نامش را عبدالله گذاشت (الاستیعاب: 884/3). وی زمان حضرت درگذشت و رسول خدا (ص) پیراهن خود را به عنوان کفن برای وی استفاده کردند.
22- عبدالله بن حارث بن زید بن صفوان ضبی هم وقتی نزد رسول الله آمد، حضرت نامش را عبدالله گذاشت. ابن عبدالبر نمی گوید قبلاً چه نامی داشته است (الاستیعاب: 884/3) اما در اسدالغابه آمده است که رسول [اکرم] نامش را پرسید. گفت: عبدالحارث. آن گاه حضرت نام عبدالله را برای وی برگزید (اسدالغابه: 388/1، 111/3).
23- عبدالله بن خباب بن ارت هم که پدرش از کهن صحابیان بود، وقتی به دنیا آمد، حضرت نامش را عبدالله گذاشتند (الاستیعاب: 894/3).
24- عبدالله بن ابی ربیعه بن مغیره مخزومی هم در جاهلیت نامش بجیرا بود که حضرت آن را تبدیل به عبدالله کرد.
25- عبدالله بن سعید بن عاص هم که نامش در جاهلیت حکم بود، توسط رسول خدا (ص) به عبدالله تغییر کرد: الاستیعاب: 920/3 و بنگرید: 63/1).
26- نام عبدالله بن شهاب بن عبدالله زهری هم عبدالجان بود که حضرت آن را به عبدالله تغییر داد: (الاستیعاب: 927/3). نام وی در مکه عوض شد، وی از مهاجران به حبشه بود و پیش از هجرت مسلمانان به مدینه، او درگذشت (اسدالغابه: 173/3)
27- نام عبدالله بن صفوان بن قدامه تمیمی هم عبد نهم بود که حضرت به عبدالله تغییر داد: (الاستیعاب: 928/3). گذشت که برادر وی را هم عبدالرحمن نامید.
28- عبدالله بن ابی بن ابی سلول، بزرگ منافقان مدینه، فرزندی به نام حباب داشت که رسول خدا (ص) نامش را به نام پدرش که عبدالله بود تغییر داد (الاستیعاب: 940/3). گفته شده است که حباب به معنای شیطان بود (طبقات الکبری: 409/3)
29- نام ابوبکر هم در جاهلیت عبدالکعبه بود که حضرت به عبدالله تبدیل کرد (المعارف: 167؛ الاستیعاب: 926/3) هر چند به کنیه اش که همان ابوبکر بود، شهرت یافت.
30- عبدالله بن قرظ ثمالی ازدی در جاهلیت شیطان نام داشت که حضرت آن را به عبدالله عوض کرد (الاستیعاب: 978/3).
31- گفته شده است که نام عبدالله پسر عمر و نام عبدالله پسر عمرو بن عاص هم عاص بود که حضرت آنها را نیز به عبدالله تغییر داد. عبدالله بن حارث بن جزء هم می گوید که کسی مرد و من نزد قبر ایستاده بودم. حضرت از من پرسید نامت چیست؟ گفتم: عاص بن حارث. حضرت نامم را به عبدالله تغییر داد. (الاستیعاب: 1477/4 پاورقی).
32- بنده ای با نام عبدالعزی که برده عبد نهم بن عفیف بود، نامش به عبدالله تغییر کرد. حضرت علاوه بر آن لقب ذوالبجادین را هم به وی دادند. این بدان سبب بود که وقتی مسلمان شد، همه چیزش را گرفتند و فقط یک بجاده - بالاپوش ضخیم - به او دادند. وی از آنجا گریخت و در راه که نزد حضرت می آمد آن را دو تکه کرده یکی را به پایین بست و دیگری را روی شانه انداخت. به همین سبب حضرت او را ذوالبجادین لقب دادند (اسدالغابه: 123/3).
33- عبدالله بن سلام اسرائیلی هم در جاهلیت نامش حصین بود که پس از مسلمان شدن، حضرت نام عبدالله را برای وی برگزید (اسدالغابه: 160/3).
