شخصیت شناسی علامه سیدمحمدقلی موسوی لکهنوی

نویسنده: ناصرالدین انصاری قمی

اشاره:

حدود دو قرن است که نام و یاد علامه کبیر سید محمدقلی موسوی و فرزندان، نوادگان، خاندان و نیاکانش در بلاد هند و دیگر کشورهای اسلامی، آوازه افکنده و بیت اصیل و شریف او، از بیوت پرافتخار شیعه در عالم اسلام است.
سید محمدقلی و فرزندانش در زمانی می زیستند که هجوم به باورها و عقاید شیعه، به اوج خود رسید و مولوی عبدالعزیز دهلوی (م 1239ق) با نگارش تحفه اثنا عشریه، به ردّ و نقد مذهب حقّه امامیه برخاست و با عباراتی سخیف و خالی از برهان و آکنده از تهمت و دروغ، به شیعه حمله کرد. وی با کتابش، خدمتی بزرگ به استعمار بریتانیا- که در پی غارت ثروت و منابع عظیم انسانی و مالی به هندوستان آمده بود- نمود. با گذشت زمان و ترجمه و تلخیص این کتاب به زبان های اردو و عربی، نیروهای عظیم امت اسلامی دچار تفرقه و اختلافی شدند که همچنان ادامه داد. وی، این کتاب را پیش از بحث با علمای شیعه منتشر کرد. در این زمان مردان حق و رجال حقیقت، مانند: میرزا محمد دهلوی (صاحب نزهة اثناء عشریه) و سید محمدقلی موسوی و فرزندش میرحامد حسین (صاحب عبقات) به پا خاستند و از ساحت مقدس امیرالؤمنین (علیه السلام) مردانه دفاع کردند؛ آنان حق را آشکار ساختند و کتاب های عظیم و جاودانه ای مانند: تشیید المطاعن و عبقات الانوار را پدید آوردند.
این مقاله، به شرح زندگی علامه ی بزرگ و فقیه و متکلم سترگ شیعه آیة الله العظمی سید محمدقلی موسوی لکهنوی می پردازد. شخصیتی که هنوز- بعد از دویست سال- اثرِ نَفَسِ شریفش در شهر «لکهنو» باقی است. خانواده اش همچنان پرچمدار علم و فقاهت هستند و کتاب هایشان پرتوافکن حق و حقیقت، نام و یادشان جاودانه باد.

ولادت

علامه بزرگ سید محمدقلی موسوی، در بامداد روز دوشنبه پنجم ذیقعده ی 1174 یا 1188ق در «کُنتور» زاده شد.(1) (مطابق با سال 1774م و 1153 هجری شمسی).
نسب آن سید بزرگوار با 25 واسطه به حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) می رسد؛ بدین شرح:
سیدمحمدقلی، بن سید محمدحسین معروف به الله کرم، بن سید حامد حسین، بن زین العابدین، بن سید محمد بولاقی، بن سید محمد معروف به سید ملا، بن سید حسین معروف به سید میئهر، بن سید حسین، بن سید جعفر، بن سیدعلی، بن سید کبیرالدین، بن سید شمس الدین، بن سید جمال الدین، بن ابوالمظفر سید شهاب الدین حسین (ملقب به سید السادات)، بن سید عزالدین محمد، بن سید شرف الدین ابوطالب، بن سیدمحمد محروق، بن حمزه، بن علی، بن ابی محمد، بن جعفر، بن مهدی، بن ابی طالب، بن علی، بن حمزه، بن ابی القاسم حمزه، بن الامام الکاظم موسی بن جعفر (علیه السلام).(2)

خاندان

او از خاندانی بزرگ- از سادات مشهور نیشابور- با پیشینه ای علمی و سترگ برخاست. پدرش سید محمدحسین (معروف به الله کرم) از علما و فقهای زمان خویش بود که بسیاری از علوم را نزد مولوی عبدالرب حضرت پوری (که در نهان شیعه بود) آموخت و قرآن و بسیاری از کتب حدیثی را مانند: تحفه الزائر و حق الیقین (علامه مجلسی) و جامع عباسی (شیخ بهایی) را استنساخ کرد.
نواده اش سید اعجاز حسین، درباره ی او می نویسد:
سید محمدحسین، فرزند سید حامدحسین، فرزند سید زین العابدین کنتوری نیشابوری، علم فاضل زاهد، فقیه با تقوا و پرهیزگار بود و مانندی برایش در زهد و عبادت، در زمان خودش یافت نمی شد. پدرم (سید محمدقلی) می گفت: او از اول تکلیفش، نمازهای نافله اش فوت نشد و او صاحب کرامات، جلیل القدر، عظیم الشأن و بر کنار از خلق و دور از دنیا و اهلش بود.
اصول و فروع را از شیخ عبدالرب حضرتپوری فراگرفت و کتب بسیار به خطش نگاشت و دعاهای فراوان از کتب معتبره انتخاب و گردآوری کرد و قرآن را هم به خطش، کتابت نمود. و این کتاب ها در کتابخانه پدرم (ره) موجود است و زمانی که او درگذشت، والد علامه ام هفت ساله بود. وفات سید موصوف الصدر هم در سال 1181 بود.(3)
او پیش از ولادت فرزند برومندش در عالَم رؤیا دید حضرت صاحب الزمان (عج) به او سه میوه عطا فرمود که دو تا نارس و یکی رسیده و کامل بود. پس از آن، خداوند سه پسر به وی داد که آنها را مهدی قلی، هادی قلی و محمدقلی نامید؛ ولی دو فرزند نخست در کودکی و نوجوانی بدرود زندگی گفتند و تنها سید محمدقلی برایش ماند و «آن علامه را حق سبحانه و تعالی به فضل و کمال، فایق علی الامثال گردانید و تعبیر خواب آن عالی جناب به ظهور انجامید».(4)
نیاکانش همه از سادات عالی درجه ی نیشابور بودند که در حمله هولاکوخان مغول، از نیشابور به سوی هند، مهاجرت نمودند. آزاد کشمیری می نویسد:
سید شرف الدین با برادرش سید محمد، در حادثه هولاکوخان از مُلک خراسان برآمده در دیار هندوستان رسیدند. وی دارای کمالات صوری و معنوی بود و در قصبه کنتور مقیم گشت تا آنکه از این عالم نقل کرد. بعد از وی، سید عزالدین پسرش به جای پدر قائم مقام شد و از وی، پسر رشیدش میر سیدعلاء الدین (یا در نقل دیگر ابوالمظفر شهاب الدین) متولد گشت و بعد از بلوغ، انواع علوم صوری و معنوی حاصل کرد. او به مدارج دینی و دنیوی رسید و در مرتبه ی ارشاد و بذل و عطا مشهور بود و صاحب تصانیف لایقه است. در قصبه کنتور نشو و نما یافت و در همان جا وفات کرد و همگی سادات نیشابور که در آنجا رحل اقامت انداخته اند، از نسل علاء الدین مذکورند و الحال هم اکثر اعیان و اشراف، از نسل سید مزبور در قصبه ی کنتور موجودند و مرقد پاکش، در کنتور زیارتگاه خلایق نزدیک و دور است. (5)

