پیشگفتار
به اذعان اکثر مورخان، بی توجهی سران رژیم پهلوی به دین و فرهنگ جامعه و باورهای اعتقادی و ارزشی مردم و تلاش آنها برای حذف ظواهر فرهنگ دینی در کنار عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، عامل مهمی بود که پایه های رژیم را متزلزل ساخت. تلاش برای نابودی و حذف فرهنگ دینی از جامعه در دوران پهلوی را باید در ماهیت رژیم و وابستگی آن به بیگانه (استعمار انگلیس و آمریکا) مورد جستجو قرار داد. تلاش مذبوحانه ای که از دوران رضا خان آغاز شد و تا دوره محمد رضا ادامه یافت. اما، در این تهاجم هدف و پایه های اصلی را باید در وابسته بودن حکومت رضا خان و اهداف استعماریی جستجو کرد که در قالب اقدامات خصمانه و بخشنامه ها و سرکوب شدید دولتی آغاز شد ولی به علت عمق فرهنگ دینی در جامعه، رضا خان نتوانست جز به ظاهر؛ موفقیتی در حذف کامل دین از صحنه اجتماعی دست یابد.در بررسی حوادث و وقایع تاریخ دوران رضا شاه، مجموعه اقداماتی همچون تأسیس دانشکده معقول و منقول، ایجاد مؤسسه وعظ و خطابه، مقابله با مراسم سوگواری و عزاداری به بهانه مبارزه با خرافات، جلوگیر ی از برگزاری مجالس ترحیم، اجرای قانون نظام اجباری و مهاجرت علما به قم، واقعه قم، صدور لایحه امر به معروف و نهی از منکر از سوی دولت، مبارزه با علمای دینی- سیاسی مانند مدرس، متحدالشکل کردن البسه، مجتهد مجاز، امتحان گرفتن از طلاب و کشف حجاب و ... به چشم می خورد که در حقیقت، اقداملات عملی رضا خان در مقابله با اسلام و ارزشها و مظاهر فرهنگ اسلامی تلقی می شود. در این مقاله، به علت محدودیت زمانی، فقط به برخورد سیاسی، دینی و فرهنگی رضا خان و عوامفریبی او در تظاهر به دینداری برای رسیدن به قدرت و استفاده از علما و اقدامات فرهنگی جهت جلوگیری از قدرت و نفوذ روحانیون و اقدامات عملی در تجدید قدرت آنها به عنوان مروجان فرهنگ دینی در جامعه بسنده می کنم.
دوران حکومت رضا خان را می توان به لحاظ رابطه او با روحانیون و روند برخورد با مذهب، از مقطع کودتای سوم اسفند 1299 تا پایان سلطنت در 1320، به دو دوره کلی تقسیم کرد:
1. روابط رضا خان با مذهب و روحانیون در دوران رضا خان.
2. روابط رضاخان با مذهب و روحانیون در دوران رضاشاهی.
روابط رضا خان با مذهب و روحانیون در دوران رضاخانی
دوره رضا خانی، از کودتای سوم اسفند 1299 شروع می شود و تا پایان ریاست الوزرایی او ادامه می یابد. رضاخان در این دوره همه جا خود را طرفدار روحانیت و فردی مذهبی نشان می دهد که برای جلب نظر علما در مراسم مذهبی در نهایت ارادت و خضوع شرکت می کرد تا هیچ کس در دینداری او شک نکند. در اکثر کتب تاریخی به این مسئله اشاره شده است و بدون استثناء اکثر مورخین بر این تأکید دارند. شیوه رضا خان در این دوران، تظاهر به دینداری و ملاقات متعدد با علما و روحانیون طراز اول و احترام گذاشتن به علما و نظرات آنها، سیاسیتی برای جلب و جذب نظر علما و صعود او به پلکان قدرت بوده است.در حقیقت « یکی از دلایل موفقیت رضا شاه در مبارزه برای رسیدن به قدرت و کنار گذاردن مدعیان، ریاکاری و تظاهر به دبنداری و حفظ شعائر مذهبی بود که توانست نظر مساعد بسیاری از مردم و نیز روحانیون داخل و خارج را نسبت به خود جلب کند. شرکت در عزاداری ماه محرم نمونه این نمایشهای مذهبی اوست.»(1)
عوامفریبی مذهبی رضاخان تنها برای طی کردن پله های قدرت بود که در پناه کشور استعمارگر انگلیس حمایت و اجرا می شد. امام خمینی (ره) که وقایع زمان رضاخان را درک کرده بود و شاهد و ناظر کارهای حکومتی رضاخان بود، در یکی از سخنرانیهای خود اشاره دارد: « در کودتای رضاشاخ، ناطر قضایا بوده ام، کارهایشان گاهی به ظاهر خیلی فریبنده بود، لکن بر خلاف مسیر ملت بود. وقتی که او آمد ابتدائاً شروع کرد به اظهار دیانت و اظهار چه و روضه خوانی و سینه زنی و گاهی ماه محرم در (تهران) همه تکیه هایی که در تهران بود، می رفت، می گریست، خودش تا وقتی که سوار مطلب شد، سلطه پیدا کرد... تا قبل از این که قدرت پیدا کرد، درست بر ضد آن کارهایی که کرده بود، شروع کرد به فعالیت، منجمله همین آدمی که این دستگاه روضه را داشت همچون قدغن کرد به دستگاه خطابه و وعظ و روضه و همه اینها را...»(2)
در جای دیگر به نوعی تظاهر و عزداری او اشاره کرده و می گوید:
من یادم هست، ایشان کودتا کرد و آمد در تهران و ابتدا مرا خیلی اظهار دیانت و اظهار اسلامیت [می کرد] و در ماه محرم، در شبهای ماه محرم گاهی می گفتند پا برهنه به این طرف و آن طرف می رود، برای عزاداری و همه این تکیه هایی که در تهارن برپا بود ایشان می رفت و ... پیش صاحب تکیه ها اظهار اسلامیت و اظهار ایمان می کرد تا وقتی که یک قدری مستقر شد، تا وقتی که حکومتش یک حکومت مستقری شد، آن وقت دست به نیزه برد و سرنیزه برد و کوبید همه اقشار ملت را...(3)
رضاخان برای رسیدن به مقصود، در مقاطع اولیه روی کار آمدم خود، علاوه بر چنین عوامفریبی هایی، ملاقاتهایی هم با علما داشت: « جهت اجرای مقاصدش رعایت احترام علما را ضروری می دید و در فرصت هایی که پیش می آید با آنان دیدار می کرد. بعد از رفع غائله شیخ خزعلی عازم عتبات شد و در نجف اشرف با حضرات آیات عظام ملاقات کرده و با ایشان خیلی گرم گفته و خود را مطیع و فرمانبردار نشان داده و ظاهراً در موقع زیارت در حرم حضرت امیر (ع) یا حرمین کاظمین (ع) بو کربلا با ظاهری که خضوع و خشوع از آن نمایان بوده، به زیارت پرداخته است . یا با صحنه سازی و دسته بندی اقدام نموده تا شمایلی از مولا علی (ع) برای او ارسال گردید و در باغ شاه به همین مناسب مراسم جشنی برپا داشته و بسیار خود را مفتخر می داشته است.»(4)مهندس بازرگان در برسری علت این تظاهر رضاخان می نویسد: « رضاخان موقعی که آمد...برای یک عده از علما احتراماتی قائل شد، برای اینکه می خواست بنیان سلطنتش از ناحیه آنها در معرض چیز [خطر] قرار نگیرد.»(5)
در جریان جمهوری خواهی(6) « پس از قیام مردم تهران به قم شتافته و اوامر آیات عظام قم را در مورد موقوف داشتن جمهوری قبلو نموده و در این مورد اعلامیه ای صادر نموده است.»(7)
باید اذعان داشت که «رضا خان به سختی از این نبرد [جریان جمهوری خواهی] جان سالم به در برد. درس و تجربه ای که از جریان جمهور یخواهی گرفت. این بود که رهبران مذهبی نشان داده بودند اگر بر سر مسئله ای متحد شوند، نیروهایشان قابل رؤیت نیست. این برای رضاخان درس تلخی بود، آن را کاملاً آموخت. او محبور شد برنامه جمهوری را کنار بگذارد و برای مدتی کاملاً مراقب بود که مخالفت رهبران مذهبی را به طور گروهی برنیانگیزد.»(8)
بعد از غائله جمهوری خواهی، سعی کرد تظاهر به دینداری را ادامه دهاد. «سردار سپه در این دو سال اخیر تظاهر دینداری یک ساله اول خود را واگذاشته بود. از وقایع جمهوری خواهی تجربه آموز شده و دانست که برای پیشرفت مقصود خود یعنی تصرف تاج و تخت بی صاحب، چاره ای جز تظاهر به دینداری ندارد. رفتن او به قم برای خداحافظی با علمای مرجع تقلید تشیع نیز، برای ترمیم شکستی بود که در دوم حمل در مجلس خورده است.»(9)
به همین جهت، راه مماشات و ریاکاری را انتخاب کرد و به قدری در این راه، نقش خود را خوب بازی کرد که مورد اعتراض دوستان خود گرفت. به گفته دولت آبادی «دوستان تجدد خواه سردار سپه از او گله می کردند که چرا به روحانی نمایات این درجه پر و بال می دهد؟ جواب می دهد: مصلحتی اقتضاء کرده است این طور بشود و این یک رفتار موقتی است.»(10)
تمام این رفتارها به گونه ای که اکثر مورخین به آن اشاره دارند جز ریا برای رسیدن به هدف از سوی رضاخان، چیز دیگری نبوده است. «احمد شاه که مقام خود متزلزل می باشد و اگر سردار سپه از روی مصلحتی با آنها موافقیت می کند تا وقتی است که او به همه آرزوهای خود نرسیده باشد و ناچار است همه را راضی نگاه دارد و پس از رسیدن به آرزوهای خود بدیهی است موافقتی با آنها نخواهد کرد.»(11)
عده ای از مورخین و تحلیل گران سیاسی معتقد هستند که علت قدرت گرفتن رضاشاه و دید مثبت عده ای زا روحانیون به او به خاطر ریاکاری بوده است. به خصوص روحانیونی که از مشروطه به بعد سرخورده شده و به دنبال یک ناجی بودند که رضاخان با عوامفریبی های خود این زمینه را ایجاد کرد. لذا «هنگامی که رضاشاه قدرت می گرفت مقامات برجسته مذهبی، مانع مهمی بر سر راه او ایجاد نکردند، این موضع تا حدی ناشی از سرخوردگی آنها از مشروطه و تا جدی ناشی از اثرات گمراه کننده شرکت مداوم و آشکار رضاشاه در مراسم مذهبی قبل از تحکیم موقعیتش بود.»(12)
البته این گفته چندان هم نمی تواند صحیح باشد. چون علما در قم با آیت الله خائری همراهی و همدلی داشتند و او را به عنوان تکیه گاه انتخاب کرده و هرگونه حمایتی از او به عمل آوردند.
در مجموع در این دوران رضاخان، با شیوه نیرنگ و تظاهر نشان داد که برای رسیدن به اهداف خود و مطامع شخصی رؤسای خود، حاضر است همچون هنرپیشه ماهری هر نقشی که در نمایشنامه تهیه شده به او بدهند با مهارت تمام آن را به مرحله اجرا درآورد و چنان در نقشهای ارائه شده، رل خود را خوب بازی کند که مردم و شخصیتهای سیاسی و علمی و مذهبی هم تا مدتهای مدید، فریب او را بخورند.
