برکات زندگی و شهادت امام رضا علیه السلام برای مردم ایران
پرسش :
زندگی و شهادت امام رضا (علیه السلام) در «ایران» چه آثار و برکاتی را برای این کشور و مردمان آن به همراه داشت؟
پاسخ :
در میان امامان شیعه، امام رضا(علیه السّلام) تنها امامی است که در کشور اسلامی ایران دفن شده است؛ امامی که از بدو ورودش به این سرزمین، سبب خیر و برکت و وجود پرجودش منشأ خیرات و مبرّات شد. در حال حاضر آرزوی هر مسلمان شیعهِ ایرانی آن است که سالانه یک بار و یا حتی بیشتر به زیارت مرقد شریفش مشرّف شود. گفتار «ابن حبّان» در این باره نشان می دهد که نه تنها شیعیان؛ بلکه محدّثان و مردمان سنّی مذهب نیز زمانی احترام وافر نسبت به قبر آن امام همام از خود نشان می داده اند و به زیارت قبر شریفش نائل شده و بهره می گرفتند.
بنا به نقل «ابن حجر» افرادی چون «ابوبکر بن خزیمه» و «ابو علی ثقفی» و عدّه ای دیگر از مشایخ محدّثین به زیارت مرقد شریفش می رفته اند.(1) «ابن حبان» از محدثان و رجال شناسان قرن چهارم هجری، ذیل نام علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) می نویسد: «علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) به وسیله سمّی که مأمون به ایشان خوراند، رحلت یافت. این حادثه در روز شنبه، آخرین روز صفر سال 203 بود. قبر او در سناباد، خارج از نوقان در کنار قبر هارون معروف است. من بارها آن را زیارت کرده ام. وقتی در طوس بودم، هیچ مشکلی بر من وارد نمی شد، مگر آن که به زیارت قبر علی بن موسی الرضا(صلوات الله علی جده و علیه) رفته و از خدا گشایش آن را می خواستم و به درجه اجابت می رسید و سختی از من برطرف می شد». بعد می نویسد: «و هذا شی‌ء قد جرّبته مراراً فوجدته کذلک اماتنا الله علی محبّة المصطفی و اهل بیته صلّی الله علیه و علیهم اجمعین»(2)؛ (و این چیزی است که بارها آن را تجربه کردم و دیدم نتیجه همان بود، خدا ما را با محبت رسول خدا و اهل بیتش بمیراند).
از نظر تاریخی، تردیدی نیست که وجود قبر امام(علیه السّلام) در این محدوده، موجب گسترش تشیع بوده است. تماس شیعیان این ناحیه با امام(علیه السّلام) و نگارش نامه هایی به آن حضرت و طرح سؤال و گرفتن پاسخ، یکی از شواهد این امر است. مجموعه نامه های امام(علیه السّلام) به افراد مختلف در توضیح مبانی شیعه به راحتی، گستردگی آن را نشان می دهد؛ نامه هایی از قبیل تبیین جایگاه اهل بیت در کتاب و سنّت.(3) برخی از مسائل کلامی(4) و نیز مسائل اختلافی میان شیعه و سنی مانند مسأله ایمان ابو طالب(5)، توضیح مصداق شیعه(6)، توضیح مصداق صحابی(7) و معنای اولی الأمر(8) و جز آن. این پاسخ ها آموزه هایی بود که برای شیعیان به عنوان دیدگاه قطعی پذیرفته می شد. گزارشی هم حکایت از آن دارد که امام اموال خود را در روز عرفه میان مردم قسمت کرد و در برابر اعتراض «فضل بن سهل» که آن را «زیان» خوانده بود، امام آن را «غنیمت» دانست.(9)
یکی از شیعیان خالص امام(علیه السّلام) که در زمان حضور امام(علیه السّلام) در مرو به خدمت ایشان رسید، «دعبل خزاعی» بود. دانسته است که طایفه خزاعیان از طوایف شیعی عرب به شمار می روند و دعبل در این زمان شاعر برجسته عرب، خزاعی و شیعی شناخته می شد. زمانی که دعبل به «خراسان» آمد، قصیده تائیه خود را سروده و گفته بود که نباید کسی پیش از امام رضا(علیه السّلام) آن را بشنود.(10) این قصیده تاریخ شیعه را در این دوره منعکس می کند، تاریخی که همراه با درد و رنج و قتل و آزار است:
مدارس آیات خلت من تلاوة *** و منزل وحی مقفر العرصات
لآل رسول الله بالخیف من منی *** و بالرکن و التعریف و الجمرات
