نظارت بر انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی
پرسش :
انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی چگونه نظارت می‌شد؟
پاسخ :
پاسخ از دکتر هادی طحان‌نظیف، عضو حقوق‌دان شورای نگهبان:
در انتخابات مجلس اول اساسا شورای نگهبانی وجود نداشت؛ چون شورای نگهبان شش نفر فقیه بودند و شش نفر حقوق‌دان که حقوق‌دان‌ها باید از سوی آن مجلس انتخاب می‌شدند. وقتی مجلسی وجود نداشت، پس بالطبع امکان شکل‌گیری شورای نگهبان نیز نبود. حضرت امام (ره) چند ماه قبل از انتخابات (اسفند ۱۳۵۸)، فقهای شورای نگهبان را منصوب کردند و انتخاب حقوق‌دان‌ها به تشکیل مجلس موکول شد. اولین اقدام نمایندگان مجلس پس از تأیید اعتبارنامه‌هایشان نیز انتخاب حقوق‌دانان شورای نگهبان بود (تیر ۱۳۵۹) و از این تاریخ به بعد شورای نگهبان تشکیل شد؛ چراکه مجلس نیز بدون وجود شورای نگهبان، اعتبار قانونی نداشت.
با وجود آنکه شورای نگهبان هنوز تشکیل نشده بود، در همین دوره نیز نظارت بر انتخابات وجود داشت و انجمن نظارت که برای نظارت بر انتخابات مجلس تشکیل شد، در واقع همان شورای نگهبان بود. علاوه بر آن، حدود ۱۰ مرجع بر کار انتخابات (اعم از تأیید صلاحیت داوطلبان و برگزاری رأی‌گیری) به صورت رسمی و غیررسمی نظارت می‌کردند. «حضرت امام» (در تأیید صلاحیت مهندس مهدی بازرگان و اجازه به صنف روحانیون برای شرکت در انتخابات مجلس)، «وزارت کشور، فرمانداری‌ها، بخشداری‌ها» در رسیدگی به صلاحیت همه داوطلبان، «ستاد بازرسی وزارت کشور»، «ستاد نظارت وزارت کشور» و «انجمن‌های نظارتی و هیئت ویژه بازرسی ریاست‌جمهوری» در نظارت بر حسن اجرای انتخابات در فرایند رأی‌گیری و شمارش آرا، «کمیسیون هفت‌نفره نظارت بر انتخابات و رسیدگی به شکایت‌های شورای انقلاب اسلامی» در نظارت پسینی بر فرایند برگزاری انتخابات و اعلام نظر نهایی درباره تأیید یا ابطال انتخابات در حوزه‌های رأی‌گیری سراسر کشور، «شهربانی، ژاندارمری، سپاه پاسداران و کمیته‌های انقلاب اسلامی» در تأمین امنیت انتخابات، «احزاب و گروه‌های سیاسی دریافت‌کننده کارت بازرسی از وزارت کشور» در نظارت بر فرایند رأی‌گیری و شمارش آرا را مسئول کرده بود.
همچنین دانشجویان تسخیرکننده لانه جاسوسی (به صورت غیررسمی در رد صلاحیت داوطلبان و افشای اسناد داوطلبان در ارتباط با آمریکا مؤثر بودند)، «محاکم دادگستری» در ارتباط داوطلبان با ساواک یا برخورداری برخی داوطلبان از محکومیت‌های مؤثر و «مجلس شورای ملی» (اسلامی) در رسیدگی به اعتبارنامه داوطلبان نظارت و فعالیت می‌کردند.
همچنین تمام کسانی که خود را نامزد نمایندگی مجلس می‌کردند، باید ضمن اظهار نمایندگی و تکمیل پرسش‌نامه، معرفی‌نامه ۲۰ نفر از معتمدان حوزه انتخابیه خود را نیز ارائه می‌دادند.۱ لزوم ارائه معرفی‌نامه از سوی ۲۰ نفر معتمد حوزه انتخابیه، با انتقاد برخی گروه‌های سیاسی مواجه می‌شود؛ چنان‌که «جنبش انقلابی مردم مسلمان ایران» موسوم به (جاما)، در بیانیه‌ای در‌این‌باره، مراتب اعتراض خود را اعلام می‌کند.