روابط رضاخان با روحانیون در دوره رضاشاهی
دوران دوم که از انقراض قاجاریه شروع می شود، در سال 1304 با تاجگذاری او آغاز می شود و تا 1320 ادامه می یابد. در این دوران در ابتدای سلطنت، رضاشاه با عده ای از علما که مورد نیاز اهداف او بودند و آنها را شخصیتهای با نفوذی می دانست روابط حسنه برقرار کرده بود. از میان آنها می توان به آیت الله حائری، آیت الله نورالله اصفهانی، آیت الله نائینی و آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و آیت الله خالصی زاده، آیت الله بهبهانی، آیت الله امام جمعه خویی و ... نام برد. بعضی از علمای نامبرده را در مراسم تاجگذاری، دعوت کرد و همچنان تظاهر به دینداری را با عوانفریبی ادامه داد. مثلاً در هنگام سوگند در مجلس «در مقابل قرآن زانو زد و آن را بوسید.»(13) و دیگر اینکه در جشن تاجگذاری خود بر توجه به حفظ اصول دیانت تأکید کرد و آن را « یکی از وسائل مؤثره وحدت ملی و تقویت روح جامعه ایرانیت که تقویت کامل از اساس دیانت است»(14)، یاد می کند.از سال 1306 یعنی دو سال بعد از تاجگذاری، که پایه های حکومت خود را مستحکم می بیند، حملات شدید خود را به روحانیت و تحدید نفوذ آنها آغاز می کند. اگر تا این زمان، رضاخان با بعضی از علما، همراهی داشت فقط برای پیشبرد کار خود بوده است. اما از سال 1306 که با قیام حاج آقا نورالله اصفهانی، واقعه قم، وضع قوانین و دادن اطلاعیه های متعدد مانند لایجه امر به معروف و نهی از منکر، قانون متحدالشکل کردن لباس، محدود کردن جواز پوشیدن لباس روحانیون، قدغن کردن مجالس وعظ و خطابه و روضه خوانی، تصرف اوقاف در دست دولت، وضع قوانین در مورد محاضر شرعی و ... ظاهر اسلام ستیز خود و به عبارتی چهره واقعی خود را به نمیاش گذارد. «برای رضاشاه که بر اشراف و قاجار فائق آمده بود و سران قبایل را رام کرده بود، تنها نهاد قوی علما بودند که رضاشاه اندک اندک به تضعیف علما پرداخت...»(15)
بهانه رضا شاه جهت تضعیف قدرت روحانیون، جدایی دین از سیاست بود. ارتشبد جم می گوید: «[رضاشاه] حاضر نبود که ورحانیت در کارهای سیاسی ایران دخالت کنند و آن طور که من استنباط می کنم معتقد بود که باید ایران حکومت لائیک مثل ترکیه داشته باشد.»(16)
ماهیت مذهبی رضاخان: اسلام زدایی
سئوالی که عملکرد مذهبی رضاشاه در ذهن ایجاد می کند، این است که آیا او واقعاً فرد مذهبی بوده است یا خیر؟ در این زمینه نظرات مختلفی ابراز شده است. آنچه مسلم است، اگر فردی اعتقاد واقعی به مذهب داشته باشد، در تمام مراحل زندگی، اجرا اوامر مذهبی در ر فتار و اعمال او ظاهر است و هرگز نمی تواند، اعتقادات مذهبی را زیر پا بگذارد.در این میان بعضی از مورخین معتقد هستند که رضاخان «یک شیعه واقعی [بود]، خلوص عقیده به خداوند و به مفهوم ولایت و پایه های تشیع داشت و بنیادهای دینی را احترام می گذاشت، ولی او به تفکیک دین از سیاست معتقد بود و به طرد خرافات نیز اصرار داشت. همچنین از توجه رضاشاه به تحدید و تنظیم امور و نوسازی آستان قدس رضوی و آستان حضرت معصومه (س)، احترام به مراجع روحانی مخصوصاً حاج شیخ عبدالکریم حائری، کمک شخصی برای ساختن پل شهرستان قم و افتتاح موزه قم به عنوان شواهدی برای خلوص اعتقادات مذهبی او یاد شده است.»(17)
در حالی که عملکرد رضاشاه نشان می دهد که او به هیچ اعتقادی پایبند نبوده است. «سردار سپه ذاتاً به روحانیون علاقه ای ندارد و [برخی] روحانی نمایان را می شناسد که حقیقتی در وجودشان نیست، ولی به مصلحت با رؤسای آنها خصوصیت [بخوانید: ارتباط برقرار] می کند و تا وقتی که بر ضد قشونی ها کاری نکنند تا یک اندازه خواهشهای آنها را انجام می دهد و آنها را راضی نگاه می دارد... به هر صورت باید دانست نفوذ این طبقه که حای هر نفوذی را گرفته بود در حکومت کودتایی کم کم دارد به نقطه صفر می رسد و دست روحانی و روحانی نما از دخالت در سیاست به کلی کوتاه می گردد و این البته صلاح سیاست و روحانیت هر دو می باشد.»(18)
واقعیت این است که رضاخان، شخصی بود که برای رسیدن به اهداف خود و صعود قدرت، حاضر به هر نوع تظاهر و دورویی بود و هیچ اعتقادی هم به مذهب نداشت. در مرحله اول به دینداری توانست »محبت خود را در قلوب عده ای مردم عوام که اکثریت جامعه را تشکیل می دادند، جای دهد. در صورتی که قبل از آنکه سردار سپه به مقام وزیر جنگی ارتقاء جویدف در محافل بهایی ها هم حاضر می شده و به آنها می گفته که من هم از شما هستم و حضرات هم وی را از خود دانسته، خوشبخت بودند که همکیش آنها مقام حساس و ارجمندی را احراز نموده است. اما، همین که سردار سپه به مقام عالی تر رسید و به قول معروف خرش را پل گذشت، معلوم شد که اصولآً نسبت به هیچ یک از مذاهب اسلام و فرق معتقداتی ندارد. تظاهراتش صرفاً از روی عوامفریبی بوده است.»(19)
بعضی از مورخین، عناد رضاخان با مذهب را بدون هدف و نقشه می دانند و معتقد هستند که هدف او رسیدن به قدرت مطلق بود که برای رسیدن آن، هر کسی و فشری را که مانع می دید، بی رحمانه از بین می برد:
رضا شاه یک صاحب نظر سیاسی نبود. او هیچ برنامه حساب شده ای برای نوسازی ایران نداشت و نقشه ای هم برای خلاص شدن از شر مشکل مذهبی گری، غیر مذهبی گری نکشیده بود.
رضاشاه دو هدف مهم داشت که برا یاو چنان جدایی ناپذیر بودند که در حکم یک هدف به حساب می امدند. او می خواست پاره ای از شکوه دیرین ایران را به این کشور بازگرداند و در مملکتی نوسازی شده، قدرت مطلق خود را استوار کند. اقدامات او برای رسیدن به این هدفها با سرسختی و خشونت توأم بود و هر قدرتی که در راه موفقیتهای او قرار می گرفت، بایستی تا جایی که امکان داشت بی رحمانه از بین می رفت. بنابراین استقلال ایلات، قدرت مالکان دربار قاجار و عقاید دموکراتیک و آزادیخواهان همگی در معرض حملات او قرار داشتند. قدرت مذهبی نیز ناگزیر، باید کاهش می یافت.(20)
با اقداماتی که او [رضاخان] می خواست بکند، که البته آن اقداماتش اطلاح طلبی و تجدد بود. فشار از هر طرف آن وقت روی هم مراسم دینی آمد، هم مطبوعات دینی آزاد نبودند [که] همه چی بنویسند و نسبت به عزداری و مراسم مذهبی مشکلات ایجاد کند. وقتی لباس متحدالشکل می خواست درست بکند، فشار روی عبا و عمامه آمد و اینکه (روابط روحانیت با دولت) می خواهم بگویم معکوس شد. و [نتیجه] اینکه آنها دیگر مخالف شدند. رضاشاه در ایران نوینی می خواست بسازد به تشویق مشاورانش، از طرفی از نایران باستان» و از طرفی از «غرب» الهام می گرفت.(21)
و در این میان «همکاران رضاخان، همان کسانی هستند که ادعای تمدن و تجددی روشنفکری می کردند و روحانیون و مذهبیون را مرتجع قلمداد می کردند. ما نمی بینیم یک نفر از انها با ان دستگاه مبارزه کند و باز هم روحانیت و مذهبیها هستند که مبارزه می کنند.»(22)لذا، رضاخان نه تنها دیگر نیازی به روحانیون احساس نمی کرد، بلکه آنها را مانع کار خود می دید. رضاخان قدرت روحانیون را، با توجه به نفوذ آنها در میان توده مردم، مانع عمده ای بر سر راه خود می دید. عمده فشارها روی روحانیون بود که مستقلانه عمل می کردند. طبری معتقد است حرکت کاهش قدرت روحانیون، با تشویق تجدد گرایانی بود که او را یاری می کردند و همچنین استعمار انگلیس نیز در این حرکت سهمی بود. او می نویسد:
وقتی از ایدئولوژی هیئت حاکمه در دوران رضا شاه سخن می گوییم نمی توان از رابطه رژیم با مذهب مطلبی به میان نیاورد.
رضاشاه که در دوران عروج(23)خود، پس از عوامفریبیهای جمهوریخواهانه دست به تظاهرات مذهبی زد، به زیارت عتبات رفت. مدال ملای متقیان برگردن آویخت، در دسته های عاشورا شرکت جست و کاه بر سر ریخت، مجلس روضه خوانی به راه انداخت و خود در آن، انگشتان سوگواری بر پیشانی، حضور یافت. رضاشاه روش خود را به تدریج دگرگون نمود و سیاست عقب زدن نفوذ روحانیت و بسیاری از اداب مذهب را به سود تجدد و اروپایی گری دنبال کرد... این واکنش رضاشاه علیه آن مذهبی بود که نمی خواست تن به مرکزیت بدهد و برای خود حق خاصی در امور قانونگذاری و فرهنگی و اوقاف و اصولاً اداره مردم قائل بود و از دیرباز حکومتهای سلطنتی را جائر و غاصب می شمرد.
تمایل رضاشاه به تضعیف روحانیت شیعه تنها ا تمایلات خودش برای از میان برداشتن رقیب منشأ نمی گیرد. استعمار طلبان انگلیس نیز از دوران حوادث تنباکو و فتوای میرزا حسن شیرازی به عنوان مجتهد اعلم در نکشیدن قلیان و عدم معامله دخانیات این نیرو را شناخته بودند.(24)
دوم اینکه هدف رضاشاه کنترل امور مذهبی بود. او می خواست «مذهب رسمی را رام و قبضه کند و آن را به [مذهب] افراد معقول و مطیع استبداد سلطنتی بدل سازد.»(25) به عبارت کلی، مذهب دولتی را جایگزین مذهب رسمی سازد.
در دوره دوم، رضاشاه با خشونت تمام سعی کرد به مقابله با روحانیت برخیزد و مظاهر مذهبی را از جامعه بزداید و در این میان به هیچ اصولی هم پایبند نبود و هر شخصی را هم که سر راه اقدامات ضد مذهبی خود می دید، به راحتی از بین می برد. در مجموع می توان گفت:
دوران شانزده ساله حکومت پهلوی اول را می توان به درستی دوره خصومت شدید علیه فرهنک و نهادهای اسلامی دانست. آنچه را صاحب نظران غربی با نظر موافق «اصلاح» و «نوسازی» نامیده اند، بسیاری از ایرانیان، اگر نه اغلب آنها، به مثابه هجومی وحشیانه به فرهنگ، سنتها و هویتشان تلقی می کرده اند.(26)
رضاخان در طول سلطنتش، در زمینه سیاست مذهبی- فرهنگی چند اصل را محور کارهای خود قرار داد که مهم ترین آن زدودن دین و باورهای مذهبی از جامعه بود. زیرا که او نفوذ مذهب را در جامعه، مهم ترین مانع جهت اقدامات مترقیانه خود و به بعرایت بی هویت کردن جامعه می دانست.اهداف رضاخان
اهداف رضاخان را می توان در چند محور خلاصه کرد:1. جدایی دین از سیاست؛(27)
2. تضعیف درت روحانیون؛(28)
3. محدود کردن قدرت رهبراین مذهبی در جامعه؛
4. سوق دادن جامعه به سوی تجدد و غرب گرایی با الگو قرار دادن ترکیه؛
5. ترویج فرهنگ غرب گرایی و رواج سکولاریزم در جامعه؛
6. حمله به ارزشهای اسلامی جهت رسیدن به فرهنگ و تمدن جدید غرب؛
7. تعطیل حوزه های علمیه که این حوزه ها را کانون خطرناکی علیه نظام و اهداف خود می دانست.
رضاشاه برای دستیابی به اهداف مورد نظر بعد از سال 1305 حملات خود را آشکارا جهت محدودکردن قدرت روحانیون به کار گرفت و با تصویب قوانین خاص، گام به گام پیش رفت و به جایی رسید که حتی برگزاری مجالس سید الشهداء را ممنوع ساخت.