تحصیلات

سید محمدقلی، کتاب های اولیه را در لکهنو نزد فضلای عصرش فرا گرفت و پس از آن به محضر پرفیض علامه ی غفران مآب سید دلدار علی نقوی (1166-1235ق) رسید و از او بهره های فراوان برد و خود با فکر، دقت و مطالعه در اکثر علوم و فنون -به ویژه در علم کلام- تبحّر و احاطه بسیار پیدا کرد. عظیم آبادی می نویسد: «اکثر کتب درسیه را به فکر و مطالعه ی خود برآورده، به غایت ذکی الطبع و حدید الذهن بود».(6)

تدریس و قضاوت

آوازه ی مرحوم علامه سید محمدقلی و تدریس او، بسیاری از فاضلان و دانش پژوهان را به سویش کشانید. او نخست در شهر «میرتهه»- از توابع لکهنو و نزدیک دهلی- به تدریس، قضاوت و احیای حق و عدالت اشتغال داشت و متصدّی مقام فتوا بود و در آن جا رساله «عدالت علویه» در بیان احکام قضا و افتا و شرایط قاضی و مفتی را نگاشت. به نوشته ی مرتضی حسین: «او در فیصله دادن مرافعات و حلّ مشکلات طرفین دعوا شهرت یافته بود و درباره ی کرامات وی سخن ها شنیده شده است».(7) به نوشته ی آزاد کشمیری:
.... رساله ی عدالت علویه که شاهد عدل بر حزم و احتیاط آن جناب است، در همان أحیان تألیف نموده و حکایات قضا و افتا و فیصله جات آن والا صفات بر السنه و افواه عام و خاص، سایر و دایرند. و از جمله کرامات باهرات آن جناب است آن چه از بعض ناقلین به سمع راقم الحروف رسیده که وقتی که آن جناب در قضایای مرفوعه نظر می فرمود و در فصل خصومات شروع می نمود و بعد امعان نظر، حق را به سوی احد المتخاصمین ظاهر می فرمود، چنان به وقوع می پیوست که اگر یکی از آن دو شیعی است، او را بر مقابلش که از مخالفین می بود ظفر حاصل می آمد و همچنین اگر یکی از ایشان از اهل اسلام می بود و خصم او از کفار، حق به سوی اسلامی ظاهر و آشکار می شد.(8)

تدریس

آن عالم بزرگ، در مدّت تدریس خویش، شاگردان فراوانی پرورش داد که برخی از آنان عبارتند از:
1- فرزند برومندش، علامه کبیر سید میرحامد حسین (1246-1306ق) صاحب عبقات الانوار؛
2- فرزند بزرگترش، مولانا سید سراج حسین (1211-1273ق) حکیم، طبیب، ریاضی دان و صاحب «رساله در مخروطات»؛
3- فرزند میانی اش، علامه سید اعجاز حسین (1240-1286ق) صاحب کشف الحجب و شذور العقیان؛
4- سلطان العلماء سیدمحمد نقوی نصیرآبادی (1199-1284ق) صاحب طعن الرماح و الضربة الحیدریة؛
5- دامادش، سیدغلام حسنین کنتوری (1247-1337ق) صاحب انتصار الاسلام.

تألیفات

از آن متکلم نامی شیعه، تألیفات و تصنیفات بسیار در علوم فقه، حدیث، تفسیر و بیش از همه کلام و عقاید برجای مانده است. روشن است که تألیف کتب متعدّد کلامی نیازمند آگاهی های بسیار در دانش های گوناگون است که این مهم در جایجای نوشتارهای علامه سید محمدقلی به چشم می خورد. صاحب تذکرة العلماء درباره ی او می نویسد:
مدقق محقق، فاضل لوذعی (بسیار زیرک)، سید جلیل اوحد المعی (تیزهوش)، مولوی سید محمدبن محمد بن حامد کنتوری، مشهور به سید محمدقلی که یکه تاز معرکه فضل و کمالات و مناظر میدان مناظرات و مباحثات بود. تصانیف انیقه اش بر نصرتش مذهب حق را دلیلی است ساطع و برهانی است قاطع... .(9)
مرتضی حسین هم می نویسد:
وی در حدیث، رجال، تاریخ و مناظره رکن بزرگی در شبه قاره هند بود. کتاب هایش برای ملت جعفریه باعث افتخار است؛ چرا که دَری تازه در زمینه تفسیر و کلام و مناظره بر روی اهل تحقیق و بحث گشود. وی در وسعت نظر و دقت در تحقیق و رعایت اصول نگارش یگانه عصر خویش بود و در حقیقت، یکی از مناظرین برجسته شبه قاره هند به شمار می رفت... .(10)
نویسنده ی نجوم السماء هم می نویسد:
از اکابر متکلمین عظام و اجله علمای اعلام و اساطین مناظرین فخام (بلندمرتبه)- بود-. جِدّ و جهد و کدّ و کدّ او در إعلای لوای شریعت و حمایت دین و ملت کالنور علی شاهق الطور (مانند روشنایی بر بلندای کوه طور) بر السنه جمهور مذکور (بر زبانهای تمام مردمان جاری) [است] و نوادر تحقیقات و غرایب تدقیقات و محامد صفات و معالی کرامات آن رفیع الدرجات در مصنفات و مؤلفات متأخرین مرقوم و مسطور [است]. صیت فضل و کمال آن محیی طریقه ی آل در شش جهت احاطه نموده، در سایر علوم دینی و انواع فنون یقینی، خاصه در فن تفسیر و علم کلام بی نظیر و امام همام بود. کتاب مستطاب تقریب الافهام در تفسیر آیات الاحکام، از مصنفات آن جناب بر غزارت (بسیاری) علم و فضل و تبحر و علوّ مرتبه او در علم تفسیر، دلیلی است روشن و حجتی است مبرهن. بالجمله توصیف و تعریف آن مستجمع الکمالات از حیّز تقریر و تحریر بیرون است:

زبانش مظهر اسرار تحقیق... ضمیرش مطلع انوار توفیق
ز توضیح بیانش گشته ... بر اهل علم هر مشکل ز هر فن(11)