دیار علی و الحسین و جعفر *** و حمزة و السجاد ذی الثفنات
دیار عفاها جور کلّ منابذ *** و لم تعف بالأیّام و السنوات
... هم أهل میراث النبی اذا انتموا *** و هم خیر سادات و خیر حماة
تخیرتهم رشداً لأمری فإنهم *** علی کلّ حال خیرة الخیرات
نبذت الیهم بالمودة جاهدا(11) *** و زد حبّهم یا ربّ فی حسناتی
... أ لم تر أنّی مذ ثلاثین حجة *** أروح و أغدو دائم الحسرات
أری فیئهم فی غیرهم متقسّما *** و أیدیهم من فیئهم صفرات
دعبل امیدوار است که امامت در اختیار اهل بیت قرار گیرد:
خروج امام لا محالة خارج *** یقوم علی اسم الله و البرکات
یمیّز فینا کلّ حقّ و باطل *** و یجزی علی النعماء و النقمات
امام از این شعر به شدت متأثر شد و یک صد دینار از دینارهایی که به اسم مبارک امام ضرب شده بود، به همراه جبّه ای به وی داد.(12) عجیب آن که در راه دزدان قافله ای را که دعبل در آن بود مورد حمله قرار دادند و پس از آن که دعبل را شناختند و او قصیده خود را برای آنها خواند، وسائل اهل قافله را پس دادند. مردمان قم، از وی خواستند تا جبّه اهدائی امام را به قیمت هزار دینار به آنان بفروشد، اما او نپذیرفت. پس از خروج از قم، جوانان عرب آن را از وی گرفتند. وی به شهر برگشت و تنها رضایت داد تا بخشی از جبه را به وی داده و هزار دینار نیز بگیرد.(13) به نظر آقای «اشتر» وی به احتمال در قم مانده تا زمانی که خبر درگذشت امام را شنیده است.
مأمون از روی خباثتی که داشت امام(علیه السّلام) را در نزدیکی قبر پدرش رشید در «طوس» دفن کرد. این امر آشوبی در وجود دعبل و شیعیان برانگیخت. در اشعار بعدی دعبل حملات صریحی به عباسیان است. وی به ویژه به همین ماجرا اشاره کرد:
«أری أمیّة معذورین ان قتلوا *** و لا أری لبنی العباس من عذر
... قبران فی طوس: خیر الخلق کلهم *** و قبر شرّهم هذا من العبر»(14)
زمانی که مأمون در سال 210 فدک را به «طالبیان» بازگرداند، دعبل در شعری چنین سرود:
«أصبح وجه الزمان قد ضحکا *** بردّ مأمون هاشم فدکا»(15)
دعبل با همه ارتباطی که با امیران و درباریان دوره مأمون و معتصم داشت، هیچ گاه از تشیع دست نکشید و خود می گفت که پنجاه سال است که چوبه دار خود را همراه می برد؛ اما کسی او را بر دار نیاویخته است. اشعار وی در ستایش اهل بیت بسیار فراوان است:
«بأبی و أمی خمسة أحبهم *** لله، لا لعطیة أعطاها
بأبی النبی محمد و وصیّه *** الطیّبان و بنته و ابناها»(16)
و در آخرین شعری که پیش از وفاتش سرود، گفت:
«أعدّ لله یوم یلقاه دعبل: *** أن لا اله الا الله
... لله مولاه و النبیّ و من *** بعدهما فالوصیّ مولاه(17)
به هر روی در زمینه گسترش تشیع در ایران، یکی از نکات غیر قابل انکار، آمدن امام رضا(علیه السّلام) به ایران است. توجه به حفظ آثار بر جای مانده از مسیر امام(علیه السّلام) در شهرها و مناطقی که به نحوی محل استقرار امام(علیه السّلام) بوده، نشان از علاقه ویژه شیعی در میان مردم است، هر چند ممکن است درباره برخی از این مکان ها و ارتباط آنها با امام رضا(علیه السّلام) خبر درستی در دست نداشته باشیم.
به عنوان نمونه، مسجد امام رضا در «اهواز»(18) یکی از قدیمی ترین نقاطی است که در ایران به نام امام رضا(علیه السّلام) وجود دارد. جدای از «ابو دلف»، «یاقوت» هم از «پل شوشتر» در «اهواز» و مسجدی که به نام امام رضا(علیه السّلام) روبروی آن بوده یاد کرده است.(19) دو نقطه منسوب به امام رضا(علیه السّلام) در شهر «شوشتر» است یکی از آنها کمی دورتر از پل «شاه علی» و لشکر(20) و دیگری در شرق «شوشتر» نزدیک رودخانه «شطیط.»(21) بر این بنای دوم تاریخی از سال 1094 دیده می شود.