تعدد مراجع نظارتی، اعتراض بسیاری از احزاب و گروه‌های سیاسی را به دنبال داشت. به همین دلیل بعد از برگزاری انتخابات، تشکیک بسیاری نسبت به صحت برگزاری انتخابات از سوی برخی احزاب و گروه‌ها می‌شود. در اعتراض به نتایج انتخابات و نحوه برگزاری آن در برخی شهر‌ها، فرماندار و اعضای انجمن نظارت بر انتخابات آن شهر گروگان گرفته می‌شوند.۲ در برخی شهر‌ها نیز گروهی از معترضان به انتخابات و همچنین برخی افراد مسلح، اقدام به آتش‌زدن بسیاری از صندوق‌های اخذ رأی می‌کنند.۳ حزب دموکرات کردستان ۴، جبهه ملی ایران، حزب ملت ایران و سازمان مجاهدین خلق به نحوه برگزاری انتخابات اعتراض داشته و معتقد به بروز تقلب گسترده در انتخابات می‌شوند.۵
سرانجام ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور وقت که ریاست شورای انقلاب اسلامی را نیز بر عهده داشت، با توجه به اقبال‌نداشتن حزب متبوعش در انتخابات، با منتقدان انتخابات نخستین دوره مجلس همراه می‌شود و با استفاده از جایگاه و موقعیتی که در شورای انقلاب اسلامی در اختیار داشت، برای بررسی صحت انتخابات کمیسیون هفت‌نفره‌ای تشکیل می‌دهد. در نهایت انتخابات در ۱۷ حوزه انتخابیه بزرگ باطل و برگزاری انتخابات در آن حوزه‌ها به دور بعد موکول می‌شود.۶
انتخابات نخستین دوره مجلس با وجود اهمیت و حساسیت ویژه‌ای که داشت و گروه‌های سیاسی و اجتماعی زیادی که در آن مشارکت داشتند، از حیث مشارکت مردمی جزء کم‌فروغ‌ترین دوره‌های انتخاباتی مجلس بعد از انقلاب اسلامی تاکنون است؛ به‌نحوی‌که در این انتخابات از مجموع واجدان حق رأی، صرفا ۵۲ درصد مردم در انتخابات مشارکت کردند. با اصلاح شیوه نظارت بر انتخابات پس از تشکیل شورای نگهبان، علاوه بر کاهش اختلاف‌ها، میزان مشارکت مردمی نیز به اندازه درخور توجهی افزایش می‌یابد؛ چنان‌که در دومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی که با نظارت استصوابی شورای نگهبان انجام می‌شود، مشارکت مردمی نسبت به دور اول، حدود ۱۳ درصد افزایش می‌یابد و به ۶۴/۶۴ درصد می‌رسد.
لازم به ذکر است که در انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی، در‌حالی‌که برخلاف دوره‌های کنونی شرطی مبنی بر برخورداری از تحصیلات تکمیلی و دانشگاهی وجود نداشت و صرف سواد خواندن و نوشتن برای داوطلبی کافی بود، در کل کشور سه‌هزار‌و ۶۹۴ نفر آمادگی خود را برای داوطلبی در نخستین انتخابات مجلس شورای اسلامی اعلام کردند. این در حالی است که در انتخابات‌های بعد، تعداد داوطلبان احراز صلاحیت شده از سوی شورای نگهبان، با وجود لزوم برخورداری آن‌ها از مدرک کارشناسی ارشد، به چند برابر تعداد داوطلبان نخستین دوره مجلس می‌رسد.
امروز که نزدیک به ۴۰ سال از تشکیل شورای نگهبان می‌گذرد، نظارت به همان شیوه، اما منسجم‌تر و مؤثرتر انجام می‌شود؛ هرچند قانون، خلأ‌ها و نقایصی دارد که نیازمند اصلاح و بازنگری است تا به شایسته‌گزینی منتخبان از سوی مردم کمک بیشتری کند. با‌این حال شورای نگهبان و همه دست‌اندرکاران انتخابات، مکلف به اجرای قوانین جاری هستند.