34- نام عبدالله بن ابی عوف هم در جاهلیت و عصر شرک، عبدشمس بود که حضرت به عبدالله تبدیل کرد (اسدالغابه: 255/3)
35- گفته اند نام ابوهریره هم در جاهلیت عبدشمس بود که حضرت او را به عبدالله تغییر داد (الاصابه: 349/7).
36- نام عبدالله بن قنیع هم عبد عمرو بود که او هم از سوی رسول خدا (ص) عبدالله نامیده شد (اسدالغابه: 361/3).
37- شخص دیگری هم که نامش «نعمی» یا «نُعم» بود، به عبدالله تغییر یافت (اسدالغابه: 302/3؛ الاصابه: 345/6).
38- دیگری نامش عبداللات بود که به عبدالله تبدیل شد (اسدالغابه: 262/3).
39- نضلة بن نیار که همان ابوبرزه اسلمی است، توسط حضرت نامش به عبدالله تغییر یافت (الاصابه: 341/6).
40- فرد دیگری نامش عاصی بود که حضرت آن را به عبدالله تغییر داد (جمهره انساب العرب: 158).
41- ذؤیب بن کلیب خولانی، نخستین یمنی بود که مسلمان شد و رسول الله نامش را عبدالله گذاشت (الاستیعاب: 464/2؛ 981/3).
42- صحابی دیگری نامش سائب بود که حضرت، نام عبدالله را برای وی برگزید (الاستیعاب: 1004/3).
43- حضرت حباب نامی را هم عبدالله نامید (مصنف عبدالرزاق: 40/11).
44- عبدالکعبه بن عوام برادر زبیر بن عوام وقتی در فتح مکه مسلمان شد، حضرت نامش را عبدالرحمن گذاشت (الاستیعاب: 844/2).
45- صحابی دیگری نامش عبدالمدان بود که رسول خدا (ص) او را عبدالله نامید. وی بعدها از اصحاب امام علی (ع) بود. وی در یمن به دستور بسر بن ارطاه کشته شد. (الفتوح: 235/4).

ب: ترویج نگرش خوشبینانه

آنچه که به لحاظ روانی و تربیتی از اهمیت برخوردار است، بخشی است که به تغییر اسامی به هدف ترویج نگرش خوشبینانه مربوط می شود. در این بخش حضرت تلاش می کند تا نام های زشت و بد را که با ارزش های اخلاقی اسلام سازگاری ندارد، حذف کرده و به جای آنها اسامی خوشبینانه، زیبا و لطیف جایگزین کند.
اساس و پایه این اقدام، اصل تفأل به خیر بود که در اسلام به عنوان یک اصل مثبت، مورد پذیرش قرار گرفته است. این که شما هر چه که صدا می زنید و هر چیزی را به هر نامی که می نامید، گرایش آن به سمت نوعی خیر و نیکی، پاکی و طهارت و در عین حال، در پرهیز از شرارت و زشتی و بد طینتی باشد. در این بخش نمونه های فراوانی داریم که هر کدام از آنها می تواند به نوعی نمایشگر این حس باشد. از رسول خدا (ص) نقل شده است که فرمود: لا عَدوی و لا طَیره و أحبُّ الفأل الصالح (امتاع الاسماع: 271/2). «عدوی» به معنای مسری بودن بدی از کسی به کسی دیگر است.
همین طور در روایت دیگری آمده است: ان النبی کان یحبّ الفال الصالح و الاسم الحسن (غریب الحدیث ابن قتیه: 81/1). فال صالح را به معنای «الکلمه الحسنه» (سنن ابی داود: 232/2، ش 3916) و «الکلمه الطیبه» (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: 374/19) تفسیر کرده اند.