رضاخان در طول دوران حکومت خود تحمل هیچ مخالفی را نداشت و هرگونه ابزار مخالفت و حرکتهای سیاسی را در جامعه با شدت تمام سرکوب می کرد. کیانوری می گویدک « در ایران از حوالی سالهای 1307-1308 حمله رضاخان به کمونیستها شروع شد و به تدریج آنها کمونیستها را گرفته و زندانی کردند. در سال 1310 قانونی وضع شد که هرکس فعالیت اشتراکمی بکند و در این جهت سازمانی درست کند به 3 تا 10 سال زندان محکوم می شود. لذا فعالیت قطع شد تا سال 1313 که گروه 53 نفر شروع به فعالیت کرد.»(29)
رضاخان درمیان مخالفین خود، قشر روحانیت را از مخالفان سرسخت خود می دانست. زیرا «از دیدگاه نظریه تشیع رضاشاه نیز مثل پیشینیان قاجار، خود یک نفر غاصب به شمار می رفت... در زمینه مخالفت آنها با سیاستهای رضاشاه برای یک نفر ملا امکان داشت که نظریات شخصی خود را راجع به مسائلی که عموماً در غرب مسائل سیاسی قلمداد می شد، ابراز دارد و پیرامون [پیروان] محلی خود را باری ایجاد تنش اجتماعی برخیزاند.»(30)
همین تواناییهای بالقوه روحانیون، رضاخان را به وحشت انداخت، به طوری که تصمیم گرفت رقبای خود را از صحنه خارج کند تا به راحتی بر مملکت حکمرانی کند. در این راه با استفاده از قوانین مورد نظر خود در جهت تحدید قدرت روحانیون و جایگزینی قوانین غربی به جای قوانین شرعی و عرفی جامعه، حمله به اعتقادات و ارزشهای حاکم بر جامعه و کاربرد نیروی پلیس سعی کرد به اهداف خود دست یابد.
حمله به شعائر اسلام
حکومت رضاخان پس از تحکیم پایه های سلطنت، به رو در رویی با حوزه و روحانیون پرداخت و سعی کرد با وضع قوانین روحانیون را از صحنه خارج سازد و تا جایی پیش رفت که زدودن شعائر مذهبی را در دستور کار حکومت خود قرار داد. بعد از تبعید آیت اله بافقی و خاموش کردن قیام حاج آقا نورالله اصفهانی، با تمهید برنامه هایی چون امتحان گرفتن از طلاب، اجرای قانون اتحاد البسه، ایجاد مدارس مذهبی- فرهنگی به صورت دولتی و کنترل بعضی از حوزه های علمیه به دست دولت به منظور تربیت طلاب و روحانیون وابسته، تصرف در اوقاف و قطع دسترسی روحانیون از مهمترین منبع استقلال اقتصادی و مالی، منع پوشیدن لباس روحانیت مگر با جواز از وزارت معارف، ایجاد دانشکده معقول و منقول، مؤسسه وعظ و خطابه و ... سعی کرد حیطه قدرت و نفوذ روحانیون را در جامعه کاهش دهد و قوانین و ظواهر غرب و غرب زدگی را در جامعه گسترش دهد.رضاخان با تصویب قواننی از 1307 به بعد سعی کرد که حملات خود را به روحانیون، منطقی و قانونی جلوه دهد و با قانونی کردن امور دینی سعی داست ترویج و هدایت امور دینی را در جامعه دولتی سازد و با تحت کنترل درآوردن کارها و اقدامات روحانیون، به مرور مذهب را چنان که خود می خواهد شکل و جهت دهد. مریت هاکس، پیرامون دولتی شدن امور مذهبی در دوران رضاخان می نویسد: « در ایران پدیده عجیب اسلامی دولتی دیده می شود به طوری که دولت به ظاهر در فکر تعدیل و شاید اصلاح دین ودر واقع در فکر تباه ساختن دین از درون است. شماری از تحصیل کرده ها معتقدند که باید دین را دولتی کرد، هر چند مورد قبول اندکی از مردم باشد.»(31)
کاهش قدرت نفوذ روحانیون، تنها خواست رضاخان نبود، بلکه بعد از نهضت تنباکو به رهبری روحانیون و انقلاب عراق و مشروطه... استعمار انگلیس،(32) این حیطه نفوذ روحانیون را کاملاً شناخته بود و درصدد از بین بردن آن برآمد. از اینرو، در کشورهای اسلامی با سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» سعی در ایجاد تفرقه میان روحانیون و فرق اسلامی از یک سو و دستیابی به منابع و غارت منابع اقتصادی این کشورها پرداخت. به خصوص که در این میان روحانیون از مخالفین سرسخت گسترش ظواهر و قوانین غربی در کشورهای خود بودند.
همفر، یکی ازجاسوسان انگلیس در زمینه اهداف کشور خود و نابودی ارزشهای اسلامی می گوید:
علمای اسلام سبب نگرانی ما بودند. مفتیان الازهر و مراجع تشیع در ایران و عراق، هر کدام چون مانع بزرگی در برابر مقاصد استعماری ما جلوه می کردند، این علما کوچکترین وقوفی از تمدن و علم جدید و اوضاع و احوال امروز نداشتند و تنها موضوع مورد توجهشان، آماده شدن برای بهشت بود، بهشتی که قرآن به ایشان وعده داده بود، آن قدر تعصی می ورزیدند که ذره ای حاضر به عقب نشینی از مواضع خودنبودند، توده های وسیع مردم، پادشاهان و فمرانروایان همگی مانند موشی که از گربه بترسد، از علما می ترسید... در بلاد شیعه مردم به علمای خود بیشتر از پادشاهان علاقه مند بودند. ارادت به علمای دینف ارادتی بی شائبه بود، ولی برای پادشاهان و حکام چندان اهمتی و اعتباری قائل نبودند.(33)
سپس راهمکارهایی را جهت توسعه نفوذ استعمار انگلیس و کاهش قدرت روحانیون و علما ارائه می کند تا در کشورهای اسلامی ترویج شود. او ذکر می کند:« باستان گرایی، ترویج شرابخواری، قمار، فسار و شهوترانی، بر هم زدن رابطه عالمان دین و مردم (تهمت زدن به علما، وابسته نشان دادن علما به بیگانه)، رواج کلیساها و کنیسه ها، بازداشتن از عبادات و ایجاد شک، ایجاد محدودیت جهت سفر به عتبات و اماکن مقدسه، کاهش قدرت نفوذ مالی و خارج کردن آن از دست علما (خمس و زکات و ...)، رواج فرهنگ غربی ترویج بی حجابی زنان، از بین بردن اعتقادات و احترام به سادات، از بین بردن تکایا و مراسم عزاداری، ایجاد دارس توس طدولت و دولتی کردن امور...»(34) موجب کاهش نفوذ روحانیون می شود.سیاست و عملکرد مذهبی رضاخان، با توصیه های بالا کاملاً وفق می کند و حکومت رضاخان در این راه از هیچ کوشش و اقدامی در جهت انهدام و نابودی ارزشها و اعمال اسلامی فروگذار نکرد. گرچه دولت استعماری انگلیس و عوامل آن همواره سعی داشتند که دخالت خود را در روی کار آوردن رضاخان به انحاء مختلف انکار کنند، ولی این یک واقعیت تاریخی است. سرریدر بولارد، سفیر انگلیس در ایران در دوران رضا شاه در متاب خود تصریح می کند « اتهام رایجی است که در مورد به سلطنت رسیدن رضاشاه به انگلستان وارد می کنند. این حرف هیج اساسی ندارد. کودتا هم دولت اعلیحضرت پادشاه و هم میسیون انگلیسی در تهران را غافلگیر ساخت، انگلیسی ها نظیر دیگران، طرفدار استقرار نظم بودند، ولی آنها از تغییرات سیاسی و اقتصادی که رضاشاه ایجاد کرد بیش از دیگران زیان دیده اند.»(45)
پیتر آوری نیز عین همین عبارات را نقل کرده و می نویسد: «هنگامی که رضاخان به قدرت رسید [کودتای سوم اسفند 1299] شایع بود که این کودتا را انگلیسی ها تدارک دیده بودند. از این رو، رضاشاه نزدیک شدن به انگلیسی ها را خطرناک نمی دانست و همچنین خطر دیگری نیز وجود داشت که انگلیسی ها آن را کاملآً درک نکرده بودند، خطر اینکه سفارت بریتانیا در تهران، به صورت (پاتوق) دسیسه کنندگان علیه رضاشاه درآید... ایرانیان [از انگلیسی ها] هنرپیشگانی ساخته اند که آگاهانه به اجرای نقشهای اسطوره ای سرگرمند.»(36)
در حالی که نه تنها انگلیس در روی کار آوردن رضاخان نقش اساسی داشت، بلکه با حمایت از او در دوران حکومت آنچنان که می خواست، با نفوذ در ساختار حکومت، به اهداف استعماری خود جامه عمل پوشاند. به عنوان مثال اردشیر جی که یکی از رجال انگلوفیل در تاریخ معاصر ایران بود، نقش زیادی در هدایت نگرش و اجرای اهداف ضدمذهبی در افکار رضاشاه داشت. نقش تلقین و تفکرات اردشیر جی در اداره حکومت و اجرای سیاستهای ضدمذهبی رضاخان بسیار زیاد بود.(37)
اردشیر جی تأکید دارد که قدرت مطلق رضاخان زاده اراده ملوکانه است که از بیگانه هرگز متأثر نبوده است. او در وصیت نامه خود می نویسد:
امروز این قدرت مطلق را رضاشاه رأساً و با حس مسئولیت نسبت به وظایف خطیر سلطنت در راه اعتلای ایران اعمال می نماید. دیگر وزراء و حکام .و مسئولین امور چشمشان به دستورات صادراه از دربار شاه است و از مأمرین بیگانه کسب تکلیف و راهنمایی نمی کنند. قدرت و نفوذ واقعی در رضاشاه متمرکز است و از او ناشی می شود. مأمورین بیگانه هم دست از مداخلات دیرین کشیده و نیک می دانند که تکرار آن برای رضاشاه غیر قابل تحمل و منافع مشروع و مناسبات بین کشورشان و ایران را به مخاطره خواهد انداخت.(38)
با این همه، وابستگی رضاخان به قدرت انگلیس و اجرای اوامر آنها از واضحات تاریخ است و تلاش عاملان و مورخین انگلیس جهت ایجاد انحراف در اذهان، اثری ندارد. بر اساس همین وابستگی، رضاخان به همراه عوامل داخلی در کشور که به عنوان وزراء و مشاوران و همراهان او را در اجرای اوامر ضد مذهبی همکاری و همراهی می کردند و اعتقادی به اسلام و روحانیت هم نداشتند، سعی کرد که اقدامات خود علیه مذهب را در حذف شعائر اسلامی و کاهش قدرت نفوذ روحانیون به مرحله اجرا درآورد.از جمله همراهان او تیمروتاش بود، رضاخان « در حضور عده ای از رجال درباره او فته بود: آقایان این را بایستی بدانند که هر چه تیمور گفته من گفته ام و هر چه تیمور نوشته من نوشته ام.»(39) تیمور تاش که مرد شماره یک دربار و متنفذترین رجل سیاسی پس از رضاخان بود، فقط خود را اوپایی می دانست.(40) سعید نفیسی ذکر می کند « در میان تجدد خواهان آن روز از همه تندتر و بی باک تر [تیمور تاش] بود.»(41) تیمور تاش همراه با دارو، فروغی، نصرت الدوله فیروز از عوامل مهمی بودند که رضاخان را در کارها و تهاجمات ضد مذهبی اش یاری می کردند. این عده «نقش مهمی در روند دین زدایی از جامعه داشتند.»(42)
این افراد به دستور رضاخان و تحت حمایت کامل او به «غربی کردن ایران پرداختند. هر چند که در این فرآیند، میانه روتر از کمال آتاتورک در ترکیه عمل کردند، اما برخی خواهند گفت که مشکل تمدن ایران به مراتب پیچیده تر از ترکیه بود، چرا که به محض این که تصمیمی در این زمینه گرفته می شد، با مخالفت مردمی روبرو می شد که با این کار موافق نبودند و مآلاً یک وضعیت جنون آمیز به وجود می آمد.»(43) پیتر آوری در اینجا اشاره نمی کند علت مخالفت مردم ایرانف به خاطر تهاجم به ارزشها و اعتقادات مردم بود که ریشه در فرهنگ جامعه داشت و رضاخان با زور سرنیزه و استبداد و خفقان حاکم بر جامعه ارزشهای مذهبی را مورد تهاجم قرار داده بود و به جای آن غربزدگی و تقلید بی ریشه از غرب را در جامعه ترویج می کرد.