قدمگاه دیگری هم در شرق شهر «دزفول» موجود است.(22) همه اینها به نام امام رضا(علیه السّلام) «دیمی» قرار دارد که این «دیمی» نامی بر گرفته از منطقه است.(23) دو بقعه دیگر، یکی در «دزفول» و دیگری در «شوشتر» با نام «شاخراسون» وجود دارد. دو بقعه دیگر در «شوشتر» با نام های «امام ضامن» در حوالی «کنارستان» و «بقعه امام رضا(علیه السّلام)» در حوالی «بلوک عقیقی» وجود دارد.(24) محلی هم به عنوان «قدمگاه امام رضا(علیه السّلام)» در جنوب آبادی «کهنک»(25) در حوالی «شوشتر» وجود دارد. در شهر «ارجان» که در قدیم شهر آبادی بوده و اکنون در یک فرسخی آن «بهبهان» با قدمت سیصدساله وجود دارد، محلی با نام قدمگاه یا مسجد امام رضا(علیه السّلام) است که گفته شده حضرت در حرکت خود به خراسان در اینجا نماز خوانده اند.(26)
مسجد قدمگاه امام رضا(علیه السّلام) در «ابرقو»، مشهور به مسجد بیرون هم از اماکنی است که شناخته شده و آثاری از آن بر جای مانده است.(27) در شهر «یزد» هم چندین قدمگاه وجود دارد. از جمله آنها قدمگاه «خرانق» (مشهدک) است. «خرانق» در شصت کیلومتری شهر «یزد» قرار دارد. تاریخ این قدمگاه بر اساس کتیبه موجود در آن مکان به قرن ششم هجری باز می گردد. در این کتیبه آمده است: «لا اله الا اللّه، محمد رسول اللّه، امیر المؤمنین به تاریخ ست و تسعین مائة علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) اینجا رسیده است و در این مشهد فرود آمد و مقام کرد و به تاریخ سنه اثنی و تسعین و خمسمائة خراب بوذ و از جهد بوبکر بن علی ابی نصر فرمودند و به دست ضعیف پرگناه یوسف بن علی بن محمد بنا واکرده شد خدایا بر آن کس رحمت کن کی یک بار قل هو الله به اخلاص در کار آنک فرمود و آنک کرد و آنک خواند کند کتبه یوسف بن علی بن محمد فی شهر ربیع الاول سنة خمس و تسعین و خمسمائة».(28)
به یقین در آن حوالی شیعیانی زندگی می کرده اند که این بقعه را سر پا نگاه داشته اند. اثر تاریخی دیگر مربوط به آثار سفر امام رضا(علیه السّلام) قدمگاه «ده‌شیر» در «فراشاه» است. این قدمگاه در کنار جاده «تفت» به «ده‌شیر» و در مرکز «فراشاه» قرار دارد. کتیبه ای که در محراب بنای آن وجود دارد حکایت از آن می کند که «گرشاسب بن علی» از امرای کاکویه دیلمی در سال 512 آن مکان را ساخته است. بنای مزبور در همان عصر به نام مسجد مشهد علی بن موسی الرضا شهرت داشته است. کتیبه بر جای مانده چنین است:
حاشیه اول: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ ... (شوری 23)
حاشیه دوم: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
و نام دوازده امام.
متن: آیه تطهیر
خط دوم: لا اله الا الله محمد رسول الله (در زیر آن علی ولی الله با خط جدیدتر به آن الحاق شده است)
خط سوم: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ...
خط چهارم: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ...