نکته جالب آن است که تفأل به خیر دقیقاً در مقابل تطیر به شرّ است. این که انسان از یک نام خوب انتظار وضعیت خوب را داشته باشد، تفکر مثبت است، اما تطیر یعنی فال شر، مذموم و ناپسند است. تفاوت این دو در ایجاد ی حس روحی نیرومند برای ایجاد امید و خوشبینی و پرهیز از حدس و گمانهای بد از روی نام بد یا صدای بد - مثل صدای کلاغ - برای جلوگیری از ناامیدی است. از حضرت نقل شده است که «تفاءلوا بالخیر تجدوه» (میزان الحکمه: 2353/3). این مبنای همین احساس است که اگر کسی به دنبال خیر باشد، آن را می یابد. اما تطیر که در قرآن هم به عنوان یک نگرش باطل در برابر خواست خداوند مطرح شده (یس: 18، نمل: 47)، تأثیر منفی شدیدی روی روح و روان انسان دارد. به همین دلیل در روایت آمده است که «کفاره الطیره التوکل». اعتماد و توکل به خداوند است که می تواند آثار منفی تطیر را از میان ببرد. در مقابل «فال صالح» یعنی داشتن حسن ظن به خداوند که خود بر پایه نوعی توکل است.
یکی از آثار این توجه و اهمیت دادن به آن در عرصه اجتماع، این خبر است که وقتی حضرت نام نیکویی می شنید، چهره اش خندان می شد، اما وقتی اسمی را می شنید که از آن بدش می آمد، با رفتار چهره اش کاملاً نشان می داد. زمانی که در قریه ای وارد می شد، نامش را می پرسید. اگر نام نیکویی بود چهره اش می شکفت و در غیر این صورت، کراهت در چهره اش آشکار می گشت (امتاع الاسماع: 273/2).
در خبری که مالک بن انس نقل کرده آمده است که حضرت قصد داشت شیر بدوشد. از افراد حاضر پرسید: چه کسی این را می دوشد؟ شخصی گفت من. حضرت نامش را پرسید. او گفت: مره. حضرت فرمود بنشین. دیگری اعلام آمادگی کرد. حضرت نامش را پرسید. گفت: حرب. حضرت از او هم خواست بنشیند. نفر سوم اعلام آمادگی کرد. حضرت نامش را پرسید. گفت: یعیش. حضرت به او فرمودند: بدوش (موطأ مالک: 690، ش 1776).
در نقلی دیگر آمده است که وقتی حضرت عازم انجام کاری بود، علاقه مند بود بشنود: یا راشد... یا نجیح (امتاع الاسماع: 274/2 از ترمذی). در خبر دیگری در همان منبع آمده است که حضرت به نمایندگان خود دستور دادند کسانی را نزد او بفرستند که نام نیکو داشته باشند (امتاع: 274/2).
حضرت روی نام های دیگر هم حساسیت داشت. زمینی را عفره (زمین غیر قابل کشت) نامیده می شد آن را خضره نامید. شِعبی را که به آن شعب الضلاله می گفتند، شعب الهدی نامید. تیره ای که به بنو الزنیه معروف بود، حضرت آنان را بنو الرشده نامید. همین طور بنو مغاویه را هم بنور شده نامگذاری فرمود. (امتاع: 277/2). حضرت در نامگذاری در وسایل شخصی خود و حتی اسب ها و قاطرهایی که سوار می شد، بسیار حساس بود و معمولاً نام های نیک و متناسب انتخاب می کرد. (بحارالانوار: 125/16 - 126؛ و بنگرید: انساب: 509/1). موارد تغییر اسامی زشت به اسامی نیک چندان اهمیت داشته است که از آغاز شماری از محدثان، بابی را به این امر اختصاص داده اند (بنگرید: سنن ابی داود: 466/2؛ سنن البیهقی: 307/9).
در اینجا به بیان نمونه های تغییر اسم از اسامی بد به اسامی خوب می پردازیم. اقدامی که از «تطیر» پرهیز دارد و مردم را به سمت «فال صالح» دعوت می کند.