پی‌نوشت‌ها:
۱- روزنامه جمهوری اسلامی مورخ ۱۳۵۸/۱۱/۹،
۲- روزنامه اطلاعات مورخ ۱۳۵۸/۱۲/۲۶،
۳- روزنامه اطلاعات مورخ ۱۳۵۸/۱۲/۲۶،
۴- روزنامه اطلاعات مورخ ۱۳۵۸/۱۲/۲۵،
۵- روزنامه اطلاعات مورخ ۱۳۵۸/۱۲/۲۶،
۶-حوزه‌هایی که انتخابات آن‌ها باطل اعلام می‌شود، به‌این‌ترتیب است: ۱- سنندج ۲- مریوان ۳- سقز و بانه ۴- هشترود ۵- بهار (همدان) ۶- سیرجان ۷- فیروزآباد ۸- نقده ۹- بستان‌آباد (آذربایجان شرقی) ۱۰- وزرقان (آذربایجان شرقی) ۱۱- بویراحمد ۱۲- چابهار ۱۳- مغان (آذربایجان شرقی) ۱۴- ایذه ۱۵- فریدن ۱۶- دهلران
پرسش و پاسخ های مرتبط:
صلاحیت های قانونی شورای نگهبان چیست؟
آیا نظارت شورای نگهبان بر انتخابات مجلس شورای اسلامی بر اساس قانون است؟
اعضای شورای نگهبان چند نفرند و چگونه انتخاب می‌شوند؟
شورای نگهبان در قانون اساسی مشروطه دارای چه پیشینه ای بود؟
در پیش نویس قانون اساسی شورای نگهبان به چه صورت پیش بینی شده بود؟
آیا نام «شورای نگهبان» دارای پسوند «قانون اساسی» است؟
نظارت بر دوره اول انتخابات ریاست جمهوری به چه صورت بوده است؟
مرجع تعیین شرایط لازم برای رییس جمهور کیست؟
مبانی نظر شرعی شورای نگهبان پیرامون تبصره 1 ماده 26 قانون تشکیلات و وظایف شوراهای اسلامی چیست؟
در انتخابات مجلس اول اساسا شورای نگهبانی وجود نداشت؛ چون شورای نگهبان شش نفر فقیه بودند و شش نفر حقوق‌دان که حقوق‌دان‌ها باید از سوی آن مجلس انتخاب می‌شدند. وقتی مجلسی وجود نداشت، پس بالطبع امکان شکل‌گیری شورای نگهبان نیز نبود. حضرت امام (ره) چند ماه قبل از انتخابات (اسفند ۱۳۵۸)، فقهای شورای نگهبان را منصوب کردند و انتخاب حقوق‌دان‌ها به تشکیل مجلس موکول شد. اولین اقدام نمایندگان مجلس پس از تأیید اعتبارنامه‌هایشان نیز انتخاب حقوق‌دانان شورای نگهبان بود (تیر ۱۳۵۹) و از این تاریخ به بعد شورای نگهبان تشکیل شد؛ چراکه مجلس نیز بدون وجود شورای نگهبان، اعتبار قانونی نداشت.
با وجود آنکه شورای نگهبان هنوز تشکیل نشده بود، در همین دوره نیز نظارت بر انتخابات وجود داشت و انجمن نظارت که برای نظارت بر انتخابات مجلس تشکیل شد، در واقع همان شورای نگهبان بود. علاوه بر آن، حدود ۱۰ مرجع بر کار انتخابات (اعم از تأیید صلاحیت داوطلبان و برگزاری رأی‌گیری) به صورت رسمی و غیررسمی نظارت می‌کردند. «حضرت امام» (در تأیید صلاحیت مهندس مهدی بازرگان و اجازه به صنف روحانیون برای شرکت در انتخابات مجلس)، «وزارت کشور، فرمانداری‌ها، بخشداری‌ها» در رسیدگی به صلاحیت همه داوطلبان، «ستاد بازرسی وزارت کشور»، «ستاد نظارت وزارت کشور» و «انجمن‌های نظارتی و هیئت ویژه بازرسی ریاست‌جمهوری» در نظارت بر حسن اجرای انتخابات در فرایند رأی‌گیری و شمارش آرا، «کمیسیون هفت‌نفره نظارت بر انتخابات و رسیدگی به شکایت‌های شورای انقلاب اسلامی» در نظارت پسینی بر فرایند برگزاری انتخابات و اعلام نظر نهایی درباره تأیید یا ابطال انتخابات در حوزه‌های رأی‌گیری سراسر کشور، «شهربانی، ژاندارمری، سپاه پاسداران و کمیته‌های انقلاب اسلامی» در تأمین امنیت انتخابات، «احزاب و گروه‌های سیاسی دریافت‌کننده کارت بازرسی از وزارت کشور» در نظارت بر فرایند رأی‌گیری و شمارش آرا را مسئول کرده بود.