امر بعمارة هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) العبد المذنب الفقیر الی رحمة الله تعالی کرشاسب بن علی بن فرامز ابن علاء الدوله تقبل الله منه فی شهور سنة اثنی عشرة و خمس مائة.(29)
در محله «دار الشفای یزد»، مسجدی با نام مسجد «فرط» یا «پتک» وجود دارد که بسیار کهن و قدیمی است. داستان بنای این مسجد به زمان خروج «ابو مسلم خراسانی» برمی گردد. گفته شده است که امام رضا(علیه السّلام) چون در سفر خراسان به یزد آمد در این مسجد نماز گزارد. اکنون نیز یکی از حجرات مسجد به نام «صومعه امام رضا(علیه السّلام)» شناخته می شود. این مسجد در سال 1087 بازسازی شده است. سنگی در صومعه وجود دارد با این عبارت: وقف کرد بر صومعه متبرکه امام علی موسی الرضا(علیهما السلام) میرک شربت‌دار فی تاریخ سنة 937.(30)
دو سنگ نبشته یکی با تاریخ 516 در موزه آستان قدس مشهد و دیگری با تاریخ 547 در موزه «فریر گالری واشنگتن» مربوط به مسجد مشهد امام رضا موجود است که هر دو نشانی است از قدمگاه های «یزد» و دیگر حضور تشیع در این دیار. متن هر دو سنگ را آقای افشار چاپ کرده‌اند. عبارات سنگ مورخ 516 چنین است:
حاشیه اول: بسم الله الرحمن الرحیم و نام دوازده امام
حاشیه دوم: بسم الله الرحمن الرحیم و آیه انما ولیکم الله
حاشیه سوم: امر بعمارة المشهد الرضوی علی بن موسی الرضا(علیه السّلام) المذنب الفقیر الی رحمة الله ابو القاسم احمد بن علی بن احمد العلوی الحسینی تقبل الله منه
پیشانی: الله اکبر
متن: هذا مقام الرضا(علیه السلام) اقبل علی صلاتک و لاتکن من الغافلین شعبان سنة ستة عشر و خمس
زیر: مائة. عمل عبدالله بن احمد مره.(31)
سنگ نبشته دوم:
حاشیه اول: آیه 17 و 18 آل عمران
حاشیه دوم و سوم: بسم الله الرحمن الرحیم و نام چهارده معصوم
پیشانی: آیه تطهیر
متن: سوره اخلاص و این جمله: امر بعمارة هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) العبد المذنب الی رحمة الله تعالی جنید بن عمار بر الفاد (نقطه فاء مشخص نیست).
زیر سنگ: فی سنة سبع و اربعین و خمس مائة. عمل احمد بن محمد بن احمد اسک.(32)
مسجد دیگری با نام «مسجد قدمگاه» در شهر یزد در محله مالمیر خارج حصار وجود دارد.(33)
در روستای «بافران» در پنج کیلومتری «نائین» درختی وجود دارد که مردم آن را «موم رضا» می نامند و چنین شهرت دارد که امام رضا(علیه السّلام) زیر این درخت غذا تناول فرموده اند. مردم هم در روز عاشورا و بیست و یکم رمضان در آنجا جمع می شوند. گفته شده که «شاه عباس» هم در آنجا بنایی ساخته بوده است.(34) در خود «نائین» هم قدمگاه مسجد قدیمان وجود دارد. گفته شده که حضرت در این مسجد نماز خوانده است. ایضاً در نائین حمام و مسجد امام رضا(علیه السّلام) وجود دارد که گفته شده حضرت در آنجا استحمام نموده و در مسجد نماز خوانده است. این دو در محله «گودالو» در «نائین» قرار دارند. در پشت مسجد کلوان هم قدمگاهی وجود دارد که منسوب به امام رضاست.(35)
«رافعی» نوشته است که: «قد اشتهر اجتیاز علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) بقزوین و یقال انه کان مستخفیا فی دار داود بن سلیمان غاری»(36)؛ (شهرت دارد که علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) از قزوین عبور کرده و گفته شده که در خانه داود بن سلیمان غازی پنهان بوده است). گویا کسی در این نکته تردید ندارد که مسیر امام در سفر به خراسان از قزوین نبوده است. نیز گزارش شده است که امام رضا(علیه السّلام) از نطنز گذشته و محلی که اکنون به نام قدمگاه [حضرت] علی(علیه السّلام) شهرت دارد مربوط به توقف امام رضا(علیه السّلام) در این شهر است.(37)