1- سهل بن سعد نامش حَزن بود که رسول خدا (ص) او را سهل نامید. وی پانزده ساله بود که رسول خدا (ص) رحلت کرد (اسدالغابه: 320/2).
2- صالح بن نحام نامش نعیم بود که رسول خدا (ص) نام صالح را برای وی برگزید. (اسدالغابه: 388/2).
3- صحابی دیگری نامش زحم - به معنای زحمت - یا زحمان یا زحما بود که حضرت به بشیر تغییر داد (المحلی: 137/5؛ اسدالغابه: 55/6 و بنگرید: 229/2)
4- نام مطیع بن اسود عدوی، عاصی بود که حضرت او را مطیع نامید (الاستیعاب: 1476/4، اسدالغابه: 415/4).
5- همچنین نام مطیع بن عامر بن عوف کلابی، عاصی بود. وقتی نزد حضرت آمد، او را مطیع نام گذاری کرد (اسدالغابه، 416/4).
6- صحابی دیگری نامش مضطجع بود که حضرت به منبعث تغییر داد. وی در وقتی که طائف در محاصره بود اسلام آورد (اسدالغابه: 486/4).
7- یزید بن مهاخسرو از ایرانیان یمن بود که اسلام آورد و در حالی که لباس سفیدی به تن داشت، در وفدی بر حضرت وارد شد. حضرت وی را زاهر نامید (اسدالغابه: 734/4).
8- دیگری نامش نذیر سدوسی بود که باز حضرت او را بشیر نامید (الاصابه: 335/6).
9- نام ناجیه بن جندب اسلمی در جاهلیت ذکوان بود و حضرت او را ناجیه نامید؛ زیرا در واقعه ای آمده است که او از دست قریش نجات یافت. «اذ نجی من قریش». (الاستیعاب: 1522/4).
10- فردی که در جاهلیت نامش شهاب بود، حضرت او را هشام نامید (الاستیعاب: 1541/4). شهاب در یک معنا، شعله آتش است. وی هشام بن عامر بن امیه انصاری است و پدرش که عامر نامی بود که در احد شهید شد و این هشام بعدها در بصره ساکن گردید.
11- زید بن مهلل طائی که به زید الخیل شهرت داشت، حضرت او را زید الخیر نامیدند (الاصابه: 514/2).
12- از موارد جالب درباره شخصی است که نامش اسود بود و حضرت او را ابیض نامید. (الاستیعاب: 138/1؛ الاصابه: 178/1).
13- دیگری نامش صرم یا اصرم - به معنای قطع شدن یا قطع کردن - بود و حضرت نامش را سعید گذاشت (الاستیعاب: 627/2، اسدالغابه: 249/2، مستدرک حاکم: 491/3).
14- یکی هم عبد شر بود که حضرت نامش را به عبد خیر تبدیل کردند (اسدالغابه: 318/3).
15- صحابی دیگری نامش غراب بود و حضرت او را مسلم نامگذاری کردند (الاستیعاب: 1396/3؛ الاحاد و المثانی: 235/5).
16- گفته اند که نام ابوبکر که در جاهلیت نامش عبدالکعبه بود، عبدالله نامید (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: 155/1).
17- کسی هم نامش ولید بود که پیامبر (ص) او را مهاجر نامید (جمهره انساب العرب: 146).
18- فرد دیگری هم که نامش غافل بود، پیامبر (ص) اسمش را عاقل گذاشت (طبقات: 335/3، انساب الاشراف: 98/11).
19- نام همسر عمر بن خطاب، عاصیه بود که پیغمبر او را جمیله نامید (طبقات: 228/3).
20- شخصی که نامش عازب بود، حضرت نامش به عفیف تغییر داد (الاصابه: 460/3، 427/4).
21- براء بن عازب می گوید: نام خال من قلیل بود و رسول الله او را کثیر نامید (الاستیعاب: 296/1؛ 1308/3).
