نسخه‌ای که بنای معرفی آن را داریم، یکی از کهنترین نسخه‌های برجای مانده از سده‌های نخست هجری است.
این نسخه به شمارۀ 328 Arab «در کتابخانۀ ملی پاریس» نگهداری میشود. تقریباً یک دهۀ قبل دو نسخه شناس اروپایی به نامهای فرانسوا دروش و سرجیو نویا نوسدا این نسخه را بر پایۀ رسم الخط اصلی آن، بازخوانی و تصحیح کردند. اینان افزون بر تصحیح نسخه، مقدمه ای به زبان عربی و لاتین نیز در ابتدای آن آوردند. [2] این نسخه که تنها در فرانسه موجود بود، همین اواخر به همت و لطف محقق فاضل آقای مرتضی کریمی نیا، از کتابخانۀ ملی پاریس تهیه شد و در اختیار دو کتابخانۀ قم قرار گرفت. هم اکنون این نسخه در مرکز طبع و نشر قرآن کریم در تهران نیز موجود است.
دربارۀ نسخۀ پاریس، توسط فردی به نام یاسین داتون در سال 2001 مقاله ای مفصل و عالمانه نیز با عنوان «مصحفی کهن مطابق با قرائت ابن عامر»[3] نوشته است. نویسنده در این مقاله علاوه بر ارائۀ اطلاعاتی از شکل ظاهری نسخه و بیان نتیجه گیری‌های دروش و نویا به دقت و بر پایۀ مهمترین و اصلی‌ترین منابع، قرائت و عدالای آن را بررسی و در نهایت قرائت آن را قرائت ابن عامر و عدالای آن را شامی میداند.
مشخصات نسخه
نسخه شمارۀ 328 «در بخش مطالعات عربی کتابخانۀ ملی پاریس» نگهداری میشود. این نسخه به خط حجازی یا مایل بر روی رق کتابت شده و تاریخ کتابت آن مربوط به قرن دوم هجری است. البته دربارۀ این تاریخگذاری تردیدهایی نیز وجود دارد.[4] مجموع برگهای نسخه، 237 برگ و هر برگ شامل 23 سطر است. نسخۀ حاضر از آیۀ 275 بقره آغاز میشود و تا آیۀ 15 سورۀ زمر ادامه دارد. در این میان افتادگی‌هایی نیز به چشم میخورد. باوجود محذوفات موجود، این نسخه به لحاظ تاریخی ارزش بسیاری دارد؛ چه آنکه سیاهۀ آن، اطلاع قابل توجهی از نحوۀ نگارش، قرائت و فواصل آیات آن روزگار را در اختیار پژوهشگران علوم قرآنی قرار میدهد. در ادامه بر پایۀ سیاهۀ نسخه سه موضوع رسمالخط، قرائت و فواصل آیات این نسخه به اختصار معرفی میشود:1. رسم الخط
سیاهۀ این نسخه نکات جالبی در زمینۀ رسم الخط دارد که حاکی از کتابت خاص مصاحف آن روزگار است. کاتب این نسخه مطابق با شیوۀ معمول در آن روزگار، در قید اعراب و نقطه گذاری نبوده و همۀ کلمات را عاری از این علامتگذاری‌ها آورده است. وی حرف «الف» را در بسیاری از واژه‌های این نسخه (الکتاب: الکتب (3 آل عمران، برگ2 الف، سطر2). بایات: باییت(4 آل عمران، برگ2 الف، سطر5)، ابراهیم: ابرهم (33 آل عمران، برگ3 الف، سطر23)) به کار نبرده است، در حالی که مصاحف مکتوب زمانهای بعدی این الفها را در نگارش کلمات مذکور میآوردند. نیز در بسیاری موارد کاتب بخشی از کلمۀ پایانی سطر را در آغاز سطر بعدی نوشته است. برای نمونه واژۀ فانکحو _ ا (3نساء، سطر 1و2، برگ10الف، سطر1و2)، امو _لکم (5نساء، سطر 1و2، برگ10الف، سطر1و2). از موارد دیگر نگارشی میتوان به حرف لام و الف اشاره کرد که از دیگر حروف الفبا بلندتر و کشیده تر از خط معمول و غالباً مایل به راست نگاشته شده است.2. قرائت
از موضوعات مهم قابل بررسی در این دستنویس، قرائت به کاررفته در آن است. داتون در بررسی قرائت این مصحف، سیزده حرف را بررسی کرده است که شش حرف آن به قرائت ابن عامر و بقیه با قرائت وی هماهنگ است. وی بر این اساس، نتیجه می گیرد قرائت خاص این مصحف قرائت ابن عامر[منطقۀ شام] است. [5] ابن عامر از قاریان بنام منطقۀ شام و از هفت قاری برگزیدۀ ابن مجاهد در کتاب السبعه فی القرائات است. حال به نمونه‌هایی از این قرائتها که آنها را از کتاب المیسر[6] برگزیده ایم، اشاره می شود:
1. آل عمران: 133 (برگه 6 الف، سطر1.) «سارعوا» بدون حرف واو در ابتدای آن به قرائت ابن عامر و دو تن از قاریان مدینه ابوجعفر و نافع است و در مصاحف شام و مدینه نیز این قرائت آمده است. اما «و سارعوا» با یک حرف واو در ابتدای آن به قرائت دیگران است.