همچنین گزارش شده است که امام رضا(علیه السّلام) از «دامغان» گذشته و در محلی با نام «آهوان»، چند آهو خدمت آن حضرت رسیده اند.(38) ورود امام رضا(علیه السّلام) به «نیشابور» در منابع فراوانی آمده است. شیخ «صدوق» از ورود آن حضرت به محله «فرد» در «نیشابور» یاد کرده و نوشته است که تاکنون (نیمه دوم قرن چهارم) در آن محل حمامی بنا شده که به «حمام رضا» مشهور است.(39) همچنین در بیست و شش کیلومتری «نیشابور» قدمگاه معروف منسوب به امام رضا(علیه السّلام) موجود است و به این نام شهرت دارد. جایی هم با نام «عین الرضا» در محلی با نام «حمراء»(40) شناخته شده بوده است. از جایی نیز با نام «پسندیده»، که محل اقامت امام بوده و ایشان از آن راضی بوده و به همین دلیل از آن با عنوان «پسنده» یاد شده نام برده شده است.(41)
در میان اصحاب امام رضا(علیه السّلام) کسانی هستند که حتی اگر عرب نیز بوده اند، در شهرهای ایرانی زندگی می کرده و نامی ایرانی یافته اند. چند نفری که به «همدانی» شهرت دارند ندانستیم که «همدانی» هستند یا «همدانی». بنابراین یادی از آنها نکردیم. از «رازی» ها و «قمی» ها و غیر شهرهای ایران هم یاد نکرده ایم. کسانی که لقب آنها منسوب به شهرهای ایرانی است عبارتند از: ابراهیم بن ابی محمد خراسانی (مسند الرضا(علیه السّلام) 2/ 511) ابو سعید الخراسانی (مسند 2/ 514) محمد بن عبدالله الخراسانی (مسند 2/ 548) سلیمان بن حفص مروزی (مسند 2/ 533) سلیمان بن صالح مروزی (مسند 2/ 534/) سهل بن قاسم نوشجانی (مسند 2/ 534) ابو القاسم الفارسی (مسند 2/ 515) فتح بن یزید الجرجانی (مسند 2/ 542) فضالة بن ایوب ازدی سکن اهواز (مسند 2/543) محمد بن اسحاق طالقانی (مسند 2/ 545) محمد بن ابی یعقوب بلخی (مسند 2/545)) محمد بن زید طبری (اصله کوفی) (مسند 2/ 547) نعیم بن صالح طبری (مسند 2/ 553) ابو سعید النیسابوری (مسند 2/ 515) حمزة بن جعفر الارجانی (مسند 2/ 515) ابو حیون مولی الرضا (مسند 2/ 514).
پی نوشت‌ها:
(1). تهذیب التهذیب، العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل، هند، 1325 ق، ج 7، ص 387.
(2). الثقات، أبو حاتم التمیمی البستی، محمد بن حبان بن أحمد، مجلس دائره المعارف العثمانیه، هند ، 1393 ق، چاپ اول، ج 8، ص 456 - 457.
(3). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 223؛ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(صلّى الله علیهم)، صفار، محمد بن حسن، محقق / مصحح: کوچه باغى، محسن بن عباس على، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق، چاپ دوم، ص 118؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 23، ص 336.
(4). التوحید، ابن بابویه، محمد بن على، مکتبة الصدوق، تهران، 1398 ق، ص 117؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، نشر اعلمی، تهران، بی تا، ج 1، ص 16.
(5). معادن الحکمه فی مکاتیب الائمه (علیهم السلام)، فیض کاشانی، محمد، تحقیق: احمدی، علی، جامعه مدرسین قم، 1407ق، ج 2، ص 176.
(6). قرب الإسناد، حمیرى، عبد الله بن جعفر، مکتبة نینوی، تهران، بی تا، ص 203، 206.
(7). عیون اخبار الرضا(علیه السّلام)، همان،ج 2، ص 87.
(8). کتاب التفسیر، عیاشى، محمد بن مسعود، تحقیق: رسولى محلاتی، سید هاشم، چاپخانه علمیه، تهران، 1380 ق، چاپ اول، ج 1، ص 360؛ بحارالانوار، همان، ج 23 ص 296.
(9). محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء، راغب أصفهانى، أبو القاسم الحسین بن محمد، منشورات الرضی، قم، 1374 ش، ج 1، ص 589.
(10). دعبل بن علی الخزاعی شاعر اهل بیت(علیهم السّلام)،عبد الکریم الاشتر، دار الفکر، دمشق، 1404 ق، ص 83؛ الغدیر فى الکتاب و السنة و الادب، امینى، عبد الحسین، دار الکتب العربی، بیروت، 1397 ق، ج 2، ص 359؛ إتحاف بحب الأشراف، شبراوى، جمال الدین، المطبعة الادبیه، مصر، 1416 ق، الاتحاف، ص 161.
(11). «فیا رب زد قلبی هدیّ و بصیرة».
(12). دعبل بن علی الخزاعی، همان، ص 89، از عیون اخبار الرضا(علیه السّلام)، همان، ص 368؛ فصول المهمة فی معرفة الأئمة علیهم مالکى، ابن صباغ، منشورات الاعلمی، تهران، ص 231.
(13). دعبل بن علی الخزاعی، همان، ص 91.
(14). همان، ص 95 - 98.