22- فردی که نامش عَتَله یا نشبه (بن عبدالسلمی) بود، حضرت نامش را به عتبه تغییر داد (الاستیعاب: 1031/3). عتله به معنای «شدت» و «تندی» است.
23- یکی از اصحاب نامش ذو الشمالین بود که حضرت او را ذو الیدین نامید (الاستیعاب: 478/2).
24- صحابی دیگری در جاهلیت نامش ظالم بن عبدالله بود و رسول خدا (ص) نامش را به راشد تغییر داد (استعیاب: 504/2) ابن اثیر می گوید: وی نزد رسول خدا (ص) آمد. حضرت نامش را پرسید. گفت: غاو بن ظالم. حضرت فرمودند: تو را راشد بن عبدالله هستی (انساب الاشراف: 303/13، 337؛ اسدالغابه: 35/2، 38/3).
25- کسی که نامش غوی بود، حضرت او را راشد نامید. وی راشد بن عبدربه سلمی بود. (الاصابه: 361/1).
26- سلیمان بن صرد خزاعی از اصحاب پیامبر (ص) بود. در جاهلیت نام وی یسار بود و حضرت نامش را به سلیمان تغییر داد. وی بعدها در کوفه سکونت گزید. (المحبر: 291؛ الاستیعاب: 650/2)
27- ارطاه طائی خبر فتح ذی الخلصه را برای رسول خدا (ص) آورد و حضرت او را بشیر نامید (اسدالغابه: 73/1) و همین نام روی وی ماند.
28- شخص دیگری هم نامش عبد مناف بود که حضرت او را محمد نامید (الاصابه: 12/6).
29- اسود بن ربیعه نزد حضرت آمد و گفت: جئت لأقترب إلی الله تعالی بصحبتک، فسماء المقترب (اسدالغابه: 103/1)
30- صحابه ای که نامش اکبر الحارثی بود، حضرت نامش را بشیر گذاشت (اسد الغابه:235/1، 132).
31- یکی از موالی رسول خدا (ص) نامش ماناهیه بود که حضرت او را محمد نامیدند. وی بعدها در شمار صحابه ای بود که به خراسان آمد. گفته اند که وی مجوسی بود، به مدینه آمد و مسلمان شد. (اسدالغابه: 315/4، و بنگرید: 339).
32- بکر بن حبیب حنفی نامش بربر بود که رسول خدا (ص) آن را به بکر تغییر داد (الاصابه: 453/1).
33- جبار بن حارث نزد رسول خدا (ص) آمد و حضرت نامش را عبدالجبار گذاشت (اسدالغابه: 315/1).
34- شخصی دیگر در وفدی نزد حضرت آمد. نامش را پرسید. گفت: بغیض. حضرت نامش را به حبیب تغییر دادند (انساب الاشراف: 41/13؛ اسدالغابه: 448/1).
35- شخص دیگری که نامش حسیلا بن عرفطه بود، حضرت نامش را به حسینا تغییر دادند (اسدالغابه: 495/1).
36- مسلم بن عبدالله ازدی نامش شهاب بود که رسول خدا (ص) او را مسلم نامید. (اسدالغابه: 393/4).
37- حضرت شنید که کسی می گوید: یا حرام. فرمود: بگو: یا حلال (امتاع الاسماع: 274/2).
38- مسلم بن علاء حضرمی هم نامش در دوران شرک، عاص بود که آن حضرت او را مسلم نامید (اسدالغابه: 395/4).
39- زمانی که رسول خدا و یاران به حفر خندق پرداختند، مردی بود نامش جعیل بن سراقه بود. رسول خدا (ص) نامش را تغییر داده عمرو گذاشت و شاعری هم چنین سرود: (اسدالغابه: 345/1).
سماه من بعد جعیل عمرا
و کان للبائس یوما ظهرا
40- شخصی که نامش قرضابا بن شهاب بود، همراه وفدی بر حضرت وارد شد و آن حضرت نامش را به راشد تغییر دادند (اسدالغابه: 36/2).