فرزندش علامه سید اعجاز حسین هم می نویسد:
پیشوای بلندهمت و آقای بزرگوار، مقدس پرهیزکار و صاحب افتخار پایدار، رسیده به بالاترین مراتب دانش و کردار که در آن سستی و لغزش و انحراف راه ندارد. دارای عزّت استوار و افتخار بلندمرتبه، اهل فهم و دقت بسیار پدرم علامه بزرگوار- که خداوند درجاتش را بلند گرداند- هماره مشغول تألیف و ترویج شعائر دین و شب و روز در اندیشه ی دفع شبهات مخالفین بود. وی پُرعبادت، خوش اخلاق و برکنار از مردمان بود. و صاحب ریحانه هم می نویسد: «مفتی از اکابر علمای امامیه هند که بسیاری متتبع و محقق مدقق و جامع معقول و منقول و متکلم جدلی حسن المناظره بوده و در ردّ مخالفین مذهب اهتمام تمام داشته[است]». (12)
تألیفات آن علامه بزرگ و محدث سترگ شیعه در فنون مختلف، عبارتند از:
1- تقریب الأفهام فی تفسیر آیات الأحکام (فارسی)؛(13)
2- تطیهرالمؤمنین عن نجاسة المشرکین؛ در احکام نجاست کفار (هند، 1621ق)؛(14)
3- احکام عدالت علویه (فارسی)؛ در دوازده باب و یک خاتمه (هند)؛(15)
4- أبنیه الافعال؛ در علم صرف (اردو)؛(16)
5- تکمیل المیزان لتعلیم الصبیان؛ شرح کتاب میزان در علم صرف(17)
6- الحواشی و المطالعات؛(18)
7- نفاق الشیخین بحکم احادیث الصحیحین؛(19) (هند، مطبعه شریفیه) 56 صفحه. (مؤلف دو حدیث صحیح از بخاری و مسلم آورده: 1. در بیان علامات نفاق؛ 2. در نزاع امیرالمؤمنین (علیه السلام) و عباس در امر فدک)؛
8- مزیل الوسواس فی ردّ من تبع الخنّاس؛(20) نسخه ی خطی ناقص آن در کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی در قم (به شماره 988) موجود است.(21)
9- رساله در تقیه (فارسی، لکهنو)؛ فرزندش میرحامد حسین آن را به اردو ترجمه و در مجله الاصلاح چاپ کرده است؛(22)
10- رساله در گناهان کبیره (فارسی)؛(23)
11- سیف ناصری؛ ردّ باب اول تحفه اثنا عشریه عبدالعزیز دهلوی (که درباره ی تاریخ فرقه های شیعه است)؛ نسخه ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی، به ش 114 (در 288 برگ وزیری) موجود است؛(24)
12- تقلیب المکائد؛ ردّ باب دوم تحفه اثنا عشریه (فارسی).(25) این کتاب، در کلکته در سال 1262ق به چاپ رسیده و در دست چاپ مجدد است.
13- برهان سعادت؛ ردّ باب هفتم تحفه اثنا عشریه (فارسی).(26) این کتاب در موضوع امامت ائمه طاهرین (علیهم السلام) بوده و نسخه ای از آن در کتابخانه راجه رضا (رامپور- هند) به شماره 555 در 510 برگ موجود است.(27) آزاد کشمیری، درباره ی آن می نویسد:
نسخ این کتاب، در حیات آن جناب، به اکناف و اقطار مشتهر گشته و علمای اعیان و نُبهای عالیشأن عصرش به وصف آن کتاب، رطب اللسان بودند. جناب سلطان العلماء مولانا السید محمد- طاب مرقده- در بعض مکاتیب خود که به آن جناب نوشته، مدح و ثنای بلیغ در حق کتاب مزبور فرموده و معاصرش عین الاعیان مرحوم سبحان علی خان هم در مکتوبی.... نوشته:
«ابر مدرار عنایت، بحر زخار رأفت، محیط معقول و منقول، حاوی فروع و اصول، مولوی صاحب، مخدوم نیازکیشان، نحریر زمان دام مجدکم. سرلوح نیاز نامه به نیازمندی ها نموده، گزارش می دهد که رساله ی ردّ تحفه اثنا عشری تصنیف ملا زمان را دیدم. سبحان الله! چقدر درر غرر جواب های دندان شکن از بحر طبع گرامی سر بر زده و الحق چنین جوابی کمتر از فضلای سابق هم سرانجام یافته باشد. هر فقره اش ذوالفقاری است برای قطع رئوس ادله مخالفان. اگر غلط نکنم به آن جناب ارث از جناب حیدر کرار رسیده بر وجود سراپا خیر و برکت سامی. امروز اهل حق، هرقدر که نازش نمایند می زیبد. خامه ی مقصور اللسان چندان که به مدح طرازی جناب پردازد، اندکی است از بسیار. زیاده نیاز سبحانعلی».(28)
14- تشیید المطاعن لکشف الضغائن؛ ردّ باب دهم تحفه اثنا عشریه (فارسی)(29) این کتاب درباره ی مطاعن، قبایح افعال و بدعت های خلفای ثلاث است. این کتاب شریف چند بار در هند و اخیراً در 16 جلد (همراه با یک جلد مقدمه) با تحقیق آقایان: غلام نبی بامیانی، میراحمد غزنوی و برات علی سخیداد به چاپ رسیده است.
مؤلف، در این کتاب تمام مطاعن خلفای جور را از نظر رجال، حدیث و تاریخ، استوار ساخته و تمام نقض های عبدالعزیز دهلوی- که در حقیقت، بافته های علمای عامه است- را از دیدگاه حدیثی و رجالی باطل و دروغها و تهمت های آنان را فاش کرده است. سید اعجاز حسین، درباره ی آن می نویسد: «تشیید المطاعن، کتابی است که هیچ کس مانند آن را ندیده و تاریخ همتایش را پیدا نخواهد کرد. آن دربرگیرنده ی الزام های استوار و پاسخ های محکم و پایدار است و مشتمل بر مطالبی است که در هیچ کتابی، این مطالب- که سبب قطع نزاع و فصل خطاب به جواب های شافی است- یافت نمی شود».(30)
آزاد کشمیری هم می نویسد:
.... و آن کتابی است نهایت مبسوط در دو مجلد کبیر که مثل آن در حسن بیان و رشاقت عنوان و لطف تقریر و متانت تحریر و استیعاب اقوال و ضبط احوال رجال و افحام (خاموش کردن) معاندین و قطع لسان جاحدین و استیعاب شبهات مخالفین و ایضاح عوار غلطات این جماعت زائغین (روشن گری نابینایی غلطهای این گروه آواره و گمراه) از سابق ازمان تا این اوان از تصانیف احدی از علمای اعلام و افاضل عالی مقام، به ظهور نرسیده.(31)
محمدامین مرعی الظاکی هم می نویسد:
تشیید المطاعن از نفیس ترین، ارزشمندترین و با عظمت ترین کتاب هاست. به خدا سوگند! این کتاب، گوهری ارزشمند و درّی بیمانند و یگانه روزگار است، که دیگران از آوردن مانند آن ناتوانند. این کتاب، افتخار زمان ماست. هیچ یک از نویسندگان چنین نوشتاری نداشتند تا بر او پیشی گرفته باشند. او از همه گوی سبقت را ربوده و کسی را یارای تقدیم بر او نیست.
در این کتاب، مطالبی گردآوری شده که در کتاب های گسترده دیگران- که بزرگان گواهی بر عظمت آنها داده اند- پیدا نمی شود. کسی که این کتاب را داشته باشد مغبون نیست و هر کس مطالب آن را بداند، نادان نیست.
چه بسیار کسانی که به واسطه این کتاب گران مایه هدایت و رهنمون شدند، که شمارش آنها در حساب ناید و در این کتاب نشاید؛ چه از شهرهای هند و چه از بلاد اسلامی.
پس از انتشارش، دانشمندان و نویسندگان با آغوش باز آن را پذیرفته و از هر طرف به سویش سرازیر شدند تا آن که نسخه هایش تمام شد... . من پس از دیدن آن کتاب، آن را بسیار بزرگتر از آنچه شنیده بودم، یافتم. آری؛ آن گوهری است گران قیمت که نمی توان برایش قیمتی گذاشت.(32)
مؤلف در این کتاب با مراجعه ی فراوان به کتب شیعه و سنی- اعم از کتاب های لغت، ادبیات، شعر، تفسیر، تاریخ، اخبار و احادیث فقه، اصول، کلام، رجال و تراجم- طُرفه معجونی ساخته و گلستانی با طراوت پرداخته که گذشت روزگار، از صفا و پاکی آن نکاهد و کسی جوابش را نیاورَد.
در مقدمه ی خواندنی چاپ جدید این کتاب- که بسیار برایش زحمت کشیده اند و حق مطلب را ادا کرده اند- از 350 کتاب از مصادر آن- که شاید در 2000 جلد باشد- نام برده اند.
نسخه های خطی و چاپی این کتاب فراوان بوده و نسخه هایی از آن، به خط، حواشی، تکمیل و استدراک فرزند برومندش میرحامد حسین در کتابخانه آستان قدس رضوی (علیه السلام) موجود است.
در آغاز جلد اول کتاب (چاپ 1283 در چاپخانه مجمع البحرین) آمده:
تشیید الماعن و کشف الضغائن
تصنیف جناب معلاّ القاب، عمدة المناظرین و قدوة المتکلمین، غرّة محاسن الایام و فخر فضلاء الانام، فارس مضمار الکلام، مؤیّد دین الاسلام، المترقی من سنام الغرو الکمال أعلاه و الرافل من ملابس الفخر و الجلال فی أبهاه، حامی الدین و الشریعة، حائز المقامات السنیّة الرفیعة، مغرس مصاص الفضل المعرق، مطلق صراح المجد المشرق، معدن الاسرار الدینیة، منبع الانوار الالهیة، المحرز لقصبات الشرف الخفی و الجلی مولانا السید محمدقلی- اعلی لله فی الملأ الاعلی ذکره و انار فی سماء الفضل و القدس بدره.(33)
15- مصارع الافهام لقطع(لقلع) الاوهام: ردّ باب یازدهم تحفه ی اثنا عشریه که در اوهام، تعصّبات، هفوات و مغالطات اوست.(34) ظاهراً این کتاب هنوز به چاپ نرسیده است.
16- الاجوبة الفاخرة فی ردّ الاشاعرة؛(35) ردی بر رشیدالدین دهلوی است که در جواب سیف ناصری، کتابی نگاشته بود و مؤلف، ردود او را پاسخ گفته است.
17- فتوحات حیدریه؛ ردّ بر صراط المستقیم عبدالحیّ برهانوی (م1243) که در آن از اقامه ی مجالس ماتم امام حسین (علیه السلام) منع کرده و آنها را بدعت دانسته است. مؤلف، جواز سوگواری و گریه و عزای بر امام حسین (علیه السلام) را از کتاب های عامه، ثابت کرده است.(36)
18- شعلة ظفریة لإحراق الشوکة العمریة: ردّ بر شوکت عمریه، نوشته رشیدالدین خان- شاگرد عبدالعزیز دهلوی- که آن را در ردّ بارقه ضیغمیه، تألیف سلطان العلماء سید محمدبن دلدار علی نوشته بود و پس از شعله ظفریه، سلطان العلماء هم کتاب ضربه حیدریه را در ردّ بر شوکت عمریه نگاشت.(37) مؤلّف در این کتاب، به اثبات حیلت متعتین (متعه حج و متعه زنان) با استفاده از کتب اهل سنت پرداخته است.
19- رساله در وجوب غسل مسّ میت: نسخه آن در کتابخانه ناصریه- لکهنو به شماره ی 90 (فقه و اصول) موجود است.(38)
20- مقدمه الهیه؛ ردّ مقدمه تحفه اثنا عشریه.