(15). فتوح البلدان، بلاذرى، احمد بن یحیى، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1404 ق، ص 37؛ دعبل بن علی الخزاعی، همان، ص 107.
(16). دعبل بن علی الخزاعی، همان، ص 212؛ همان، ، ص 247.
(17). همان، ص 140.
(18). سفرنامه ابو دلف در ایران، ابو دلف، مترجم: طباطبائی، ابوالفضل، زوار، تهران، 1354 ش، ص 89 در قرن چهارم از آن خبر داده است.
(19). معجم البلدان، الحموى، شهاب الدین ابو عبد الله یاقوت بن عبد الله، بیروت، دار صادر، 1995م، چاپ دوم، ج 1، ص 285؛ مرات البلدان، اعتماد السلطنه، محمدحسن خان، ت‍ص‍ح‍ی‍ح: ن‍وائ‍ی، ع‍ب‍دال‍ح‍س‍ی‍ن ، م‍ح‍دث، م‍ی‍ره‍اش‍م، دان‍ش‍گ‍اه تهران، تهران، 1367 ش، ج 1، ص 132.
(20). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام) از مدینه تا مرو، عرفان منش، جلیل، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد، 1374 ش، ص 58 - 59.
(21). همان، ص 59 - 60.
(22). همان، ص 61.
(23). دیار شهر یاران، اقتداری، احمد، انجمن آثار ملی، تهران، 1353 ش، ج 1، ص 554 و368؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام)، همان، ص 57.
(24). دیار شهر یاران، همان، ص 320 و 869 و 771 و 775.
(25). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السلام)، همان، ص 63.
(26). مرات البلدان، همان، ج 1، ص 368؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السلام)، همان، ص 78 - 79.
(27). یادگارهای یزد، افشار، ایرج، انجمن آثار ملی، تهران، 1354 ش، ج 1، ص 357 و 358. قسمت هایی از کتیبه کاشی معرق مورد نظر که اشاره به ورود امام رضا(علیه السلام) در آن آمده، به طور عمده از بین رفته است.
(28). یادگارهای یزد، همان، ج 1، ص 173 - 177.
(29). همان، صص 383 - 384.
(30). همان، ص 211 - 217.
(31). همان، ص 917.
(32). همان، ج 2، ص 918 گویا نویسنده دانشمند کتاب جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام) از این موارد و نمونه بعدی غفلت کرده اند.
(33). همان، ج 2، ص 274.
(34). تاریخ نائین، بلاغی، عبدالحجه، بی نا، تهران، ۱۳۶۹ ق، ج 2، ص 236 – 237؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام)، همان، ص 109.
(35). تاریخ نائین، همان، ج 2، ص 230، 237، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام)، همان، ص 113 - 115.
(36). التدوین فی أخبار قزوین، الرافعی القزوینی، عبد الکریم بن محمد، تحقیق: عطاری، عزیز الله، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1408 ق، ج 3، ص 428.
(37). میراث فرهنگی نطنز، اعظم واقفی، سید حسین، انجمن میراث فرهنگی نطنز، تهران، 1374 ش، ص 158 - 161.
(38). بحر الانساب، حسینی الموصلی، رکن الدین، افست اسلامیه، تهران، ۱۳۸۵ ق، ص 101 - 103 اشاره به ولایت خراسان کرده نه خصوص دامغان. (جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام)، همان، ص 116 - 117).
(39). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السلام)، همان، ص 132 - 133.
(40). الثاقب فی المناقب، محمدبن‌علی طوسی، مصحح: نبیل رضا علوان، انصاریان، قم، 1411 ق، ص 146. گفته شده که شاید حمراء آن روزگار ده سرخ فعلی باشد. (جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السلام)، همان، ص 136).
(41). الثاقب فی المناقب، همان، ص 147.
منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381 ش.
در میان امامان شیعه، امام رضا(علیه السّلام) تنها امامی است که در کشور اسلامی ایران دفن شده است؛ امامی که از بدو ورودش به این سرزمین، سبب خیر و برکت و وجود پرجودش منشأ خیرات و مبرّات شد. در حال حاضر آرزوی هر مسلمان شیعهِ ایرانی آن است که سالانه یک بار و یا حتی بیشتر به زیارت مرقد شریفش مشرّف شود. گفتار «ابن حبّان» در این باره نشان می دهد که نه تنها شیعیان؛ بلکه محدّثان و مردمان سنّی مذهب نیز زمانی احترام وافر نسبت به قبر آن امام همام از خود نشان می داده اند و به زیارت قبر شریفش نائل شده و بهره می گرفتند.