همچنین دانشجویان تسخیرکننده لانه جاسوسی (به صورت غیررسمی در رد صلاحیت داوطلبان و افشای اسناد داوطلبان در ارتباط با آمریکا مؤثر بودند)، «محاکم دادگستری» در ارتباط داوطلبان با ساواک یا برخورداری برخی داوطلبان از محکومیت‌های مؤثر و «مجلس شورای ملی» (اسلامی) در رسیدگی به اعتبارنامه داوطلبان نظارت و فعالیت می‌کردند.
همچنین تمام کسانی که خود را نامزد نمایندگی مجلس می‌کردند، باید ضمن اظهار نمایندگی و تکمیل پرسش‌نامه، معرفی‌نامه ۲۰ نفر از معتمدان حوزه انتخابیه خود را نیز ارائه می‌دادند.۱ لزوم ارائه معرفی‌نامه از سوی ۲۰ نفر معتمد حوزه انتخابیه، با انتقاد برخی گروه‌های سیاسی مواجه می‌شود؛ چنان‌که «جنبش انقلابی مردم مسلمان ایران» موسوم به (جاما)، در بیانیه‌ای در‌این‌باره، مراتب اعتراض خود را اعلام می‌کند.
تعدد مراجع نظارتی، اعتراض بسیاری از احزاب و گروه‌های سیاسی را به دنبال داشت. به همین دلیل بعد از برگزاری انتخابات، تشکیک بسیاری نسبت به صحت برگزاری انتخابات از سوی برخی احزاب و گروه‌ها می‌شود. در اعتراض به نتایج انتخابات و نحوه برگزاری آن در برخی شهر‌ها، فرماندار و اعضای انجمن نظارت بر انتخابات آن شهر گروگان گرفته می‌شوند.۲ در برخی شهر‌ها نیز گروهی از معترضان به انتخابات و همچنین برخی افراد مسلح، اقدام به آتش‌زدن بسیاری از صندوق‌های اخذ رأی می‌کنند.۳ حزب دموکرات کردستان ۴، جبهه ملی ایران، حزب ملت ایران و سازمان مجاهدین خلق به نحوه برگزاری انتخابات اعتراض داشته و معتقد به بروز تقلب گسترده در انتخابات می‌شوند.۵
سرانجام ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور وقت که ریاست شورای انقلاب اسلامی را نیز بر عهده داشت، با توجه به اقبال‌نداشتن حزب متبوعش در انتخابات، با منتقدان انتخابات نخستین دوره مجلس همراه می‌شود و با استفاده از جایگاه و موقعیتی که در شورای انقلاب اسلامی در اختیار داشت، برای بررسی صحت انتخابات کمیسیون هفت‌نفره‌ای تشکیل می‌دهد. در نهایت انتخابات در ۱۷ حوزه انتخابیه بزرگ باطل و برگزاری انتخابات در آن حوزه‌ها به دور بعد موکول می‌شود.۶
انتخابات نخستین دوره مجلس با وجود اهمیت و حساسیت ویژه‌ای که داشت و گروه‌های سیاسی و اجتماعی زیادی که در آن مشارکت داشتند، از حیث مشارکت مردمی جزء کم‌فروغ‌ترین دوره‌های انتخاباتی مجلس بعد از انقلاب اسلامی تاکنون است؛ به‌نحوی‌که در این انتخابات از مجموع واجدان حق رأی، صرفا ۵۲ درصد مردم در انتخابات مشارکت کردند. با اصلاح شیوه نظارت بر انتخابات پس از تشکیل شورای نگهبان، علاوه بر کاهش اختلاف‌ها، میزان مشارکت مردمی نیز به اندازه درخور توجهی افزایش می‌یابد؛ چنان‌که در دومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی که با نظارت استصوابی شورای نگهبان انجام می‌شود، مشارکت مردمی نسبت به دور اول، حدود ۱۳ درصد افزایش می‌یابد و به ۶۴/۶۴ درصد می‌رسد.