درباره ی تحفه اثنا عشریه:

تحفه اثنا عشریه، نوشته مولوی عبدالعزیز بن شاه ولی الله دهلوی (م 1239ق) است که آن را در ردّ بر شیعه امامیه اثنا عشریه در دوازده باب نگاشته است. صدر الاسلام خویی می نویسد:
عبدالعزیز دهلوی (1114-1176) که فاروقی نسب (یعنی به عمر فاروق نسب می رسانید) و قادری الطریقه (در تصوف، پیرو عبدالقادر گیلانی) بود، کتاب صواقع خواجه نصرالله کابلی را- که بر ردّ شیعه بود- به دست آورد و حمیّت جاهلیت و تعصب باطل، او را بر آن داشت تا کتاب را از عربی به اردو درآورد و آن را به نام خویش در 12 باب، منتشر سازد. وی در این کتاب، در هر باب به گمان نادرست و خیال باطل خویش به هدم ارکان تشیع پرداخته و باعث ایجاد فتنه و اختلاف عمیق گردید. وی، از بیم امیر نواب نجف خان- که متصلّب در تشیع و دارای قدرت و شوکت و عظمت بود- کتاب را به نام شخصی مجهول و مستعار (غلام حکیم) منتشر کرد. ابواب دوازده گانه کتاب عبارتند از:
1- مذهب شیعه و فرقه های آن؛
2- مکاید شیعه؛
3- پیشوایان شیعه؛
4- راویان شیعه و بیان حال اخبار و احادیث آنان؛
5- عقاید شیعه در توحید؛
6- عقاید شیعه در نبوت؛
7- عقاید شیعه در امامت؛
8- عقاید شیعه در معاد و رجعت؛
9- فتاوی و فروع فقهی شیعه؛
10- مطاعن خلفای سه گانه از دیدگاه شیعه؛
11- اوهام و عادتهای شیعه؛
12- تولی و تبری از دیدگاه شیعه.
پس از انتشار کتاب، گروهی از علمای شیعه، دامن همت به کمر بسته و به نقد و پاسخ به این کتاب پرداختند. نخستین بار، میرزا محمد کامل کشمیری دهلوی (م 1235) بود که با کمال احاطه و تبحر در علوم گوناگون، کتاب نزعت اثنا عشریه را نگاشت و حق را نمایان و باطل را پنهان و نابود ساخت. سپس به بیان ردود و نقود کتاب پرداخته و بسیاری از آنها را نام برده است.(39)
شیخ آقا بزرگ تهرانی هم به سرقت و انتحال این کتاب از خواجه نصرالله کابلی تصریح کرده و تاریخچه ای از کتاب تحفه و صواقع الموبقة و ردود بر آن، گزارش کرده است که خواندنی است.(40) ترجمه ی آن مطالب نیز در مکارم الآثار- به اضافه ی مطالب دیگر- آمده است.(41) همچنین در مقدمه چاپ جدید تشیید المطاعن به صورت گسترده و مستوفی از تحفه و صواقع الموبقة و ترجمه ها و نقدها و فهرست مطالب «تشیید» سخن رفته و به خوبی، حق مطلب ادا شده است.(42)
مرحوم علامه سید محمدقلی، تمام ردّیه ها و پاسخ های خود را تحت عنوان کلّی «الاجناد الأثنا عشریة المحمدیة»(43) نامیده و ردؤّ و نقد هر باب را به نام خاصی، نامگذاری کرده است.