بنا به نقل «ابن حجر» افرادی چون «ابوبکر بن خزیمه» و «ابو علی ثقفی» و عدّه ای دیگر از مشایخ محدّثین به زیارت مرقد شریفش می رفته اند.(1) «ابن حبان» از محدثان و رجال شناسان قرن چهارم هجری، ذیل نام علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) می نویسد: «علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) به وسیله سمّی که مأمون به ایشان خوراند، رحلت یافت. این حادثه در روز شنبه، آخرین روز صفر سال 203 بود. قبر او در سناباد، خارج از نوقان در کنار قبر هارون معروف است. من بارها آن را زیارت کرده ام. وقتی در طوس بودم، هیچ مشکلی بر من وارد نمی شد، مگر آن که به زیارت قبر علی بن موسی الرضا(صلوات الله علی جده و علیه) رفته و از خدا گشایش آن را می خواستم و به درجه اجابت می رسید و سختی از من برطرف می شد». بعد می نویسد: «و هذا شی‌ء قد جرّبته مراراً فوجدته کذلک اماتنا الله علی محبّة المصطفی و اهل بیته صلّی الله علیه و علیهم اجمعین»(2)؛ (و این چیزی است که بارها آن را تجربه کردم و دیدم نتیجه همان بود، خدا ما را با محبت رسول خدا و اهل بیتش بمیراند).
از نظر تاریخی، تردیدی نیست که وجود قبر امام(علیه السّلام) در این محدوده، موجب گسترش تشیع بوده است. تماس شیعیان این ناحیه با امام(علیه السّلام) و نگارش نامه هایی به آن حضرت و طرح سؤال و گرفتن پاسخ، یکی از شواهد این امر است. مجموعه نامه های امام(علیه السّلام) به افراد مختلف در توضیح مبانی شیعه به راحتی، گستردگی آن را نشان می دهد؛ نامه هایی از قبیل تبیین جایگاه اهل بیت در کتاب و سنّت.(3) برخی از مسائل کلامی(4) و نیز مسائل اختلافی میان شیعه و سنی مانند مسأله ایمان ابو طالب(5)، توضیح مصداق شیعه(6)، توضیح مصداق صحابی(7) و معنای اولی الأمر(8) و جز آن. این پاسخ ها آموزه هایی بود که برای شیعیان به عنوان دیدگاه قطعی پذیرفته می شد. گزارشی هم حکایت از آن دارد که امام اموال خود را در روز عرفه میان مردم قسمت کرد و در برابر اعتراض «فضل بن سهل» که آن را «زیان» خوانده بود، امام آن را «غنیمت» دانست.(9)
یکی از شیعیان خالص امام(علیه السّلام) که در زمان حضور امام(علیه السّلام) در مرو به خدمت ایشان رسید، «دعبل خزاعی» بود. دانسته است که طایفه خزاعیان از طوایف شیعی عرب به شمار می روند و دعبل در این زمان شاعر برجسته عرب، خزاعی و شیعی شناخته می شد. زمانی که دعبل به «خراسان» آمد، قصیده تائیه خود را سروده و گفته بود که نباید کسی پیش از امام رضا(علیه السّلام) آن را بشنود.(10) این قصیده تاریخ شیعه را در این دوره منعکس می کند، تاریخی که همراه با درد و رنج و قتل و آزار است:
مدارس آیات خلت من تلاوة *** و منزل وحی مقفر العرصات
لآل رسول الله بالخیف من منی *** و بالرکن و التعریف و الجمرات
دیار علی و الحسین و جعفر *** و حمزة و السجاد ذی الثفنات
دیار عفاها جور کلّ منابذ *** و لم تعف بالأیّام و السنوات
... هم أهل میراث النبی اذا انتموا *** و هم خیر سادات و خیر حماة
تخیرتهم رشداً لأمری فإنهم *** علی کلّ حال خیرة الخیرات
نبذت الیهم بالمودة جاهدا(11) *** و زد حبّهم یا ربّ فی حسناتی
... أ لم تر أنّی مذ ثلاثین حجة *** أروح و أغدو دائم الحسرات
أری فیئهم فی غیرهم متقسّما *** و أیدیهم من فیئهم صفرات
دعبل امیدوار است که امامت در اختیار اهل بیت قرار گیرد:
خروج امام لا محالة خارج *** یقوم علی اسم الله و البرکات
یمیّز فینا کلّ حقّ و باطل *** و یجزی علی النعماء و النقمات
امام از این شعر به شدت متأثر شد و یک صد دینار از دینارهایی که به اسم مبارک امام ضرب شده بود، به همراه جبّه ای به وی داد.(12) عجیب آن که در راه دزدان قافله ای را که دعبل در آن بود مورد حمله قرار دادند و پس از آن که دعبل را شناختند و او قصیده خود را برای آنها خواند، وسائل اهل قافله را پس دادند. مردمان قم، از وی خواستند تا جبّه اهدائی امام را به قیمت هزار دینار به آنان بفروشد، اما او نپذیرفت. پس از خروج از قم، جوانان عرب آن را از وی گرفتند. وی به شهر برگشت و تنها رضایت داد تا بخشی از جبه را به وی داده و هزار دینار نیز بگیرد.(13) به نظر آقای «اشتر» وی به احتمال در قم مانده تا زمانی که خبر درگذشت امام را شنیده است.