لازم به ذکر است که در انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی، در‌حالی‌که برخلاف دوره‌های کنونی شرطی مبنی بر برخورداری از تحصیلات تکمیلی و دانشگاهی وجود نداشت و صرف سواد خواندن و نوشتن برای داوطلبی کافی بود، در کل کشور سه‌هزار‌و ۶۹۴ نفر آمادگی خود را برای داوطلبی در نخستین انتخابات مجلس شورای اسلامی اعلام کردند. این در حالی است که در انتخابات‌های بعد، تعداد داوطلبان احراز صلاحیت شده از سوی شورای نگهبان، با وجود لزوم برخورداری آن‌ها از مدرک کارشناسی ارشد، به چند برابر تعداد داوطلبان نخستین دوره مجلس می‌رسد.
امروز که نزدیک به ۴۰ سال از تشکیل شورای نگهبان می‌گذرد، نظارت به همان شیوه، اما منسجم‌تر و مؤثرتر انجام می‌شود؛ هرچند قانون، خلأ‌ها و نقایصی دارد که نیازمند اصلاح و بازنگری است تا به شایسته‌گزینی منتخبان از سوی مردم کمک بیشتری کند. با‌این حال شورای نگهبان و همه دست‌اندرکاران انتخابات، مکلف به اجرای قوانین جاری هستند.
پی‌نوشت‌ها:
۱- روزنامه جمهوری اسلامی مورخ ۱۳۵۸/۱۱/۹،
۲- روزنامه اطلاعات مورخ ۱۳۵۸/۱۲/۲۶،
۳- روزنامه اطلاعات مورخ ۱۳۵۸/۱۲/۲۶،
۴- روزنامه اطلاعات مورخ ۱۳۵۸/۱۲/۲۵،
۵- روزنامه اطلاعات مورخ ۱۳۵۸/۱۲/۲۶،
۶-حوزه‌هایی که انتخابات آن‌ها باطل اعلام می‌شود، به‌این‌ترتیب است: ۱- سنندج ۲- مریوان ۳- سقز و بانه ۴- هشترود ۵- بهار (همدان) ۶- سیرجان ۷- فیروزآباد ۸- نقده ۹- بستان‌آباد (آذربایجان شرقی) ۱۰- وزرقان (آذربایجان شرقی) ۱۱- بویراحمد ۱۲- چابهار ۱۳- مغان (آذربایجان شرقی) ۱۴- ایذه ۱۵- فریدن ۱۶- دهلران
پرسش و پاسخ های مرتبط:
صلاحیت های قانونی شورای نگهبان چیست؟
آیا نظارت شورای نگهبان بر انتخابات مجلس شورای اسلامی بر اساس قانون است؟
اعضای شورای نگهبان چند نفرند و چگونه انتخاب می‌شوند؟
شورای نگهبان در قانون اساسی مشروطه دارای چه پیشینه ای بود؟
در پیش نویس قانون اساسی شورای نگهبان به چه صورت پیش بینی شده بود؟
آیا نام «شورای نگهبان» دارای پسوند «قانون اساسی» است؟
نظارت بر دوره اول انتخابات ریاست جمهوری به چه صورت بوده است؟
مرجع تعیین شرایط لازم برای رییس جمهور کیست؟
مبانی نظر شرعی شورای نگهبان پیرامون تبصره 1 ماده 26 قانون تشکیلات و وظایف شوراهای اسلامی چیست؟