اردشیر جی از عوامل سرسپرده انگلیس بود.(44) رضاخان هم به او احترام زیادی می گذاشت. با توجه به اشنایی دیرینه رضاشاه با او از سال 1977 م، حرفهای اردشیر جی تأثری زیادی بر رضاخان داشت. در وصیت نامه اردشیر جی آمده است:
رضاشاه از کسانی که مذهب را وسیله سودجویی شخصی و جاهل و خرافاتی نگاه داشتن مردم قرار می دهند، بیزار است. من به تفصیل برایش سرح داده ام که طبقه علما و آخوندها و ملاها چگونه در گذشته نه چندان دور آماده حتی وطن فروشی بودند... مجتهدین عراق پول گزافی گرفتند بر علیه مرام بلشویزم فتوا دهند! علما به طور کلی می خواستند جیبشان پر شود و سلطشان بر مردم پایدار بماند.(45)
با ایجاد چنین ذهنیت هایی در افکرا رضاشاه خط و جهت اصلی را، برای حمله به مذهب و حیطه قدرت روحانیون ایجاد می کرد. اردشیر جی بعد از بیان این مسائل به ذکر وقایعی در مورد فساد و طمع ورزی روحانیون اذعان می دارد که « در میان روحانیون ایران افراد شرافتمند و ایران دوست هم هستند که خود افتخار دوستی و مصاحبت ایشان را داشته ام ولی این عده انگشت شمار را نمی تون نمونه واقعی جامعه روحانیت ایران دانست.»(46)از میان انگلوفیلهای پیرامون رضاخان باید از تقی زاده هم نام برد که وقتی در مورد تمدید قرارداد ننگین دارسی مورد انتقاد قرار می گیرد، می گوید: « در آن دوراتن فقط یک نفر بود که فمران می داد و دیگران مهره هایی در دست او بودند.»(47)
تیمور تاش به عنوان یک فرد غربزده که آمال و آرزوهای غربی شدن جامعه را داشت در کنار رضاخان بود. او با ایجاد مراکز فساد و قمار و مراکز خاصی مانند کلوپ ایران، میدار دار گسترش فساد در بین درباریان و متجددین جامعه بود، او که هویت ایرانی خود را فراموش کرده بود «مردم را ناقابل و پست مشاهده می کرد.»(48) و معتقد بود «ایرانی پست است و ایرانی لایق هیچ چیز نیست، باید سرش را کوبید، باید سوار شد...»(49) در کنار او، علی اکبر داور، وزیر عدلیه از «نمونه افراد حرفه ای بود که وجودشان به رضاشاه امکان می داد تا از وجود روحانیون بی نیاز شود.»(50)
مشاوره این افراد با رضاخان که صاحب فکر و نظری نبود و اعتقاد چندانی به مذهب نداشت و موافق کاهش قدرت نفوذ روحانیون بود، به او جرأت اقدام را داد و تحت تأثیر تلقینات این افراد سیاست تهاجم به شعائر مذهبی و کاهش قدرت سیاسی روحانیون و دولتی کردن امور مذهبی را در دوران حکومت خود به اجرا گذاشت.
البته در بین وزاری شاه افرادی هم بودند که تا حدی به مذهب و حفظ شعائر اسلامی پایبند بودند. افرادی مانند مخبر السلطنه هدایت تا حدی تمایلات مذهبی داشتند و سعی می کردند که رضاشاه را از حملات تند به شعائر مذهبی باز دارند. ولی توصیه های آنان، تأثیر چندانی بر تصمیمات رضاخان نمی گذاشت. او در یکی از مذاکرات خود با شاه در توصیف و نفوذ مذهب می گوید:
موسولینی برای جلوگیری از هرج و مرج با پاپ صلح کرد و ما بحمدالله به توجه ملوکانه با علمای خود جنگی نداریم. چاکر می بینم که این جنگ را می خواهند تولید کنند، وظیفه دولتخواهی این بود که به عرض برسانم دیانت مرامی است که خاصیت طبع بشر پیش آورده است، مرامهای امروز خیالات عمر و یزید است. قاجار به ترویج اشخاصی نالایق که ارجیف بالای منبر گفتند پایه دیانت را سست کردند، به توجهات ملوکانه ان شائ الله به طوری که همه وقت فرموده اند مستحکم خواهد شد.(51)
رضاخان مه اعتقادی به ارزشهای مذهبی نداشت، تنها به قدرت و حذف رقبا می اندیشید و برای طی کردن پلکان قدرت حاضر بود هر کسی را قربانی مطامع خود سازد. نصرت الدوله فیروز، تیمور تاش، سردار اسعد بختیار، داور، سرپاس مختاری، و ... همه از همراهان اولیه رضاخان بودند که در صعود او به قدرت نقش بسیاری داشتند، اما زا بازیگران بدفرجامی بودند که سرانجام به دستور رضاخان، به علت خطیر که از جانب آنها احساس کرد، سر به نیست شدند.رضاخان معتقد بود که «حکومت مبتنی بر قدرت در این زمان تنها نوع حکومت شمرده می شود، در غیر این صورت ملتها به دامن کموتیزم می افتند.»(52)
اساس سیاست او جهت رسیدن به حکومت مبتنی بر قدرت مطلق، توسل به زور، ارعاب، تهدید، تصویب قوانین ضد شرع، روابط مظاهر غربی و ترویج غربزدگی، رواج فساد و فحشاء، از بین بردن حجاب زنان در جامعه و تغییر سیستم آموزشی و نظام آموزشی و ... بود که به چند اقدام او در این زمینه می پردازیم.
ساختار قضائی
رضاخان در 18 بهمن 1305 جهت محدود کرد قدرت روحانیون در امر قضا و خارج کردن آنها از سیستم عدلیه با تمهیدات قانونی، به تغییر ساختار قضایی پرداخت. به طوری که اکثر مورخان معتدند:
ویران کننده ترین ضربه به دقتر مذهبی کاهش اختیارات قضایی بود. در سال 1306 قانون مدنی در قالب انطباق در قالب انطباق قرآن با قانون ناپلئون به تصویب رسید. در قوانین جدید مدنی و جزایی با از بین بردن امکان تفسیرهای گسترده از شریعت، یک پایه مشترک برای اجرای آن ایجاد شده بود.
با تغییر قواننی جدید، تدثیر قواننی شرع را در امور جنایی کاهش دادند، رسیدگی به امور املاک را به مقامات غیر مذهبی سپردند و فعالیت مذهبیون را به امروی که ماهیت شخصی داشت، مانند ازدواج و طلاق و وصیت، محدود کردند. در عرض چند سال دولت به این امر نیز دست انداخت و از آن به بعد اختیارات قضات شرع که از دولت مقرری دریافت می داشتند فقط محدود به اموری شد که صرفاً جنبه مذهبی داشت. زمینه برای انهدام کامل نقوذ مذهبی در امور کشور فراهم شده بود، اما برای ریشه کن کردن قطعی این نفوذ رضاشاه زمانی کافی یافت.(53)
چنانکه داور وزیر عدلیه که خود از همراهان رژیم در اجرای چنین قوانینی بود، معترف است بعد از چند سال فعالیت، رژیم نتوانست به اهداف خود دست یابد و می گوید:
ما عدلیه را ساختیم با جوانان تحصلیکرده، ولی در عمل لنگ ماندیم و هر قدر از این وزارتخانه اشخاص را انتقال دادم باز هم درست نمی امد، بالاخره ناچار شدیم باز رفتیم به سراغ همان کهنه ها که در مدارس صدر و دارالشفاء و مدرسه مروی سالها برای تحصیل حصیر پاره می کردند. ولی با یک تفاوت که آن وقت هر کدام به ماهی پنجاه- شصت تومان و فوقش صد تومان قانع بودند و در نهایت علاقه و ایمان کار می کردند، حالا که سراغشان رفته و به کار دعوتشان می کردیم، می گفتند همان حقوقی که به سایرین می دهید برای ما هم منظور بدارید والا نمی پذیریم،البته ناگزیر از قبول بودم، برای اینکه چیزی نمانده بود که چرخهای دادگستری دنیا پسند از کار بازماند.(54)
بعد از این اقدام، با ایجاد محاضر ثبت اسناد و املاک، محاضر ازدواج و طلاق، و جایگزینی قوانین عرفی به جای شرع سعی کردند که نوعی محدویت جهت روحانیون ایجاد کنند:
حمله رژیم پهلی به موقعیت علما در جامعه ایران [...] متعاقباً زیر نظر علی اکبر دارو، وزیر دادگستری یک قانون مدنی تدوین شد که در ماه که سال 1983 م/ 1307 هـ ش به توصیب رسید. حمله کارکردهای حقوقی و قضایی علما که از تصویب این قانون ناشی می شد، با محدود کردن حیطه قدرت محاکم شرع به مسائلی از قبیل ازدواج و طلاق و تعیین قیم در مارس 1932 م/ 1311 هـ ش و پایان بخشیدن به کارکردهای ایشان در امور سجلی ادامه یافت.
اقدام اخیر، بسیاری از علمای مذهبی پایین مرتبه را که به عواید اوقاف دسترسی نداشتند به افرادی تنگدست تبدیل کرد. به همین ترتیب در سال 1936 م/ 1315 هـ ش قانونی به تصویب رسید که به گونه ای قاطع علما را از احراز مقام قضاء محروم می کرد. رضاشاه [تنها] به کنار گذاشتن علما از تشکیلات حقوقی کشور قانع نبود.(55)
رضاخان با توجه به عایدات سرشار اوقاف، در نظر داشت جهت تربیت معلم و ایجاد مدارس جدید، از عواید موقوفات، استفاده کند. لذا در اسفند 1309 به مهدی فرخ مأموریت داد که به قرم برود و از آیت الله حائری پیرامون جهت شرعی مصرف وجوه و عواید اوقاف در این مورد استفسار کند. لذا فرج در ایام نوزور 1310 به بهانه عرض تبریک عید به قم رفت. آیت الله حائری در این دیدار،استفده از وجوه مجهول المصرف را بلااشکال دانسته اما درباره آن مقدار که واقف صریحاً وصیت کرده باشد، موافقت نکرد و آن را خلاف شرع دانستند.(57)
رضاخان پس از شنیدن نظرات آیت الله حائری، از طرح موضوع و تهیه قانن موقتاً صرف نظر کرد. تا در دی ماه سال 1313 قانون اوقاف به تصویب مجلس شورای ملی رسید(58) که مورد اعتراض بسیاری از روحانیون واقع شد.و توصیب این قانون «به دولت قدرت تصمیم گیری وسیعی نفویض می کرد.»(59)
تأکید آیت الله حائری، به مصرف عواید ناشی از وقف، در اموری که واقف، وقف خاص کرده باشد بعد از مدتی ندیده گرفته شد و قانون مزبور به دولت این امکان را داد که ضمن تصرف در امور وقف، عواید آن را در اموری که مورد نظر رژیم است، استفاده کند. حکومت که برگزاری هرگونه شعار و روضه خوانی را ممنوع اعلام کرده بود، با مواردی از وصیا واقف که عواید آن را صرف تعمیر مساجد و حوزه های علمیه و ... کرده بود، در غیر وصیت واقف مورد استفاده قرار گرفت. زیرا هدف رژیم نابودی حوزه ها بود، به این دلیل، صرف عواید وقف را در امور مورد نظر غیر ضروری می دانست و عملاً عواید وقف مورد استفاده خاص خود قرار نگرفت.(60) اداره بعضی از این گونه امور (وقف) به دست وزارت معارف افتاد و بقیه را دیگران غصب کردند.(61)
رژیم با تصرف وقف و عواید آن به صورت قانونی، قدرت اقتصادی و مالی روحانیون را به دست گرفت و با کار خلاف شرع و عرف، ضربه مهمی به استقلال مالی حوزه و روحانیون وارد آورد. امام خمینی (ره) فرموده است: ن یکی از کارهای بسیار بد رضاخان همین بود که ملکی را که یکی با دسترنج خود پیدا کرده و مصرفش را برای کارهای دینی یا دنیایی قرار داده کسی بی جهت آن را بر خلاف گفته او طرح کند یا بفروشد و به مصرف دیگری برساند.»(62)
نهاد سازی دینی به شیوه رضاخان
رضاخان در راستای حمله به شعائر دینی، اقدامات فرهنگی گسترده ای را نیز در جهت کاهش قلمرو نفوذ روحانیون پی گرفت که عبارت بود از ایجا دانکشده معقول و منقول، ایجاد مؤسسه وعظ و خطابه. وی به بهانه مبارزه با خرافات از انجام مراسم سوگواری و مجالس ترحیم جلوگیری کرد و ممنوعیتهایی ایجاد کرد که در این فصل آن را مورد بررسی قرار می دهیم.ایجاد دانشکده معقول و منقول
در راستای تضعیف قدرت روحانیون و دست اندازی به حیطه فرهنگی و مذهبی انها، سیاست دیگری را رژیم رضاخان به اجرا گذاشت. در شهریور 1310 مدرسه سپهسالار به دانکشده معقول و منقول تبدیل گردید و طبق شرایط و ضوابط جدیدی که مقرر شده بود 30 نفر طلبه دائمی از طریق مسابقه انتخاب می شدند که به 15 نفر به طور ماهیانه 120 ریال حقوق داده می شد و نطامنانه ای هم برای مدرسه تنظیم و دستور تحصیلات مدرسه نیز در همان تاریخ مشخص شد و به سه شعبه معقول و منقول و ادبایت تقسیم گردید.(63)اهداف این دانکشده هم به ظاهر، تشکیل مجامع علمی از فضلا و علما، طرح مباحث علمی و فلسفی عنوان شد.(64) اما در اصل هدف رزیم خارج ساختن قدرت از دست روحانیون و تربیت طلاب و فضلای تملق گوی رژیم بود، تا به وسیله آنها، هم آخوند درباری داشته باشد و هم مذهبی بودن خود را نشان دهد، اما در اصل قدرت را از دست روحانیون واقعی که هرگز سر تعظیم در مقابل حکومت ظلم فرود نمی اوردند، بگیرد.