کتابخانه ناصریه

یکی دیگر از آثار ماندگار علامه سیدمحمد قلی، تأسیس و بنیاد کتابخانه ای است که بعدها با تلاش و کوشش فرزندش میرحامد حسین و نوه اش سیدناصر حسین، گسترش یافت و اکنون در لکهنو بنام «کتابخانه ناصریه» یکی از عظیم ترین کتابخانه های شیعه در بلاد هند و کشورهای اسلامی و آکنده از کتاب های چاپی و خطی شیعه و سنی است.
این کتابخانه، هم اکنون به نام «مکتبه ناصریه» در لکهنو دارای ساختمان بزرگ و باشکوهی است و در استانداری ردیف بودجه دارد و به خوبی از آن نگهداری می شود. فهرست کتابهای خطی آن در کتابخانه آیة الله مرعشی در قم موجود است و عکس ها و فیلم های بسیاری از نسخه های خطی آن در مرکز احیای میراث اسلامی قم وجود دارند. از این کتابخانه در جای دیگر قلم زده ام. (44)

فرزندان

از آن علامه سترگ، به جز کتابهای فراوان، شاگردان و فرزندان و نوادگان و خاندان گرامیشان باقی ماند که تاکنون منشأ خدمات بسیاری در لکهنو و بلاد هند بوده اند. نام نیک این خاندان، پس از گذشت دو قرن، همچنان در جوامع علمی شیعه طنین افکن است. آنان عبارتند از:
1- علامه سید سراج حسین موسوی (م 1282ق)؛ او حکیم، فیلسوف(45)، طبیب، مهندس و ریاضیدان زمان خود بود.
2- علامه سید اعجاز حسین موسوی (1240-1286ق) صاحب کشف الحجب والاستار عن وجه الکتب و الاسفار و نیز شذور العقیان فی تراجم الاعیان و همچنین شریک در تألیف استقصاء الإفحام با برادرش میرحامد حسین، محدث قمی درباره ی او می نویسد: «اوسط ایشان جامع الکمالات، منبع الافادات، سید عالیقدر و فاضل وسیع الصدر، صاحب التصانیف العدیدة و التألیف المفیدة [بود]».(46)
علامه تهرانی هم می نویسد:
وی، فقه و اصول و کلام و حدیث را از أبطال و فحول فرا گرفت تا به درجات والای علم و دانش دست یافت و به ارث از پدرش به بحث و تحقیق و کاوش و جست و جو، علاقه بسیار داشت و در مسایل امامت و خلافت، دستی گسترده و نظری دقیق داشت و با یاری برادر بزرگترش (صحیح کوچک تر) میرحامدحسین کتاب «استقصاء الافحام و استیفاء الانتقام» را در ردّ منتهی الکلام نگاشت، هرچند این کتاب به نام میرحامد حسین شهرت یافت، اما او در کلام و مناظره و جدل از برادرش کمتر نبود... .(47)
علامه سیدحسن صدر هم می نویسد: «عالم عامل، فاضل کامل، متکلم معاصر، محدث حافظ ثقه ورع تقی نقی زاهد مروج مذهب...»(48).
نقوی لکهنوی هم می نویسد: «فاضل لو ذعی، عالم المعی، المحدث الخبیر و الحبر النحریر مولانا السید اعجاز حسین المرحوم».(49)
3- علامه بزرگ میرحامد حسین (1246-1306ق) صاحب عبقات (در ردّ باب هفتم تحفه اثنا عشریه). اعتماد السلطنه درباره اش می نویسد:
میرحامد حسین از آیات الهیه و حجج شیعه اثنا عشریه است. گذشته از مقام فقاهت، در علم شریف حدیث و احاطه تام بر اخبار و آثار و معرفت احوال رجال از شعب شیعه و اهل سنت و جماعت اولین شخص امامیه است قولا مطلقا. و در فن کلام لاسیما مبحث امامت، که از صدر اسلام تاکنون مابین دو فرقه بزرگ از این ملت میمون، معنون گردیده صاحب مقامی مشهود است و موقفی بین المسلمین مشهور. هر کس کتاب عبقات الانوار این بزرگوار دیده باشد، می داند که در ابواب مذکور در کتاب مسطور، از اولین و آخرین، احدی بدان منوال سخن نرانده است و بر آن نمط تضعیف نپرداخته....(50)
علامه سیدحسن صدر هم می نویسد:
وی، در شمار بزرگترین متکلمان است و برترین عالمان نامی دین و اساطین استوار استدلال. او عمر خویش را در یاری ایمان و نگهبانی شریعت جدش، بزرگ پیامبران و امامان گذراند و دین را با تحقیقات گران بهایش یاری کرد و با دقت نظرهای والای خود و با آن براهین پیامبرانه و آن منطقه و گفتار علی مانند و آن احتجاجات، که به سان احتجاج های امام رضا (علیه السلام) بود و بدین گونه روشن ساخت که باب هفتم تحفه، خطابه هایی است یاوه و عباراتی است هذیان که مردم جهان بدان می خندند.... .(51)
محدث قمی هم می نویسد:
سیداجل، علامه روزگار، وحید الأعصار، فرید الادوار، دریای ناپیداکنار، جامع علوم عقلی و نقلی، مدار فنون فرعی و اصلی، رهرو راه پدران پاکش و حمایت گر حریم نیاکان بزرگوارش، آیة الله فی العالمین و حجت الحق علی الخلق اجمعین، مولانا الاجل و سیدنا المبجل میر سید حامد حسین شکرالله مساعیه و انزله من الفردوس معالیه.(52)
شیخ آقا بزرگ هم می نویسد:
وی، دانشمندی پر تتبع و پر اطلاع بود و بر آثار و اخبار و میراث اسلامی چیره. او در این تتبع و احاطه به مرتبه ای رسید که هیچ یک از معاصرانش و هم پیشینیان و آیندگان- به پایه اش نرسیدند. همه عمرش را به بحث و بررسی رازهای پنهان دین و دفاع از حریم اسلام و دین مبین گذرانید و من به یاد ندارم در این قرون اخیر، کسی همانند وی مجاهده کرده باشد و همه چیز خویش را در راه استواری حقایق دین از دست داده باشد. چشم روزگار در تمام شهرها و عصرها، در پژوهش و تتبع، در کثرت اطلاع، در دقت نظر و هوش، در حفظ و ضبط مطالب، کسی چون او ندیده است... .(53)
خوانساری هم می نویسد:
لسان الفقهاء و المجتهدین و ترجمان الحکماء و المتکلمین و سند المحدثین، مولانا سید حامدحسین بن مفتی سید محمدقلی موسوی نیشابوری کنتوری (ره) از اکابر متکلمین باحثین دیانت و ذابّین بیضه شریعت و حوزه ی دین حنیف بود. وصیت او در شرق و غرب شایع و به فضلش عجم و عرب معترف گردید. جامع فنون علم، واسع الاحاطه، کثیر التتبع، دائم المطالعه، محدث رجالی، ادیب اریب بود. عمر شریف خود را در تصنیف و تألیف صرف کرد... آن بزرگوار در دیار هندیه سیدالمسلمین حقا و شیخ الاسلام صدقا بود و مردم عصرش قاطبه بر علو شأن او در دین و سیادت و حسن اعتقاد و کثرت اطلاع و سعه ی باع و لزوم طریقه سلف، معتقد و معترف بودند.(54)