یک صحابی که نامش غیان بود، حضرت نامش را راشدان گذاشت و بعدها فرزندانش هم بنو رشدان نامیده شدند (انساب الاشراف: 142/12؛ اسدالغابه: 70/1).
خبر دیگر حکایت از آن که حضرت از ایشان پرسید: شما چه کسانید؟ گفتند: بنو غیان. حضرت فرمود: أنتم بنو رشدان. نام وادی آنان هم غوی بود که حضرت آن را رشد نامید. (طبقات الکبری: 251/1؛ سبل الهدی: 79/6)
41- فرد دیگری نامش اصرم بود که حضرت او را زرعه نامیدند و به زرعه الشقری شهرت یافت (اسدالغابه: 105/2).
42- سعید جشمی وقتی خدمت حضرت رسید، نامش را سلیم گذاشتند. (اسدالغابه: 230/2)
43- حضرت نام یکی از همسرانش را که بره بود تغییر داده، جویره گذاشت (شرح کتاب مسلم از نووی: 119/14 - 120).
44- نام زینب همسر دیگر آن حضرت هم برّه بود که به زینب تغییر یافت (امتاع الاسماع: 274/2).
45- نام هشام بن عکرمه هم بغیض بود که رسول خدا (ص) او را هشام نامید (سبل الهدی: 77/5).

نامگذاری برای تازه متولدین

مواردی نیز در منابع آمده است که رسول خدا (ص) برای تازه متولدین نامی انتخاب فرموده اند. برخی از آن موارد به این شرح است:
1- یحیی بن خلاد کندی زمانی که متولد شد و او را نزد حضرت آوردند، ایشان نام او را یحیی گذاشت (الاستیعاب: 1569/4).
2- از اسعد بن زراره، دختری به نام حبیبه ماند که سهل بن حنیف با او ازدواج کرد و فرزندی برای سهل آورد. حضرت نام این بچه را اسعد گذاشت (الاستیعاب: 1806/4).
3- ابراهیم بن عبدالله بن قیس هم از متولدین مدینه بود که حضرت نام او را ابراهیم گذاشت (اسدالغابه: 53/1).
4- شخصی هم نام فرزندش را قاسم گذاشته بود که حضرت فرمودند او را عبدالرحمن بگذار و او چنین کرد (الاصابه: 217/7).
5- نوزاد دیگری که در زمان حضرت به دنیا آمد و نزد ایشان آوردند، نامش را محمد گذاشت. وی محمد بن ثابت بن قیس انصاری بود. (الاستیعاب: 1367/3).
6- نام فرزند طلحه را هم که نزد ایشان آوردند، محمد گذاشت (الاستیعاب: 1371/3)
7- سلمه بن مهبق هذلی فرزندش را که تازه به دنیا آمده بود، نزد حضرت آورد اما گفت: من سنان را که در راه خدا با آن می جنگم بهتر از این فرزند دوست دارم. حضرت نام فرزند او را سنان گذاشتند. وی روز فتح مکه به دنیا آمد (اسدالغابه: 307/2)
8- حضرت نام فرزند ابواحمد بن جحش را هم که برای نامگذاری خدمت حضرت آورده بود، عبدالله گذاشت (اسدالغابه: 67/3).
9- فرزندی هم برای ابوموسی اشعری به دنیا آمد که حضرت نامش را ابراهیم گذاشت (الاصابه: 323/1).
10- حضرت نام فرزند خودش را هم از ماریه، ابراهیم گذاشت. روشن نیست به چه دلیل عمر بن خطاب در زمان خلافتش اسامی افرادی که نام انبیاء را داشتند عوض کرد. کما این که نام ابراهیم بن حارث بن هشام را عبدالرحمن گذاشت (معارف: 282، طبقات الکبری: 3/5 - 4 در هر دو منبع، از اراده مزبور توسط خلیفه سخن گفته شده است). یکبار هم کسی که نامش محمد بود، دیگری خطاب به او می گفت یا محمد یا محمدا خدا چه به تو بکند و او را دشنام می داد. عمر نام او را عوض کرده عبدالرحمن گذاشت! (طبقات الکبری: 37/5). عمر نام شخص دیگری را هم که موسی بود، به عبدالرحمن تبدیل کرد! (طبقات: 38/5).