مؤسسه وعظ و خطابه
تبلیغ در ایران اسلامی، از دیرباز امری خودجوش و مردمی بود که در این میان وعاظ و خطبا با بیان مفاهیم مذهبی و مواضع دینی در قبال مسائل مستحدثه جامعه، به خصوص تاریخ معاصر قرن اخیر، نقش مهمی در تهییج افکار و احساسات مردم داشتند. خطابه و وعظ بک هنر بسیار ظریف و غنی است. نخطابه از آن حهت که یک هنر و یک فن است و هنر و فن معمولاً می توانند اثر اجتماعی داشته باشند و عامل اجتماعی به شمار می رود، یک فرک و یک عقیده را تقویت و یا تضعیف کند، از بزرگترین عوامل اجتماعی به شمار می رود و هیچ هنری به اندازه هنر خطابه نمی تواند اثر اجتماعی داشته باشد.»(65)لذا رژیم رضاخان با شناخت عامل نفوذ کلام روحانیون در میان مردم، در صدد بهانه جویی جهت تعرض به این حرفه برآمد و به بهانه اینکه وعاظ از معلومات مکافی برخوردار نیستند و به جای هدایت، مردم را گمراه می کنند،066) دست به ایجاد مؤسسه وعظ و خطابه زد.
وعاظ و خطبای واقعی هرگز حاضر نبودند مدح رزیم را بگویند، از آنجا که «هر دولتی و مقامی سخنگویی دارد می گویند امروز سخنگوی دولت چنین و چنان گفت، یا سخنگوی کاخ سفید این ور گفت، دین اسلام هم باید سخنگو داشته باشد، سخنگوی دین خطبا و اهل منبرند.»(67) رژیم دریافته بود که سخنگوی دینف هرگز دین خود را به دنیای حاکمان نخواهد فروخت، لذا حکومت رضاخان جهت تربیت وعاظ مورد نظر که از نظر توانایی، در جهت خواسته های رژیم قرار گیرند، دست به ایجاد چنین مؤسسه ای زد که «گاهی به سوی انهدام روحانیت»(68) بود. هیئت دولت در 19 خرداد 1315 «برای تربیت اکابر و روشن ساختن اذهان عموم و هدایت افکار طبقه جوان و دانش آموزان کشور و اشنا ساختن عامه به اوضاع عصر جدید» مرسسه وعظ و خطابه را به تصویب رساند.(69)
اساسنامه شامل سه فصل زیر بود: 1. مجالس وعظ و خطابه، 2. کنفرانسهای عمومی، 3. تعلیم تاریخ معاصر. روحانیون وعاظ و اهل منبر از این اقدام رژیم استقبالی نکردند و همچنان به کار خود ادامه می دادند. رژیم رضاخانی به خاطر تحت فشار قرار دادن روحانیون، طی نامه ای از سوی سرپاس مختاری به شهربانی دستور داد جلوی وعاظی که در مؤسسه جهت تحصیل شرکت نکرده اند، گرفته شود. در این نامه آمده است:
... معروض می دارد به ملانتری ها دستور داده شد به وعاظ اهل منبر اخطار نمایند در صورت خودداری از تحصیل در مؤسسه وعظ و خطابه از پوشیدن لباس روحانیت ممنوع خواهند شد.(70)
هدف اصلی رژیم از ایجاد این مؤسسه، تربیت بزرگسالان (امابر) و تربیت وعاظ و روحانیون دولتی بود که بتوانند خدمات رژیم شاهنشاهی را با قدرت نفوذ کلام و بیان در میان مردم تبلیغ کنند و از دولت و خدمات شایان آنها تعریف و تمجید لازم را به عمل آورند.رژیم رضاخان در عملف مانند بعضی از اقدامات دیگر، چون می خواست امور دینی را دولت سازد و در کنترل خود درآورد نتوانست موفقیتی کسب کند. به دنبال آن دولت مجبور شد که در سال 1317 «سازمان پرورش افکار» را تصویب کرده، به اجرا نهاد. «دولت ذکاء الملک تقریباً 6 ماه قبل از کشتار [گوهرشاد] این طرح استعماری را به مورد اجرا گذارد و هنگامی که مرحوم آیت الله حائری یزدی در باب این قضیه با حضرت امام مذاکره می کردند، به امام گفتند که طرح بدی نیست، دیگر هر بی صلاحیتی عمامه به سر نمی گذارد و حضرت امام فرموده بودند که بله طرح خوبی است، لکن اینها می خواهند خوبها را بشناسند و بعد همه را نابود کنندو از بین ببرند.»(71)
هدف اصلی رژیم رضاخان از ایجاد دانشکده معقول ومنقول و مؤسسه وعظ و خطابه، تربیت روحانیون درباری بود. امام خمینی (ره) در این زمینه در کتاب کشف الاسرار می نویسد:
تبلیغات روحانی در آن بیشت سال که ممکن نبود انجام بگیرد، مجالس تبلیغ آنها حکم تریاک قاچاق یا بدتر از آن را پیدا کرده بود. مدارس علمی را که سرچشمه این منظور بود در تمام کشور از آنها گرفته یا بستند و یا مرکز فحشاء مشتی جوان تازه رس قرار دادند. مدرسه مروی را در تهران که از آن هزاران عالم روحانی بیرون آمده بود، جایگاه مشتی ارامنه کردند. مدرسه سپهسالار را به مشتی حوانها که با نام مدرسه موقوفات آن برای پشت میز نشستن تربیت می شد واگذار کردند و امروز هم به همان حال باقی است. گویندگانی به نام وعظ و خطابه از پیش خود انتخاب نمودند که بعضی از آنها به جای دعوت به دین، دعوت به مقاصد شوم رضاخان که مقاصد اجانب بود می کردند.(72)
مبارزه با خرافات
رضاخان به بهانه وجود مسائل خرافی در دین و از بین بردن خرافات، حمله به بسیاری از مظاهر دینی را آغاز کرد. از دید او بعضی از اعتقادات مردم و آداب و شعائر اسلامی مانند شبیه خوانی، تعزیه، قربانی کردن و ... از جمله خرافات است و به بهانه جلوگیری از خرافات مذهبی، و رعایت بهداشت در جامعه، سعی کرد آنها را از جامعه حذف کند. هدف اصلی او، کاهش نفوذ روحانیون و کاهش حضور قوی آنها در بین مردم بود. لذا « در سال 1308 یک فرمان از طرف شاه قمه زنی را قدغن کرد، عملی که به وسیله مذهبیهای متعصب در پر احساسترین مراسم مذهبی ایران انجام می شد و در ان شیعیان برای شهید کربلا، حسین (ع)، فرزند علی (ع) عزاداری می کنند. با این فرمان رضاشاه ثلق احساسات را از مهم ترین تعطیلات مذهبی برداشت و این مراسم را به صورت یک رسم قابل نظارت تغییر داد. انگشت شمار مذهبیونی که جرئت کردند با وضع جدید مخالفت کنند، تبعید شدند. با کاهش روزهای مذهبی رضاشاه تعطیلات جدید کشوری ایجاد نمود، از جمله روز تولد خود را که طی آن رژه بزرگی برگزار می شد، تعطیل عمومی اعلام داشت.»(73)عاملی که رضاخان را در حمله به شعائر اسلامی مصمم می ساخت جاذبه و نفوذ معنوی روحانیون در بین مردم بود. «رضاشاه دریافته بود که مقدار زیادی از حاذبه معنوی رهبران مذهبی به خاطر آن است که بسیاری از برنامه های سنتی مانند تعطیلات و اعیاد مذهبی در اختیار آنها قرار دارد. بنابراین سعی خود را به تدریج بر آن گذارد تا از نقش مذهبیون در مراسم بکاهد.»(74)
آدای و سنتهای که به عنوان مبرازه با خرافات از طرف حکومت منع شده بود، عبارت بودند از: منع قربانی شتر در اعیاد و قربانیهای دیگر در جلوی پای بزرگان هنگام مسافرت آنها، قمه و زنجیر زدن، تعزیه و شبیه خوانی، مرکه گیری و شعبده بازی، پرده گردانی، رمالی و جن گیری و دعانویسی.(75)
بعضی از مواردی که تحت عنوان خرافات مطرح شد. هرگز مورد تأیید اسلام نبوده است و بسیاری از علما و روحانیون با آن موافق نبودند. از جمله تیغ زنی، که آیت الله حائری هم با آ مخالف بود.(76) در اسلام هم مانند سایر ادیان، بسیاری از آداب و رسوم گاه خرافه آمیز رواج یافت و با اعتقادات مردم عجین و همراه شد و متأسفانه به اسم اسلام و شعائر اسلامی در میان توده های مردم جا باز کرده بود.