فرزند برومندش، علامه آیت الله سید ناصرحسین موسوی بود، که از او هم در مقاله ای مفصل یاد کرده ام.(55) نوه های او سید محمدنصیر موسوی (م1386ق) و سید محمدسعید موسوی (م1387ق) بوده اند.
4- علامه سید غلام حسین کنتوری (1247-1337ق)؛ داماد سید محمدقلی موسوی. وی، بر زبان های عربی و فارسی مسلط بود و کتاب های بسیاری به سه زبان: اردو، عربی و فارسی تألیف و منتشر نمود. وی در 1262ق با دختر علامه سیدمحمد قلی ازدواج نمود و در درس های میرحامد حسین و ممتاز العلماء حاضر شد و روزنامه «الاخبار» و کارخانه های ساعت سازی، صابون پزی و چاپخانه تأسیس کرد. او از داعیان تقریب بین شیعه و سنی بود و در تأسیس «ندوة العلماء» با شبلی نعمانی همکاری داشت. مرتضی حسین می نویسد:
«اطلاعات او در علوم قرآنی، حدیث، فقه، اصول، موسیقی، شیمی، علم جفر، ترشیع اعضا، فیزیک، فلسفه، طب و غیر آنها در سطح عالی بود. قانون بوعلی را به صورتی فصیح به اردو ترجمه کرد و یکی از کتاب هایش انتصار الاسلام- در علم کلام- می باشد و مطالعه ی آن برای متفکران اسلامی بسیار مطلوب است. تجربیات علمی، تحقیقات طبی و مباحث فلسفی از کارهای روزمره وی بود. و وی در حالی که طبابت می کرد، مقالات فراوانی در روزنامه ها و مجلات کشور به چاپ می رساند و به هرگونه اعتراضات علیه اسلام پاسخ می گفت».
تألیفات چاپی او عبارتند از:
1- انتصار الاسلام (3ج، اردو)؛
2- مائتین در مقتل حسین (علیه السلام) (عربی و فارسی)؛
3- طلاقت حسینیه (عربی، اردو)؛
4- حسینیه قرآنیه (عربی، اردو)؛
5- ذوالجناحیه حسینیه؛
6- مفارقات حسینیه و عثمانیه (عربی و اردو)؛
7- شرح قانون بوعلی سینا (اردو)؛
8- شرح تشخیص جالینوس (فارسی)؛
9- زینبیه- درباره ی همسران پیامبر خدا و ردّ نصارا (اردو)؛
و چندین کتاب خطی دیگر.
فرزندانش مولوی سید تصدق حسین و مولوی سید محمدعلی هم از جمله علمای بزرگ و فضلای فیض آباد بوده اند.
وی، در 13 ربیع الاول 1337ق (دسامبر 1919م) در فیض آباد درگذشت و در کنتور به خاک سپرده شد. (56)
مولوی تصدق حسین هم، شخصیت نامی لکهنو بود. در 17 ربیع الثانی 1263ق زاده شد و نزد پدر بزرگوارش و دایی عالیقدرش میرحامد حسین و مفتی میر محمدعباس شوشتری، فقه، اصول، حدیث، کلام و ... را فراگرفت. سپس به دروس ممتاز العلماء سیدمحمد تقی حاضر شد و پس از آن به یاری داییاش میرحامد حسین شتافت و او را در تألیف عبقات الانوار و استقصاء الافهام یاری رسانید و همزمان به تدریس هم پرداخت و طلاب تحت تأثیر اخلاق و مهربانی و تربیت او قرار گرفتند.
او در 24 ربیع الاول 1314ق، از سوی نواب عمادالملک به سرپرستی کتابخانه مشهور آصفیه منصوب شد و دهها نفر را در کتابشناسی، کتابداری، تحقیق تربیت کرد و در پیشرفت کتابخانه زحمات بسیار کشید و نسخه بدل های هزاران کتاب را به دست آورد و صدها محقق را دعوت و برای آنان، کار مهیّا و آماده کرد. نوادر متعدد را به دست آورد، فهرست ها را آماده و کتابخانه را به صورت یک اراده ی فعال تبدیل کرد و بسیاری از کتاب ها را به وسیله ی برادرش در لکهنو و دکن به چاپ رسانید. بسیاری از ادب دوستان، عالمان و دانشمندان به دعوت وی، به حیدرآباد سفر کردند و تحت تأثیر مهمان نوازی، اخلاق پسندیده و تواضع او قرار گرفتند. عبدالمسیح انطاکی- شاعر مسیحی مصری- در شأن وی قصیده ای عربی سرود و به چاپ رسانید.
وی، در پنجشنبه 25 شوال 1348ق درگذشت و در تشییع جنازه اش، همه اهالی شهر حیدرآباد از هندو و مسلمان (شیعه و سنی) شرکت کردند و در قبرستان قطب شاهی مدفون شد.
فرزندانش مولانا سیدعباس حسین- سرپرست کتابخانه آصفیه- و سیدعلی محمد بودند. (57) درگذشت:
آن عالم بزرگ شیعه، در اواخر عمرش به لکهنو بازگشت و به تألیفاتش و خدمات علمی و دینی اشتغال داشت تا سرانجام در 84 سالگی بدرود حیات گفت.
رضوی عظیم آبادی می نویسد:
و جناب موصوف مدتی مدید در شهر میترتهه- میروت- قیام داشت و مفتی آن جا بود و در اواخر عمر خود به بلده ی لکهنو مراجعت فرمود و حقیر هم به زیارت آن جناب شرف یافته ام. به غایت کبر سن و نهایت ضعف و پیری رسیده بود. با این همه، قوای سلیمه و حواس مستقیمه داشت. در این قرب زمان از دنیا رحلت نمود. رحمه الله تعالی. (58)
آزاد کشمیری هم می نویسد:
در اواخر عمر خود، به بلده ی لکهنو مراجعت فرمود و در این جا به تألیف مشغول شد و تمامی اوقات خجسته ساعات را صرف طاعات و عبادات داشت، تا آن که مدت عمرش به آخر رسید و جناب باری، استیطان عالَم باقی را از برای او اختیار فرمود... (59) وفات علامه مذکور به تاریخ نهم شهر محرم الحرام سنه یکهزار و دوصد و شصت هجری، در بلده ی لکهنو واقع شد و در حسینیه ی جناب غفران مآب- طاب ثراه- مدفون گشت.(60)
رضوی عظیم آبادی- در ادامه می نویسد:
«و جناب سلطان العلما (سید محمد فرزند سید دلدارعلی) و سید العلما (سیدحسین بن سید دلدارعلی) و ممتاز العلما (سید محمدتقی بن سید العلماء) و دیگر اکابر و اصاغر شهر بر جنازه ی او حاضر بودند و جناب سلطان العلما نماز جنازه خواندند و افاضل شهر، تاریخ ها در وفاتش گفته اند و میرعباس شوشتری که تاریخ عربی بسی لطیف فرموده، بر مزار مقدس او مکتوب است. و بعضی شعرا تاریخ وفاتش چنین گفته اند: «رفت به نزد اله میر محمدقلی».(61)
آزاد کشمیری می نویسد:
«افاضل عصر، در تاریخ وفاتش قصاید غرّا و قطعات بدیعه نظم فرموده اند. از آن جمله علامة المتأخرین مولانا و استاذنا السید محمدعباس التستری- دام علاه- در مرثیه آن مرحوم این قصیده را که مشتمل بر بعض حالات آن جناب است، فرموده:

ارید ذکر محمدقلی و رحتله ... واننی بیراعی لأنفخ الصورا
هو المهاجر باللکهنو مدفنه ... و کان مسکنه الاولی کنتورا
کانه هو نور الهدی و حیز بدا ... سنا هداه بکنتور قیاکن طورا
و فی بطانة مولی الزمان مجتهد ... الوری محمد الطهر کان مذکورا
لقد تفقه فی الدین قادسا ورعا ... وکان مشتغلا بالکلام نحریرا
ابان جادة الحق بالیراع کما ... تری المجرة لیلا تفتّقت نورا
جزاک ربک عن اهل دینه خیرا ... و کان سعیک عند الاله مشکورا
مضی و خلّف ولداله اولی فضل ... کذاک عاش حمید اومات مغفورا
و حین سجّی صلی علیه مجتهدان ... کان فضلهما فی الانام مشهورا
محمد و حسین فداهما روحی ... فانما بهما الشرع صار منصورا
و من یشمّ شذا خلقهم یطیب نفسا ... و لا یشمّ اذا عنبراً و کافورا
کذاک أقبر فی روضهم و حائطهم ... و فی القیامة فیهم یکون محشورا
مضی لتاسع شهر غداة عاشره ... رحیل خامس اهل العباء منحورا
مصابه بمصاب الحسین مقرون ... و انه لتلقی الحسین مسرورا
طفّاً و قلت لتاریخ یوم رحلته ... لموته هو اقبال یوم عاشورا

و باز به فارسی سروده است:

چون فاضل مفتی پسندیده خصال ... بگذشت ز عالَم و به یزدن پیوست

در بلده ی لکهنو رسید از کنتور ... پس رخت سفر به سوی جنت بربست
در ماتم او سپهر زد جامه به نیل ... رنگ رخ لاله در گلستان بشکست
با مجتهد العصر که همنام نبی است ... سر رشته ی اختصاص بودش در دست
زین راه توان گفت که تقوا و ورع ... فریاد کشیده در عزایش بنشست
بر مرقد او نوشته شد تاریخش ... این قبر مقدس محمد قلی است

ایشان در نامه ای به فرزند بزرگ سیدمحمد قلی- جناب سید اعجاز حسین- می نویسد:

از حوادث دردناک این روزگار، درگذشت پدر بزرگوارت- که تمام افتخارات را به دست آورده بود- می باشد. روزی، او را در بیماری فوتش عیادت کردم؛ پس با من مانند بزرگان، گفت و گو و رفتار داشت؛ اما پس از آن که به خانه برگشتم، کسی را برای عذرخواهی فرستاد که: در آداب میهمانی، کوتاهی شد (و پاسِ سیادت و بزرگیت، نگه داشته نشد). بار دیگر به عیادتش رفتم و بدو گفتم: ای بزرگوار! من توقع احترام و اکرام از اقران و امثال خود ندارم تا چه رسد به شما که از بزرگانی هستید که به قلّه های افتخار رسیده اید، گذشته از آن که بر بیمار هم حرجی نیست. سپس خبر وفاتش به من رسید؛ پس در اضطراب شدید افتادم و چاره ای جز صبر ندیدم و این چند شعر را- که متن عربی و فارسی اش گذشت- سرودم. برادر! تو را به صبر و بردباری سفارش می کنم که گرفتاری دنیا پایانی ندارد و روزگار خیانتکار، وفایی ندارد و راه فراری از مصایب دنیا نیست، که: کل نفس ذائقة الموت. و کل من علیها فان. (62)
به نوشته صدرالاسلام خویی: «نام نیکش نزد عامه و خاصه، استمرار دارد و از یادها نمی رود و آن به دلیل بزرگواری ذاتش و صفات شایسته اش و ملکات پسندیده اش و رفتار فاضله اش می باشد».(63)
منابع :
1- آزاد کشمیری، محمدعلی، (ح1288ق)، نجوم السماء فی تراجم العلماء، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
2- آقابزرگ تهرانی، شیخ محمدمحسن (م 1389)، الذریعه الی تصانیف الشیعة، (26ج)، بیروت.
3- الکرام البررة فی القران الثالث بعد العشره، (ج 1و 2) مشهد، مرتضی.
4- الکرام البررة (القسم الثالث)، تحقیق حیدر محمدعلی البغدادی و خلیل النایفی، قم، مؤسسه الامام الصادق (علیه السلام)- 1427ق.
5- نقباء البشر فی القرن الرابع عشر (4 ج)، تصحیح و اضافات سید عبدالعزیز طباطبایی، مشهد، مرتضی، 1404ق.
6- اعتماد السلطنه، محمدحسن خان، المآثر و الآثار، تهران، سنایی.
7- الانطاکی، محمدامین، لماذا اخترت مذهب الشیعة، قم، قرآن و عترت.
8- انصاری قمی، ناصرالدین، اختران فقاهت (2ج). قم، دلیل ما، 1386ش/ 1428ق.
9- حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست نسخه های خطی مرکز احیای میراث اسلامی.
10- حسینی رضوی عظیم آبادی، سیدمهدی (زنده در 1263)، تذکرة العلماء المحققین فی آثار الفقهاء و المحدثین، تصحیح علی فاضلی، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه، 1389ش/1431ق.
11- حکیمی، محمدرضا، میرحامد حسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359ش/1400ق.
12- سخیداد، برات علی، مقدمه تشیید المطاعن لکشف الضغائن، قم.
13- صدرالاسلام خویی، محمدامین (م1367). مرآة الشرق (2 ج)، تحقیق علی صدرایی خویی، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی، 1385ش / 1427 ق.
14- صدر، سیدحسن (م 1354ق)، تکمله امل الآمل، (6 ج)، تحقیق حسینعلی محفوظ و عبدالکریم الدباغ و عدنان الدباغ، بیروت، دار المؤرخ العربی، 1429ق.
15- لکهنوی کشمیری، میرزا محمدمهدی (م 1330ق)، تکمله نجوم السماء، قم، انتشارات بصیرتی.
16- محدث قمی، (م1359ق)، فوائد الرضویة فی تراجم علماء المذهب الجعفریة، چاپ اول، تهران، کتابخانه مرکزی.
17- مدرس خیابانی، میرزا محمدعلی (م1372ق)، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، (6ج)، چاپ اول، تهران، علمی.
18- معلم حبیب آبادی، میرزا محمدعلی (م1396ق)، مکارم الآثار در احوال علمای دولت قاجار، (8ج)، تصحیح و تحقیق سیدمحمدعلی روضاتی، چاپ اصفهان، ادارة کل فرهنگ و هنر، 1355ش.
19- مرتضی حسین صدر الافاضل (م1407ق)، مطلع انوار، ترجمه محمدهاشم، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1374ش.
20- موسوی خوانساری، سیدمحمدمهدی (م1391ق)، احسن الودیعة فی تراجم مشاهیر مجتدهی الشیعة، (2ج)، بغداد.
21- موسوی لکهنوی، سید اعجاز حسین (م1286ق)، کشف الحجب و الاستار عن وجه الکتب و الاسفار، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی، 1409ق.
22- نقوی لکهنوی، سیداحمد (م1366ق)، ورثه الانبیاء. تصحیح علی فاضلی، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه، 1389ش/1431ق.
23- واعظ خیابانی، حاج ملا علی (م1367ق)، علمای معاصرین، تبریز، قرشی.