2. آل عمران: 184 (برگۀ 8ب، سطر21) «و بالزبور و الکتاب المنیر» با یک باء پیش از «الزبور» قرائت ابن عامر است.
3. نساء: 66 (برگۀ 14 ب، سطر1) الّا قلیلاً منهم، قرائت ابن عامر از منطقۀ شام است؛ در حالی که بقیه الّا قلیلٌ منهم خوانده اند.
4. انعام: 32 (برگۀ 23 الف، سطر23) و لدار الاخره با یک لام پیش از دال قرائت ابن عامر است و در مصاحف مردم سوریه نیز آمده است؛ در حالی که دیگر قرّا «و للدار الاخره» را با دو لام پیش از دال خوانده اند.
5. انعام: 138 (برگۀ 28 الف، سطر8) شرکائهم با یک یاء اصلی به عنوان کرسی همزه نوشته شده و این نشانۀ قرائت ابن عامر است. در مقابل شرکاؤهم با یک واو به عنوان کرسی همزه به قرائت قاریان دیگر است.
6. اعراف: 2 (برگ30 الف، سطر 14) یتذکّرون با دو دندانه در ابتدا قرائت ابن عامر است. در مقابل تذّکَّرون (حجازی، بصری، شعبه از عاصم و احتمالاً اعمش) یا تذکّرون (حفص از عاصم، حمزه، کسائی و خلف) است که در ابتدای هر دو فقط یک دندانه آمده است.
7. اعراف: 43 (برگ31ب، سطر 24) ما کنّا لنهتدِیَ بدون یک واو در ابتدا قرائت ابن عامر است و بنابراین در مصاحف مردم سوریه نیز وجود دارد؛ اما وَ ما کنّا لنهتدی با یک واو در ابتدا قرائت دیگران است.
8. اعراف: 75 (برگ33 ب، سطر 1) و قال الملؤا با یک واو در ابتدا به قرائت ابن عامر است و در مصاحف مردم سوریه بدین شکل نوشته شده است. در مقابل قال الملؤ بدون واو در ابتدا قرائت قرای دیگر است.
9. اعراف: 141 (برگ36 الف، سطر 2) و اذ انجاکم طبق قرائت ابن عامر با یک دندانه که نشانۀ یاء برای الف مقصوره در واژۀ «انجا» است. اما انجیناکم با دو دندانه که نشانگر یاء و نون است، قرائت بقیۀ قرا است.
10. توبه: 107 (برگ 43ب، سطر2) الذین التخذوا بدون یک واو که قرائت ابن عامر و دو تن از قاریان مدینه است و بنابراین در مصاحف مدینه و شام چنین است؛ اما الذین التخذوا با یک واو در ابتدا قرائت دیگر قاریان است.
11. یونس: 22 (برگ 46الف، سطر6) یَنشُرکم با یک دندانه بلند برای نون و سه دندانه کوچکتر پس از آن برای شین آمده است که به قرائت ابن عامر، ابوجعفر و حسن است؛ در مقابل یسیرکم است که در آن سه دندانه «س» پس از دندانۀ یاء آمده که قرائت قرّای دیگر است.