هدف رضاشاه زدودن اسلام از مسائل حاشیه ای و خرافی نبود، که مورد تقدیر قرار گیرد، بلکه هدف او، زدودن شعائر اسلامی جهت «عقب زدن نفوذ روحانیت و تجدد گرایی»(77) در جامعه بود. در حمله به مسائل دینی به اسم خرافات «حمله به نماز و روزه و محراب و منبر جزء سیاست دولت شد و خواستند این آخوندبازیها را موقوف کنند، اول کاری که کردند بی ترتیبی در ساعات توپ افطار و سحر بود که توپ افطار را نیم ساعت بعد از مغرب و توپ سحر را یکی، دو ساعت جلوتر از طلوع فجر انداختند.»(78)
حکومت رضاخان هدفش حمله به اصل و اساس و ریشه اسلام بود؛ در این بین از حمله به تغییر ساعات شرعی جهت آزار و اذیب مسلمانان دریغ نداشت، حتی هنگامی که از اطرافیان رضاخان تظاهر به دینداری و برگزاری مراسم مذهبی می کردند، با خشونت و شدت عمل او مواجه می شدند. سپهبد امیراحمدی می نویسد:
یک روز رمضان به دربار رفتم، سردار رفعت برای خودشیرین گفت: قربان دیشب با سپهبد به مسجد رفیتم نماز خواندیم، خیلی دعای اعلیحضرت کردیم. مردم که شب زنده داری می کردند عموماً به دعاگویی اعلیحضرت شمغول بودند. یک مرتبه شاه متغیر شد و گفت کدام مسجد؟ سردار رفعت گفت: مسجد، مسجد! آن وقت رو به من کرد و گفت: آقای سپهبد من حالا می فهمم که اشکال کار در کجاست؟ من آخوندبازی را می خواهم از بین ببرم، گفته ام که فرشها را جمع کنند و میز و صندلی بچینند، ویل سپهبد ارتش می رود و جانماز پهن می کند و روی زمین پهلوی آخوندها می نشیند. این پیرسگ هم می گوید رفیتم و اعلیحضرت را دعا کردیم، چرا رفتید.(79)
بعضی از مورخین، هنگام بررسی اهداف خاص رضاخان در مبارزه علیه خراقات مذهبی، تغییر نظام آموزشی را هم در این زمینه ارزیابی کردند. پیتر آوری می نویسد:نظام آموزشی [که رضاشاه به مرحله اجرا درآورد] این نظام وسیله ای بود که از طریق آن با خرافات و عقب ماندگی مبارزه شود و یک ملت نوین و یکپارچه راست اندیش ایجاد کند که از اعتماد به نفس برخورار باشد.(80)
نگرش آوری در تحلیل فوق، همان نگرشی استعماری است که می کوشد با حمله به ارزشها و اعتقادات مذهبی مسلمانان است، آن را عامل عقب ماندگی جامعه قلمداد کرده و اقدام رضاشاه را مورد تقدیر قرار می دهد. در صورتی که در همان زمان افراد باسواد در ایران، اکثراً از میان روحانیون بودند که صاحب مکتبخانه ها بودند و از این طریق مردم را آموزش می دادند.مراسم سوگواری
از دیگر اقدامات رضاخان، ایجاد محدودیت و جلوگیری از برگزاری مراسم سوگواری و اعیاد مذهبی بود که به طور سنتی مسلمانان در ایام عاشورا و محرم و صفر، ماه رمضان و... برگزار می کردند و به انجام چنین مراسمی اعتقاد داشتند از تندترین حملات رضاخان به دین که عناد کامل رژیم را نسبت به اسلام و مراسم آن نشان می داد، ایجاد محدودیت و ممنوع کردن برگزاری مراسم سوگواری بود. این خواب قلبی استعمار انگلیس از زما تهاجم به کشورهای اسلامی بود. در خاطرات همفر در همین زمینه توصیه شده است:مراکزعزاداری حسین (ع) یا تکایا، باید نابود شوند و به ویرانه هایی مبدل گردند. علت این کار، البته باید مبارزه با گمراهی مسلمین و نابودی بدبختیهای دین، قلمداد شود. باید با تمام وسائل بکوشیم تا مردم از رفتن به تکایا و عزداری برای حسین (ع) خوددداری کنند و تدریجاً اینگونه کارها متروک گردد. برای این منظور باید شرایط و ضوابط تأسیس تکایا و گزینش وعاظ و روضه خوانها را دشوار ساخت.(81)
رضاخان هم که مهره دست نشانده انگلیس بود، دقیقاً همین شیوه را در پیش گرفت و با زور و خشونت تمام، بنا به توصیه استعمارگران انگلیسی از برگزاری مراسم سوگواری در ایران اسلامی جلوگیری کرد. رضاخان که در ابتدای کودتا و سلطنت خود در مراسم عزاداری شرکت می کرد و گل به سر می مالید و به عبارتی «پس از عوام فریبی های جمهوری خواهانه دشت به تظاهرات مذهبی زد... در دسته های عاشورا شرکت جست و کاه بر سر ریخت، مجلس روضه خوانی به راه انداخت. [اما در دوران اوج خود] روش خود را به تدریج دگرگون نمود... علاوه بر ان لباس روحانیت به تدریج از رواج افتاد، محضرهای شرع به "محاضر رسمی" مبدل شد و آن هم کم کم از دست عناصر صرفاً روحانی خارج شد و صاحبان محاصر به قبلو لباس عادی و عمومی مجبور شدند، از دروس مذهبی در برنامه کاسته شد، برخی اداب بسیار ریشه دار مانند روضه خوانی ایام عاشورا، مراسم قربانی شتر در عید اضحی، مراسم احیاء دسته های مذهبی و غیره و غیره بالمره ممنوع گردید یا فوق العاده محدود شد.»(82)علت مخالفت رضاخان با برگزاری چنین مراسمی این بهانه بود که دلایل قیام امام حسین را مردم نمی دانند یا وعاظ روایات را به طور ناصحیح و خرافی به ذهن مردم تلقین می دهند. د رحالی که سنت عزاداری امام حسین (ع) در حقیقت زنده نگه داشتن قیام اباعبدالله حسین بود که تصوی جبهه حق و باطل، جبهه ظلم و ستم و ایمان را در مقابل یکدیگر به تصویر می کشد. این موقعیت بسیار مناسبی جهت روحانیون بود که مسائل انتقادی و مخالفت خود را نسبت به حکومت در قالب قیام امام حسین (ع) و روضه خوانی و بیان فلسفه قیام و شهادت امام حسین (ع) بیان کنند. همین کانال و انجام این مراسم با این محتوی یک جرقه قابل انفجار بود که می توانست برای حکومت خطرناک باشد.
از سوی دیگر مردم مسلمان ایران از کودکی در مجالس اباعبدالله الحسین (ع) شرکت جسته و با آن خود گرفته بودند و در همین مجلس عشق به خاندان اهل بیت (ع) را در قلوب خود پرورانده و بدین ترتیب از همان اوان طفولیت با مذهب و اعتقادات مذهبی رشد می کردند. این اعتقاد و نفوذ مذهب در میان مردم برای حکومتی که می خواست به سوی غرب گرایی و تجدد سیر کند، مانع مهمی بود، و رضاخان ابتدا با ایجاد محدودیت و ممنوعیت مراسم عزداری سعی کرد این مانع را از بین ببرد.
رضا خان ابتدا مراسم عزاداری و زنجیرزنی را ممنوع ساخت و خود در نهم محرم 1301 در تکیه دولت حضور یافته و روضه ساده ای خواند: « نظر شاه این بود که همین روضه را هم اصلاحاتی بفرایند که عوض گریه و زاری به عوام حالی کنند که فداکاریهای امام حسین (ع) برای این است که غیرت، رشادت، وطن پرستی، تسلم به ظلم نشدن، استقامت و غیره را به شما یاد دهند. اگر شما عقیده به امام دارید باید این کارها که برای عزت بیرق اسلام شده است، یاد بگیرند.»!!(83)
هدف رضاخان نابود شعائر اسلامی و مراسم عزداری بود که ریشه در فرهنگ مذهبی جامعه داشت، اما هرگز موفق نشد. «داستان امام حسین د گردهمایی شبهای محرم روضه خوانه نامیده می شد و در نمایش دوباره این داستان در روز همه به صورت تعزیه زنده می شد. رضاشاه رسم تعزیه و قمه زنی و زنجیرزنی را قدغن اعلام کرد ولی این رسوم باز هم همچنان به موجودیت خود ادامه می داد. رضاشاه گردهمایی شبهای محرم را که رد مساجد و اماکن عمومی و یا در خانه ها تحت رهبری ملایان که معمولاً رشادت و توصیه ها راهشان می انداختند قدغن نکرد، حتی اگر هم می خواست نمیتوانست قدغن کند.»(84)
البته جوزف آپتون در اوایل سلطنت رضاخان این مسائل را ذکر کرده است، حمله رضاخان به مذهب و ممنوع ساختن مراسم عزداری از سال 1309 شروع و در سال 1311 اوج گرفت و برگزاری هرگونه مراسم عزداری امام حسین (ع) ممنوع اعلام شد. «در سال 1311 رضاشاه حتی در مراسم سوگواری شرکت نکرد.»(85)
برگزاری مراسم در سایر شهرها هم با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی متفاوت بود، چرا که از عکس العمل مردم می ترسیدند: « اقدام رژیم در ضدیت با عزاداری محرم آنچنان بود که از واکنش مذهبی مردم بیم داشت و در بدو امر و شاید در برخی نقاط حساس از علنی کردن آن وحشت می کرد، لذا گفته شده که این اقدامات با متانت صورت گیرد.»(86)
در سند دیگر آمده است:
در نوشهر چهار ورقه بخشنامه راجع به ممنوع بودن روضه خوانی و عزاداری حکومت تنکابن به آنجا ارسال داشته که در معابر منتشر گردد، چون قبلا ً طبق اوامر صادره برای جلوگیری از عزاداری و روضه خوانی اقدامات لازمه به عمل آمده الصاق آنها را در معابر صلاح ندانسته و کسب تکلیف نمود.(87)
حکومت استبدادی جهت از بین رفتن دسته های عزاداری و انحراف در اذهان، همزمان با روزهای عاشورا وتاسوعا، دسته های موزیک همراه با رژه های مخصوص را راه اندازی کرد. در مراسم عزاداری محرم سال 1311 ذکر شده استا:
امسال شاه روزهای تعطیل را از چهار روز به سه روز تقلیل داده و از کارهای فرعی و قدیمی مرسوم در دسته ها جلوگیری شده است. محدودیتهای شهربانی در نقاط مختلف کشور بر حسب آن که مردمش متحدد یا متعصب باشند متفاوت است.
هدف کلی آن است که به جای اقدامات حاد و فوری روشهای سنتی را گام به گام تعدیل کنند تا فرمانداران فرصت یابند به رعایت احتیاز. همیشه درصدی از حمایت مردم محل را جلب کنند. برخی تصور می کنند و بعضی امیدوارند که رسم دسته راه انداختن کم کم به طور کلی از بین برود. امسال برای آنکه عشق و علاقه سربازان را از امام حسین (ع) منحرف کنند. رژه های مخصوص و دسته ای مفصل موزیک و هیاهوی بسیار به راه انداختند تا شاید بتوانند این را به شاه معطوف کنند.(88)
رضاخان با نیروی سرکوب توانست تا زمانی که بود مراسم عزاداری را متوقف سازد. آیت الله حسین بدلا نقل می کند: « در قسم، دو سه تا بچه حسین، حسیت می گفتند، اینها را تأدیب کردند»(90). حکومت جهت اجرای مقاصد خود، حتی به کودکات هم رخم نکرد و هر کس خلاف دستورات وقوانین عمل می کرد، به سختی مجازات می شد و با به کار بردن لوازم زور و سرکوب بود که رضاخان توانست مراسم عزاداری را ممنوع سازد.