پی نوشت ها :

1- آزاد کشمیری، محمد علی، نجوم السماء، ص447. اما این تاریخ ولادت با نوشته سید اعجاز حسین (فرزند سید محمدقلی)- که او را در وقت وفات پدرش هفت ساله دانسته (و فوت پدرش در 1181 می باشد) درست در نمی آید. تاریخ ولادت سید محمدقلی، طبق این حساب 1174 است؛ و اهل البیت ادری بما فی البیت.
2- کشمیری، میرزا محمدمهدی، تکملة نجوم السماء، ج2، ص 25؛ آقا بزرگ تهرانی، کرام البررة، ج3، ص 254.
3- آزاد، نجوم السماء، ص 448؛ کشمیری، محمدمهدی، تکمله نجوم السماء، ج1، ص22، به نقل از اعجاز حسین در شذور العقیان؛ انصاری، ناصرالدین، اختران فقاهت، ج1، ص234.
4- به نقل از نجوم السماء.
5- همان، ص 447، به نقل از مرآة الاسرار و مرتضی حسین در مطلع انوار، ص 599.
6- حسینی رضوی عظیم آبادی، تذکرة العلماء (ضمن ورثه الانبیاء)،ص 320.
7- مرتضی حسین صدر الافاضل، مطلع انوار، ص 600.
8- آزد، محمدعلی، نجوم السماء، ص 448.
9- حسینی رضوی، سیدمهدی، تذکرة العلماء، ص320.
10- صدرالافاضل، مرتضی حسین، مطلع الانوار، ص 601.
11- اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، ص 83.
12- مدرس خیابانی، ریحانة الادب، ج4، ص55.
13- الذریعه، ج4، ص366؛ کرام البررة، ج3، ص255.
14- الذریعه، ج4، ص 202.
15- همان، ج1، ص299؛ اعجاز حسین، کشف الاستار، ص 27.
16- الذریعه، ج1، ص72.
17- همان، ج4، ص 416.
18- به نقل از مقدمه تشیید المطاعن.
19- تذکره العلماء، ص 321 (پاورقی)؛ الذریعه، ج24، ص43.
20- تذکره العلماء (پاورقی)، ص 321.
21- حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست نسخه های خطی مرکز احیای میراث اسلامی، ج3، ص210.
22- الذریعه، ج4، ص 405.
23- همان، ج17، ص259؛ اعجاز حسین، کشف الاستار، ص 280.
24- تذکرة العلماء (پاورقی)، ص320، به نقل از استادی، رضا «فهرست دویست و سی نسخه خطی»، مجله نور علم، ش54، ص95؛ الذریعه، ج12، ص290.
25- همان جا و الذریعه، ج4، ص 389.
26- همان و الذریعه، ج3، ص 96.
27- تذکرة العلماء(پاورقی)، ص320.
28- آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، ص449.
29- الذریعه، ج4، ص192.
30- اعجاز حسین، موسوی، کشف الحجب و الاستار، ص122.
31- آزاد کشمیری، میرزا محمدعلی، نجوم السماء، ص 449.
32- الانطاکی، محمدامین، لماذا اخترت مذهب اهل البیت (علیه السلام)، ص421. او از علمای شافعی مذهب حلب (سوریه) بوده که پس از مطالعات فراوان، به حقانیت مذهب تشیع پی برد و از مذهب عامه دست کشید و به مذهب اهل بیت (علیه السلام) گروید و این کتاب را نگاشت (که به فارسی هم ترجمه شده است).
33- به نقل از مقدمه تشیید المطاعن، ج0، ص 203.
34- اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، ص 524؛ الذریعه، ج21، ص96؛ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ص450.
35- نجوم السماء، ص450؛ الذریعه، ج1، ص277.
36- الذریعه، ج16، ص116.
37- همان، ج14، صص 198-199؛ مرآة الشرق، ج2، ص49.
38- تذکرة العلماء، ص 321 (پاورقی).
39- صدرالاسلام خویی، محمدامین، مرآة الشرق، ج2، ص1124. هرچند با دسیسه عبدالعزیز دهلوی، میرزا محمد کامل کشمیری مسموم و به شهادت رسید (همان).
40- الذریعه، ج10، صص 190-191 و ج 3، ص177.
41- معلم حبیب آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، ج4، صص 1089-1091.
42- سخیداد، برات علی و دیگران، مقدمه تشیید المطاعن، صص 46-186.
43- الذریعه، ج4، ص193.
44- انصاری قمی، ناصرالدین، اختران فقاهت، ج2، صص 107-109.
45- از او مفصل در اختران فقاهت (ج 1، صص 236-237) قلم زده ام.
46- محدث قمی، فوائد الرضویة، ص596.
47- آقا بزرگ تهرانی، کرام البررة، ج1، ص149.
48- صدر، سید حسن، تکمله امل الآمل، ج1.
49- نقوی، سیداحمد، ورثة الانبیاء، ص41.
50- اعتماد السلطنه، محمدحسین خان، المآثر و الآثار، ص168.
51- صدر، سید حسن، تکمله امل الآمل، ج1.
52- محدث قمی، فوائد الرضویة، ص596.
53- آقا بزرگ تهرانی، نقباء البشر، ج1، ص347 (ترجمه از استاد محمدرضا حکیمی در میرحامد حسین، ص121).
54- موسوی خوانساری، سیدمحمدمهدی، احسن الودیعه، ج1، ص104 (ترجمه از حاج ملاعلی واعظ خیابانی در علمای معاصرین، ص30). درباره میرحامد حسین، مقاله مفصلی در اختران فقاهت، (ج1، صص 231-267) نگاشته ام.
55- انصاری قمی، ناصرالدین، اختران فقاهت، ج2،صص 89-111.
56- مرتضی حسین، مطلع انوار، صص 419-520.
57- همان، صص 155-157.
58- تذکرة العلماء، ص321.
59- آزاد، میرزا محمدعلی، نجوم السماء، ص 448.
60- همان، ص 450؛ آقابزرگ تهرانی، کرام البررة، ج3، ص254؛ محدث قمی، فوائد الرضویة، ص596 (ولی در آن تاریخ وفات را به اشتباه 1268 نگاشته است).
61- حسینی رضوی، سیدمهدی، تذکرة العلماء، ص321. ولی این مصراع معادل 1261ق است، در حالی که تاریخ وفات او 1260 است.
62- لکهنوی، میرمحمد مهدی، تکمله نجوم السماء، ج 1، ص 220.
63- صدرالاسلام خویی، محمد امین، مرآة الشرق، ج 2، ص 150.