3. فواصل آیات
موضوع جالب توجه دیگر این دستنویس، شمارش آیات است. محققان مسلمان در آثار خویش از هفت «عد» اصلی نام برده اند: کوفی، بصری، مدنی اول، مدنی اخیر، مکی، دمشقی و حِمصی. از این میان «عد» کوفی رایجترین و پرکاربردترین «عد» به شمار میرود. دروش،« عد» بخشهایی از این نسخه را کوفی دانسته است؛ اما داتون، ضمن رد سخن دروش مبنی بر آنکه «عد» بخشهایی از این نسخه خطی کوفی است، میگوید «عدّ» کوفی در نسخه‌های کهن پرکاربرد نبوده، چنانکه در این نسخه نیز «عد» شامی به کار رفته است. [7]در این دستنویس، علائمی دیده میشود که در مجموع ما را به شماره گذاری حقیقی آن رهنمون می سازد. پس از هر پنج آیه یک «الف» با دو خط فاصله کوچک در اطرافش و در پایان هر ده آیه، یک حرف از حروف الفبا داخل دو خط فاصله قرار گرفته است. هر آیه نیز با شش خط فاصله کوچک که به صورت جفتجفت در سه ردیف افقی یا گاه سه یا چهار خط فاصله کوچک به صورت عمودی یا شش یا هشت خط فاصله کوچک به شکل عمودی آمده است. در ادامه نمونه‌هایی از شمارش آیات این نسخه بر پایۀ رسالۀ الوقوف و الفوائد[8] ارائه میشود:
1. بقره: این سوره شامل 286 آیه نزد کوفی‌ها، 285 آیه نزد حجازی و شامی، 287 آیه نزد بصری‌هاست.
الف (برگ1 الف، سطر22) در پایان آیۀ انتهایی سورۀ بقره 285 آیه را نشان میدهد که این عدد مطابق با عد شامی است؛ اگرچه در یکی از منابع این سوره بر پایۀ عد سوری 284 آیه است.
2. آل عمران: این سوره نزد همه 200 آیه دارد. البته شامی‌ها آن را 199 آیه میدانند.
آیۀ 4 «و انزلنا الفرقان» در این نسخه علامتگذاری نشده و این فاصله مطابق با عدهای غیرکوفی است .
3. آل عمران: 3 (برگ 2 الف، سطر 4): «و انزلنا التوراة و الانجیل». در همۀ عدها آیه به حساب میآید، اما در عد شامی آیه نیست و در این نسخه نیز علامتگذاری ندارد.
4. آل عمران:92 (برگ4 الف، سطر15): «حتی تنفقوا مما تحبّون».
پی‌نوشت‌ها:
[1] . راحله نوشاوند؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث.
[2]. DÉROCHE, François. (1952- ) & Sergio NOJA NOSEDA. (1931-2006).
Sources de la transmission du texte coranique. I: Les manuscrites de style ḥijāzī. Volume 1: Le manuscrite arabe 328 (a) de la Bibliothèque nationale de France. Lesa: Fondazione Ferni Noja Noseda, Studi Arabo Islamici, 1998 (Projet Amari, 1) xciii+237pp. +CD [Facsimile of MS, with Facing Arabic transcription and French introd. & notes, incl. "Mémoire sur l’origine et les anciens monuments de la littérature parmi les Arabes" by A.I. Silvestre de Sacy, 1785.]
المصاحف بالخط الحجازی؛ ج 1، نسخۀ خطی شمارۀ 328 الف در کتابخانۀ ملی فرانسه.
[3]. Yasin Dutton, An Early Mushaf According To The Reading of Ibn ‘Āmir, in Journal of Qur’anic Studies 3(1) (2001), pp. 71-89.
.[4] برای این مطلب ر.ک:
Yasin Dutton, An Early Mushaf According To The Reading of Ibn ‘Āmir, in Journal of Qur’anic Studies 3(1) (2001), pp. 71-89.
.[5] . Dutton, An Early Mushaf According To The Reading of Ibn ‘Āmir, p. 72
[6] . محمد فهد خاروف؛ المیسّر فی القرائات الاربع عشره؛ دمشق: دار ابنکثیر، 1415ق/1995م.
.[7] . . Dutton, An Early Mushaf According To The Reading of Ibn ‘Āmir, p. 74
[8] . حسین بن محمد؛ الوقوف و الفوائد(گنجینۀ بهارستان)؛ تصحیح سیدحسین مرعشی؛ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1385، ص270-276.
/م