رضاخان تنها به جلوگیری و ممنوع کردن مراسم عزاداری عاشواری بسنده نکرد، بکه همانگونه که ذکر شد در این روزها دسته های موزیک راه می انداخت و کار به جایی رسید که در شب عاشورا همزمان با تولد رضاشاه کارناوال شادی به راه انداختند.(91) مکی با اشاره به گذشته رضاخان در برگزاری وتظاهرات عوامفریبانه مذهبی او می نویسد: « رفته رفته هر سال نسبت [به سال قبل برگزاری] مجالس عزاداری سخت می گردید و از سال 1315 و شانزده در ماه محرم از طرف دولت از سران اصناف و بنگاهها اجباراً خواسته می شد که کارناوال به راه بیندازند و سال 1319 روز کارناوال مصادف با دهه اول ماه محرم (عاشورا) بود و شب قتل کارناوال مفصلی به راه انداختند که در کامیونها عده ای عمله طرب و فواحش را جمع کرده بودند که در کامیو.نها به رقص و پایکوبی می پرداختند.»(92)
مجالس ترحیم
در فرهنگ ایرانی، مجالس ترحیم از مراسمی بود که به صورت عرفی در جامعه رواج داشت و طبق سنت، مردم برای مردگان خود به جهت احترام و بزرگداشت آنان مجالس ترحیم و سوگواری برگزاری می کردند و با توجه به اینکه این سنت با فرهنگ اسلام و اعتقادات اسلامی عجیبن شده بود، در چنین مجالسی به طور معمول ضمن خواند قرآن، به ذکر مصیب و بیان مصائب اهل بیت (ع) و امام حسین (ع) نیز بیان می شد و تحمل چنین مجالسی برای حکومتی که خواهان ریشه کنی عقاید اسلامی است، غیرقابل تحمل بود.ضمن اینکه اداره کننده چنین مجالسی و سخنرانان آن از میان روحانیون بودند، یعنی روحانیون در تار و پود زندگی اجتماعی مردم نقش داشتند از تولد تا مرگ. لذا حکومت پی برد اینگونه مجالس می تواند محل تجمعی باشد که بهره گیرندگان اصلی آن روحانیون بودند. حکومت رضاخان چون نمی توانست چننی مجالسی را به طور کلی ممنوع سازد، فقط جهت انجام مراسم ترحیم محدودیتهایی ایجاد کرد و سعی کرد مراسم را از حالت طبیعی ان خارج سازد و با قرار دادن میز و صندلی و محدودیت اجرای مراسم در مساجد خاص، مساجد و مجالس ترحیم را هم به سوی متجدد شدن! سوق دهد و به اصلاح خود به انجام چنین مراسمی نظم و جهت خاصی بدهد. طی بخشنامه ای در 24 خرداد 1314 از سوی دربار دستور داده شد: « مجلس ترحیم بیش از یک روز نباید باشد و دو ساعت بیشتر طول نکشد، فقط سوره الرحمن خوانده شود و ذکر مصیبتی مختصر، مراسم صرف چای وقهوه و قلیان ممنوع بود...»(93) در همین راستا به مأمورین خود دستور داد ضمن جلوگیری از راه انداختن دسته عزاداری در ماه محرم و صفر، مردم تشویق شوند تا در مجالس روضه بر روی صندلی بنشینند.(94)
ایجاد محدودیت جهت انجام شعائر مذهیی تنها در شهرهای خاص نبود، بلکه کل شهرهای ایران از جمله قم و مشهد را هم در بر می گرفت. به عبارتی «مراسم مذهبی، به خصوص مراسم عزاداری شهادت امام حسین (ع) محدود و یا ممنوع شد. این موضوع حتی در مورد قم و مشهد نیز مصداق داشت. به علاوه هدف از کل اقدام رژیم پهلوی، ایجاد یک فرهنگ علی البدل تحت حمایت دولت بود که بر کیش مدرنیسم و ملی گرایی قومی استوار باشد وسیطره فرهنگی اسلام در ایران را به تدریج بفرساید و از بین ببرد.»(95)
حکومت رضاخانی نسبت به قم به عنوان کانون روحانیون و مرکز حوزه علمیه قم، حساسیت بیشتری نشان می داد و از آزار و اذیت روحانیون هیچ ابایی نداشت. مدرسه فیضیه را هم به بهانه های مختلف مورد تاخت و تاز قرار می داد. این دستورالعملها دست شهربانی و مأمورانش را برای تعرض به حوزه باز می گذاشت. بعد از اعلام ممنوعیت مراسم عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) آیت الله حائری که علاقه خاصی به سید الشهداء (ع) داشت، حتی علل موفقیت خود را از این خاندان می دانست، قبل زا رسیدن به مراجعیت، در خیابانها در دسته های سینه زنی و عزاداری اباعبدالله (ع) شرکت می کرد(96) و نوعی توسل و شیفتگی خاص نسبت به خاندان اهل بیت (ع) علی الخصوص امام حسین (ع) داشتند؛ در جلسات درس خود «دستور می دادند قبل از تدریس کسی قدری مصیب سیدالشهداء (ع) را بخواند و سپس درس خود را شروع می کردند.»(97) عموماً « این توسل توسط یکی از شاگردانش حاج آقا چواد قمی یا شیخ ابراهیم صاحب الزمانی انجام می گرفت.»(98)
ایت الله حائری علی رغم سخت گیریهای رژیم در برگزاری مجالس روضه خوانی و بیان ذکر مصیبت، در محالس خود به ذکر و توسل به اهل بیت (ع) ادامه می داد. آیت الله عبدالحسین غروی تبریزی نقل می کند: « دوران سختی بود، حوزه علمیه دوران پرمصیبتی را گذراند... در مدرسه فیضیه مجلس ترحیمی برگزار شده بود از طرف حاج شیخ. ایشان [آیت الله حائری] هم شرکت کرده بود. میرزا حبیب اصفهانی که از وعاظ تهران بود، روی منبر در حال سخنرانی بود که رئیس سازمان امنیت وقت حسین خان تفرشی آمد و جلوی حاج شیخ وقیحانه با صدای بلند فریاد زد: میرزا حبیب، بیان پایین او هم فوری آمد پایین، هیچ کس جرئت نکرد اعتراضی بکند، حرفی بزند. سکوت سنگینی بر مجلس حاکم شد.»(99)
فضای جامعه به قدری خفقان و رعب اور بود که هیچ کس جرئت اعتراض کردن را نداشت. اما این مانع از آن نبود که آیت الله حائری دیگر مراسم عزاداری یا ترحیم را برگزار نکند، بلکه به مناسبتهای مختلف سعی می کرد که مراسم عزاداری یا ترحیم را برگزار کند. او حتی با تربیت طلاب مورد نظر، در ایام سوگواری برخی از طلاب را به جهت برگزاری مراسم و تبلیغ به شهرستانها می فرستاد تا به ارشاد مردم بپردازند.(100)
یکی از مراسمی که آیت الله حائری به علت عشق به خاندان اهل بیت (ع) در ایران مرسوم کرد، عزاداری در ایام فاطمیه بود(101) و «تا آخر عمر در این ایام حزن و اندوه برگزاری مراسم عزا و ذکر مصیبت در مدرسه فیضیه را ترک نکرد.»(102)
آیت الله حائری در درسهای خود به طلبه ها در مورد فلسفه قیام امام حسین(ع) و وظیفه طلاب و روحانیون در جامعه آن روز می گفت: « آقایان اسلام رفت، ما بایدا اسلام را حفط کنیم. اامام حسین (ع) روزعاشورا در کربلا بود و اصحابش می دانستند که آن حضرت سرانجام کشته خواهد شد. اما می گفتند ما باید جنگ کنیم و کشته شویم و لشکر کوفه را سرگرم نماییم، برای اینکه امام یکساعت دیرتر کشته شود. اگر ابنها روی عاشورا فداکاری نمی کردند، کوفیان در همان آغاز صبح امام حسین 0ع) را شهید می نمودند. می گفتند ما باید جلوی لشکر کوقه بایستیم، تا اینکه عمر حجت خدا، یک ساعت زیادتر شود، ما هم وظیفه مان همین باشد، آقایان اسلام رفت، ما باید با درس خواندنمان کاری کنیم که اسلام دیرتر برود. این نصیحت حاج شیخ به طلبه های آن زمان بود.»(103)
ایت الله حائری، همچنین، با یادآوری فلسفه شهادت امام حسین (ع) و قیام و ایستادگی او در مقابل لشکر کوفه که می توانست تعبیر به حکومت موجود باشد به طور مستقیم به حکومت اشاره کرده است که هدف حکومت نتابودی اسلام است و وظیفه اصلی طلاب در این زمان این است که درس خواند حوزوی را جدی بگیرند. معارف اسلامی و اسلام را درست بشناسند تا بتوانند آن را در جامعه ترویج کنند.
آیت الله حائری در مقابل حملات رژیم به شعائر مذهبی، همواره سعی می کرد به طور مستقیم و غیر مستقیم مقاومت کند، تا آنجا که می توانست به دستور او، مجالس ترحیم و مراسم سوگواری را برگزار می کرد اما به گونه ای نبود که بخواهد حساسیت رژیم را برانگیزاند، بلکه سعی داست که هم دست به عمل بزند و هم مدرسه فیضیه و حوزه را از تهاجم ب یامان رژیم ددمنش، مصون و پایدا نگه دارد.
آیت الله حائری مراسم عزداری و سوگواری را در مدرسه فیضیه برگزار می کرد و اگر عوامل رژیم برخورد نمی کردند که مراسم ادامه می یافت و اگر برخوردو ممنوعیتی از سوی رژیم اعمال می شد، با سکوت و بدون اعتراض و بدون درگیری مجلس خاتمه می یافت. گرچه این گونه برخوردها موجبات تألمات روحی آیت الله حائری را فراهم می آورد و بسیار بریا او رنج آور بود، اما آن را به خاطر حفظ حوزه تحمل می کرد.(104)
نتیجه گیری
تاریخ معاصر ایران سرشار از فراز و نشیبهایی است که توس طاقشار مختلف اجتماعی و حاکمان رقم خورده است. در این میان روحانیون با تکیه به مذهب و به عنوان رهبران و ترویج کنندگان اسلام، یکی از اقشار تأثیر گذار و صاحب نفوذ در جامعه بوده اند که با تکیه به این جایگاه در بحرانها و حوادث و جریانهای سیاسی جامعه نقشهای مهمی ایفا کردند.در جامعه ایران با توجه به بافت فرهنگی مذهب و نفوذ دین در ارکان آن، تأثیر دین در شکل دهی الگوها و رفتارهای اجتماعی روحانیون از نقش جایگاه بیشتری برخوردار بوده است. از این رو در بررسی تاریخ معاصر در می یابیم که در حوادث و وقایع سیاسی، بی جهت نیست که در هجوم به فرهنگ و ارزشهای اسلامی روحانیون به عنوان مروجین دین در دوره رضاخان مورد جمله قرار می گیرند.
در اواخر دوران قاجاریخ و روی کار آمدن رضاخان، جامعه دچار بحرانهای سیاسی و به نوعی خلاء قدرت شده بود. از بعضی مآخذ(105) چنین بر می آید که برخی از روحانیون نسبت به روی کار آمدن رضاخان نظر مساعدی داشتند. اما بعضی دیگر از آنهامانند مدرس، با تصدی رضاخان سخت مخالفت می کردند. در کنار موافقن و مخالفین، اشخاصی هم بودند که به علت سرخوردگی از نتابج مشروطه انزوا را برگزیدند و در مسائل سیاسی دخالت نمی کردند.
رضاخان با کمک دولت استعمارگر انگلیس قدم به عرصه قدرت نهاد و در جهت اهداف استعماری و برای نابودی اسلام و ارزشهای اسلامی و ایجاد شکاف و اختلاف میان علمای مذهبی و ترویج جدایی روحانیون از مردم تلاش کرد تا بدین وسیله فرهنگ دینی و ارزشهای اسلام را بی محتوا سازد و ساختار غربی را در جامعه جایگزین سازد.
از سال 1304 که رضاخان قدرت را به دست گرفت و به تدریج از دیکتاتوری به سوی استبداد حرکت کرد(106)، شرایط جهت حضور مردم در صحنه و اقدام علیه حکومت مهیا نبود و هیچ گونه فعالیت سیاسی صورت نیم گرفت. رژیم حاکم جهت رسیدن به قدرت مطلق در جامعه با سرکوب مردم و به کارگیری ابزار و نیروی قهریه نه تنها اجازه فعالیت نمی داد، بلکه مخالفان و منتقدین خود را به راحتی از بین می برد و با ایجاد جو رعب و وحشت و اختناق سعی می کرد با زور و فشار، فرهنگ سنتی جامعه را که از دین نشأت می گرفت دگرگون سازد و با بی اعتنایی به شعائر مذهبی و اعتقادات دینی مردم، احیای فرهنگ باستانی و ترویج فرهنگ غربی به اسم تجدد گرایی، ضربات شدیدی بر جامعه مذهبی و سنن جامعه وارد آورد.
در ابتدای روی کار آمدن رضاخان، آن دسته از روحانیونی که با او همراه بودند، به مرور زمان، با اجرای سیاستهای سیاسی- فرهنگی و ضد مذهبی رضاخان علیه سنن و ارزشهای دینی در جامعه، از مخالفین رژیم شدند. مخالفت روحانیون با رژیم رضاخان را در برابر قوانین تصویبی حکومت و بخشنامه های دولتی در قانن نظام اجباری، متحدالشکل کردن البسه، لایحه امر به معروف و نهی از منکر، منع پوشیدن لباس روحانیت، امتحان گرفتن از طلاب.... باید در انگیزه های سیاس یو مذهبی جستجو کرد.
سیاستهای رضاشاه در حمله به اسلام و ارزشهای دینی جامعه، در زمینه تحدید قدرت رهبران مذهبی به عنوان مروجین دین با اجرای قانون متحدالشکل کردن البسه و اخذ جواز عمامه و امتحان گرفتن جهت پوشیدن لباس روحانیت آغاز شد و به مرور، در زمینه کاهش قدرت و نفوذ روحانیون با دست اندازی به عدلیه و ایجاد تغییر و تحولات در امور قضایی، خارج کردن امور اوقاف از دست روحانیون، تغییر سیستم آموزشی ادامه یافت. بر این اساس با اجرای چنین سیاستهای فرهنگی- سیاسی مخالفت روحانیون با رژیم افزایش یافت.
رضاشاه در اجرای سیاستهای فرهنگی جهت کاهش قدرت مظاهر دینی به خصوص روحانیون به ایجاد دانشکده معقول و منقول و مؤسسه وعظ و خطابه و تربیت روحانیون وابسته و مجیزگروی دست زد. به عبارت دیگر رژیم با این کار دست به نهادسازی مذهبی زد تا بدین وسیله روحانیون درباری تربیت کند و امور مذهبی را در دست گیرد و با تبلیغات وسیع علیه علمای مذهبی و ترویج افکار غلط به نوعی شکاف و جدایی میان روحانیون و توده های مردم ایجاد کرد.
در حقیقت، رژیم رضاخان با به کارگیری حربه های گوناگون سیاسی، تهاجم فرهنگی و تبلیغی وسیعی را علیه علمای مذهبی آغاز کرد و سعی کرد با این اقدامات قدرت روحانیون را کاهش دهد و در این راه تا نابودی حوزه ها و مدارس علمیه پیش رفت. این اعمال با مخالفت علما و روشنفکران مذهبی از سال 1306 با اعلامیه امر به معروف و نهی از منکر و مخالفت با قانون نظام اجباری شروع شد و تا کشف حجاب در 17 دی 1314 ادامه یافت.