11- فرزند نبیط بن جابر بن مالک از همسرش فریعه که دختر بزرگ اسعد بن زراره بود، به دنیا آمد و رسول خدا (ص) او را عبدالملک نام نهاد (طبقات الکبری: 325/8).
12- اولین فرزندی که برای مهاجرین به دنیا آمد، فرزند زبیر بود که حضرت نامش را عبدالله گذاشت (طبقات، الطبقه الخامسه 33/2).

نام گذاری افراد شرور

نمونه هایی نیز وجود دارد که حضرت اسامی یا لقبی برای افرادی که به نوعی شر بودند، انتخاب فرمود:
1- در میان مشرکان، حضرت کنیه عمرو بن هشام یعنی ابوجهل را تغییر داد. وی کنیه اش ابوالحکم بود.
2- در خبری آمده است که رسول خدا (ص) کعب بن اشرف را هم طاغوت نامید (انساب الاشراف: 276/1). این می توانست به نقش قاضی بودن او باز گردد.
3- شخصی نامش حباب بود. وی باری را از بادیه نشینی که به مدینه آورده بود تحت عنوان خریدن از او گرفت، اما آن را برداشته گریخت. حضرت نامش را سرّق گذاشت (الاستیعاب: 683/2).
4- شخصی به نام ابوعامر راهب از مردمان مدینه بود که مانند عبدالله بن ابی نسبت به رسول خدا (ص) کینه ورزی داشت. در نهایت از مدینه بیرون رفته به قریش پیوست و در احد به عنوان محارب عازم نبرد با مسلمانان شد. حضرت نام او را به ابوعامر فاسق تغییر دادند. وی بعد از فتح مکه هم به روم گریخت و همانجا مرد (اسدالغابه: 543/1؛ الاستیعاب: 380/1).
منابع:
الاستیعاب، ابن عبد البر اندلسی، تصحیح علی محمد البجاوی، دارالجیل، 1411
اسد الغابه، ابن اثیر جزری، بیروت، دارالفکر، 1409
الاشتقاق، ابن درید، تحقیق عبدالسلام هارون، بیروت، دار الجیل، 1411
الاصابه فی معرفه الصحابه، ابن حجر عسقلانی، تصحیح عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415
امتاع الاسماع، احمد بن علی مقریزی، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلیمه، 1420
انساب الاشراف، احمد بن یحیی بلاذری، تصحیح سهیل زکار و ریاض، بی تا
طبری، تاریخ الطبری، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1967
سبل الهدی و الرشاد، الشامی، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414
سنن ابی داود، سلیمان بن اشعث سجستانی، تصحیح سعید محمد اللحام، بیروت، دارالفکر، 1410
السنن الکبری، احمد بن حسین بن علی بیهقی، بیروت، دارالفکر، بی تا
طبقات الکبری، محمد بن سعد بصری، تصحیح محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410
الفتوح، احمد بن اعثم الکوفی، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411
المحبر، محمد بن حبیب، تحقیق ایلزه لیختن شتیتن، بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا
مستدرک، حاکم نیشابوری، تحقیق یوسف المرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، 1406
مسند احمد حنبل، بیروت، دارصادر.
المعارف، ابن قتیبه دینوری، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، 1992
مغازی، محمد بن عمر الواقدی، تحقیق مارسدن جونز، بیروت، اعلمی، 1409
موطاء، مالک بن انس، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1406
وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، قم، مؤسسه ی آل البیت (ع)، 1414
منبع: جمعی از اندیشمندان؛ (1386)، ویژگی های سیره ی پیامبر اعظم «ص»: مجموعه مقالات بیستمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی- معاونت فرهنگی