رضاخان با دست اندازی به پایگاه مذهبی و ایجاد نهادهای مذهبی و حذف ظاهر دینی از جامعه، مانند حجاب و ممنوع کردن لباس روحانیت و اجرای قانون متحدالشکل کردن البسه، ممنوع کردن مراسم سوگواری و برگزاری محالس ترحیم سعی کرد به مقابله آشکار با اسلام و ارزشهای آن برخیزد؛ و در این راه تنها با استفاده از زور و نیریو سرکوب و ایجاد فضای رعب و وحشت و با کمک سرنیزه ها توانست چند صباحی به حکومت دیکتاتوری خود ادامه دهد و استبداد را حاکم سازد؛ اما هرگز نتوانست ارزشها و باورهای مردمی را که از مذهب و عمق باورهای دینی مردم سرچشمه می گرفت در نطفه خفه سازد. رضاخان با افدامات خود تنها بر ناهنجاریها و خرده فرهنگها در جامعه افزود.
رضاخان با بی توجهی به فرهنگ و ارزشهای دینی جامعه با صدور بخشنامه ها و دستور العملهای مختلف در جهت محدود کرده ظواهر دینی به خصوص حجاب و پوشش اسلامی و کاهش قدرت نفوذ روحانیون به عنوان مروجین مذهب در جامعه به مرور مشروعیت حکومت خود را بیش از پیش خدشه دار کرد و با از دست دادن پایگاه دینی (روحانیون) و مردمی موجبات سقوط حکومت پهلوی را فراهم ساخت.
پی نوشت ها :
1. بهار، محمد تقی؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، امیرکبیر، 1371، ص 9.
2. خمینی (امام)، روح الله؛ صحیفه نور، ج7، تهران؛ وزارت ارشاد اسلامی، 1361، ص 4.
3. همان، ج3، ص 220.
4. مکی، حسین؛ تاریخ بیست ساله ایران، ج4، تهران، نشر ناشر، 1362، ص 36.
5. یاد، سال اول، ش 4، پاییز 1365، ص 440.
6. رضاخان در حالی که در کشورهای همسایه مصر و ترکیه، جمهوری برقرار شده بود در حهت اهداف استعماری از فرصت مناسب دوری احمد شاه و مسافرت او به اروپا استفاده کرد و با تبلیغات و سیع علیه احمد شاه در روزنامه ها و مطبوعات، شاه ایران را مردی عیاش و خوشگذران معرفی نمود و با القاء این مطلب که ملت نیاز به یک ناجی دارد و جنین فردی رضاخان است.، طرح براندازی سلطنت و حکومت جمهوری را مطرح ساخت. البته برای پیروزی در این راه نیاز به همراهی روحانیون داشت تا با استفاده از نفوذ آنها کار سلطنت قاجار را یکسره کند. اما علما با جمهوریخواهی رضاخان مخالفت کردند و با جریانهایی که پیش آمد (مانند سیلی زدن بهرامی به مدرس) وقایع چنان که رضاخان می خواست پیش نرفت. بلکه بر عکس شد و توده هیا مردم به رهبری علما به مخالفت با جمهوری پرداختند. (مدنی، سید جلال الدین؛ تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1، قم، انتشارات اسلامی، 1375، ص 203 ؛ و، عاقلی، باقر؛ روزشمار تاریخ ایران از مشروطه انقلاب اسلامی، ج اول، تهران، نشر گفتار، 1369).
7. مکی، حسین؛ همان، ص 37.
8. کاتم، ریچارد؛ ناسیونالیسم در ایران، ترجمه فرشته سرلک، تهران، نشر گفتار، 1371، ص 220.
9. مستوفی، عبدالله؛ شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج3، تهران، زوار، 1343، صص 613 و 614.
10. دولت آبادی، یحیی؛ حیات یحیی، ج4، تهران، عطار، 1371، ص 364.
11. همان، ص 292.
12. سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، ویراستار مرتضی اسلمی، تهرانف طرح نو، 1371، صص 278-279.
13. از کوروش تا آریامهر؛ بی جا، بی نا، بی تا، ص 149.
14. رضاشاه کبیر؛ تهران، مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی، 1375، ص 262.
15. ایران و انقلاب اسلامی فراسوی مرزها؛ یاد، سال پنجم ، ش 20، پاییز 1369، ص 58.
16.از کوروش تا آریامهر؛ ص 60.
17. صفایی، ابراهیم؛ رضاشاه کبیر و تحولات فرهنگی ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1356، ص 112.
18. دولت آبادی، یحیی؛ همان، ج4، ص 287-288.
19. مکی، حسین؛ همان، ج2، ص 98.
20. کاتم، ریچار؛ همان، صص 216-217.
21. یاد، ش 20، ص 52.
22. آیت، حسن؛ درسهایی از تاریخ سیاسی ایران، تهران، حزب جمهوری اسلامی، 1363، ص 126.
23. ظاهراً منظور «صعود» است، چون عروج معنی دیگری دارد.
24. طبری، احسان؛ ایران در دو سده پیشین، تهران، حزب توده ایران، 1360، صص 245 و 246.
25. همان، ص 254.
26. سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی، ص 287.
27. کاتم، ریچار؛ همان، ص 168.
28. حکمت، علی اصغر؛ همان، ص 198.
29. کیانوری، نورالدین؛ خاطرات کیانوری، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1371،ف ص 51 (قانون 1310 فقط به کمونیست ها محدود نبود بلکه هر گونه فعالیت گروهی و تشکیلاتی علیه نظام سلطنت را شامل می شد.)
30. آپتون، جوزف. ام.؛ نگرشی بر تاریخ ایران نوین، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نیلوفر، 1359، ص 94.
31. هاکس، مریت؛ ایران: افسانه و واقعیت (خاطرات سفر به ایران)، ترجمه محمد حسین نظری نژاد و محمد تقی اکبری و ...؛ مشهد آستانه قدس رضوی، 1368، ص 195.
32. طبری، احسان؛ ص 212.
33. خاطرات همفر، ترجمه محسن مؤیدی ، تهران، امیرکبیر، 1362، صص 11-12.
34. مآخذ قبلی، صص 87-89.
Britoin the Middle East From Ealiest Time To 1963. London, 1964, P 124.
35. طبری، احسان؛ همان، ص 195.
36. آوری، پیتر؛ تاریخ معاصر ایران، ج2 (از تأسیس سلسله پهلوی تا کودتای 28 مرداد 1332)، ترجمه رفیعی مهرآبادی، تهران، عطایی، بی تا، صص 135-136.
37. فردوست، حسین؛ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج2، تهران، اطلاعات، 1369، ص 133.
38. همان، صص 155-156.
39. فرخ، مهدی؛ خاطرات سیاسی فرخ (معتصم السلطنه)، تهران، امیر کبیر، 1374، ص 229.
40. بلوشر، ویپرت؛ سفرنامه بلوشر، ترجمه کیکاووس جانداری، تهران، خوارزمی، 1363، ص 198.
41. عاقلی، باقر؛ تیمورتاش در صحنه سیاسی ایران، تهران، جاویدان، 1371، ص 319.
42. هدایت، مهدیقلی؛ خاطرات و خطرات و توشه ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه ای از دوره زندگی من، تهران، چاپ زنگین، 1329، ص 534.
43. هدایت، مهدیقلی؛ همان، ص 534.
44. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ص 152.
45. همان، همانجا.
46. همان، ص 153.
47. لسانی، ابوالفضل؛ طلای سیاه یا بلای ایران، تهران، امیرکبیرف 1357، صص 135-138.
48. خواجه نوری، ابراهیم؛ بازیگران عصر طلایی، تهران، جاویدان، 1357، ص 50.
49. طلوعی، محمود؛ بازیگران عصر پهلوی، ج1، تهران، علم، 1372، ص 179.
50. آوری، پیتر؛ همان، ص 68.
51. هدایت، مهدیقلی؛ همان، ص 485.
52. بلوشر، ویپرت؛ همان، ص 321 (این سخن را رضاشاه در دیدار با بلوشر گفته بود).
53. کاتم، ریچار؛ همان، صص 221-222.
54. اعظام قدس، حسن؛ خاطرات من یا روشن تاریخ صد ساله تهران، ج2، تهران، ابوریحان، 1349، صص 200 و 201.
55. سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی، ص 282.
56. صفایی، ابراهیم؛ رضاشاه کبیر و تحولات فرهنگی، ص 286.
57.فرخ، مهدی؛ همان، صص 290-291.
58. حلاج، حسن؛ تاریخ تحولات سیاسی ایران و درقرون معاصر، تهران، جعفری، 1355، ص 144.
59.سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی، ص 283.
60. نفیسی، سعید؛ همان، ص 146.
61. لمبتون، ا. ک. س.؛ مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345، ص 413.
62. موسوی خمینی (امام)، روح الله؛ کشف الاسرار، بی جا، بی نا، بی تا، ص 282.
63. سلسله انتشارات دانشکده معقول و منقول، شماره اول، فروردین 1314، صص 20-22؛ و، دلدم، اسکندر؛ زندگی پرماجرای رضاشاه، ج1، تهران، گلفام، 1370، ص 349.
64. دلدم، اسکندر؛ همانجا.
65. مطهری، مرتضی؛ ده گفتار، تهران، انتشارات اسلامی، 1363، ص 152.
66. رازی، عبدالله؛ تاریخ ایران از ارمنه باستان تا سال 1316، تهران، اقبال، 1317، ص 863؛ و، حکمت، علی اصغر؛ سی خارطه از عصر فرخنده پهلوی، تهران، جعفری، 1335، ص 286.
67. مطهری، مرتضی؛ همان، ص 152.
68. کوهستانی، مسعود؛ «مؤسسه وعظ و خطابه»، گنجینه اسناد، سال اول، دفتر اول، بهار 1370.
69. کوهستانی، مسعود؛ همان مقاله.
69. سند شماره 1.
70. واحد، سینا؛ قیام گوهرشاد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366.
71. موسوی خمینی (اامام)، روح الله؛ کشف الاسرار، صص 332-333.
72. کاتم، ریچار؛ همان، ص 222.
73. کاتم، ریچار؛ همان، ص 221.
74. صفایی، ابراهیم؛ رضاشاه کبیر و تحولات فرهنگی، صص 113-116.
75. اطلاعات در یک ربع قرن، حوادث مهم یک ربع قرن در یک جلد کتاب، تهران، روزنامه اطلاعات، 1329، ص 28.
76. طبری، احسان؛ همان، ص 245.
77. مستوفی، عبدالله؛ همان، ج3، ص 272.
78. خاطرات نخستین سپبهد ایران، به کوشش غلامحسین زرگری نژاد، تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1373، صص 408-409.
79. آوری، پیتر؛ همان، ص 52.
80. خاطرات همفر، ص 86.
81. طبری، احسان؛ همان، ص 245.
82. سردار اسعد، خاطرات سردار اسعد بختیاری (جعفر علی خان امیر بهادر)، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1372، صص 241-242.
83. آپتون، جوزف ، ام.؛ همان، ص 182.
84. سردار اسعد، همان، ص 242.
85. خشونت و فرهنگ، اسناد محرمانه کشف حجاب؛ تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1371.
86. همان، ص 254.
87. هاکس، مریت؛ همان، صص 191-192.
88. صحیفه نور، ج7، ص 4.
89. آرشیو بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، خاطرات آیت الله حسین بدلا، شماره مسلسل 1970، پ 372، ص 14.
90. اطلاعات در یک ربع قرن، ص 146.
91. مکی، حسین؛ همان، ج1، ص 452.
92. اطلاعات در یک ربع قرن، ص 138.
93. خشونت و فرهنگ، ص16، سند شماره 2.
94. سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی، ص 283.
95. مختاری، رضا؛ سیمان فرزانگان، قمف دفتر تبلیغات اسلامی، 1372، ص 192.
96. هخمان، همانجا.
97. ریحان یزدی، سید علیرضا؛ اینه دانشوران، قم، کتابخانه آیت اله مرعشی، 1372، ص 62.
98. حوزه، ش 62، ص 48.
99. حوزه، ش 34، ص 64 (مصاحبه به شیخ محمد رضا مجلسی).
100. شریف زاده، محمد؛ آثار الحجه، ج1، قم، دارالکتاب، 1332، ص 60.
101. کریمی چهرمی، علی؛ ایت الله مؤسس (مرحوم حاجشیخ عبدالکریم حائری)، قم، دارالحکمه، 1374.
102. تهرانی، محمد صادق؛ خاطرات شیخ محمد صادق تهرانی؛ آرشیو خاطرات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی؛ پ 145؛ صفحه 40.
103. حوزه، ص 34، ص 64.
104. حائری، عبدالهادی؛ تشیع و مشروطیت؛ و، مستوفی، عبدالله؛ شرح زندگانی من؛ مکی، جسین؛ تاریخ بیست ساله ایران، ج2، ص 413.
105. کاتوزیان، محمد علی (همایون)؛ همان، ص 143.
ابطحی، سید مصطفی؛ (1384)، سقوط، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، چاپ اول