مأمون از روی خباثتی که داشت امام(علیه السّلام) را در نزدیکی قبر پدرش رشید در «طوس» دفن کرد. این امر آشوبی در وجود دعبل و شیعیان برانگیخت. در اشعار بعدی دعبل حملات صریحی به عباسیان است. وی به ویژه به همین ماجرا اشاره کرد:
«أری أمیّة معذورین ان قتلوا *** و لا أری لبنی العباس من عذر
... قبران فی طوس: خیر الخلق کلهم *** و قبر شرّهم هذا من العبر»(14)
زمانی که مأمون در سال 210 فدک را به «طالبیان» بازگرداند، دعبل در شعری چنین سرود:
«أصبح وجه الزمان قد ضحکا *** بردّ مأمون هاشم فدکا»(15)
دعبل با همه ارتباطی که با امیران و درباریان دوره مأمون و معتصم داشت، هیچ گاه از تشیع دست نکشید و خود می گفت که پنجاه سال است که چوبه دار خود را همراه می برد؛ اما کسی او را بر دار نیاویخته است. اشعار وی در ستایش اهل بیت بسیار فراوان است:
«بأبی و أمی خمسة أحبهم *** لله، لا لعطیة أعطاها
بأبی النبی محمد و وصیّه *** الطیّبان و بنته و ابناها»(16)
و در آخرین شعری که پیش از وفاتش سرود، گفت:
«أعدّ لله یوم یلقاه دعبل: *** أن لا اله الا الله
... لله مولاه و النبیّ و من *** بعدهما فالوصیّ مولاه(17)
به هر روی در زمینه گسترش تشیع در ایران، یکی از نکات غیر قابل انکار، آمدن امام رضا(علیه السّلام) به ایران است. توجه به حفظ آثار بر جای مانده از مسیر امام(علیه السّلام) در شهرها و مناطقی که به نحوی محل استقرار امام(علیه السّلام) بوده، نشان از علاقه ویژه شیعی در میان مردم است، هر چند ممکن است درباره برخی از این مکان ها و ارتباط آنها با امام رضا(علیه السّلام) خبر درستی در دست نداشته باشیم.
به عنوان نمونه، مسجد امام رضا در «اهواز»(18) یکی از قدیمی ترین نقاطی است که در ایران به نام امام رضا(علیه السّلام) وجود دارد. جدای از «ابو دلف»، «یاقوت» هم از «پل شوشتر» در «اهواز» و مسجدی که به نام امام رضا(علیه السّلام) روبروی آن بوده یاد کرده است.(19) دو نقطه منسوب به امام رضا(علیه السّلام) در شهر «شوشتر» است یکی از آنها کمی دورتر از پل «شاه علی» و لشکر(20) و دیگری در شرق «شوشتر» نزدیک رودخانه «شطیط.»(21) بر این بنای دوم تاریخی از سال 1094 دیده می شود.
قدمگاه دیگری هم در شرق شهر «دزفول» موجود است.(22) همه اینها به نام امام رضا(علیه السّلام) «دیمی» قرار دارد که این «دیمی» نامی بر گرفته از منطقه است.(23) دو بقعه دیگر، یکی در «دزفول» و دیگری در «شوشتر» با نام «شاخراسون» وجود دارد. دو بقعه دیگر در «شوشتر» با نام های «امام ضامن» در حوالی «کنارستان» و «بقعه امام رضا(علیه السّلام)» در حوالی «بلوک عقیقی» وجود دارد.(24) محلی هم به عنوان «قدمگاه امام رضا(علیه السّلام)» در جنوب آبادی «کهنک»(25) در حوالی «شوشتر» وجود دارد. در شهر «ارجان» که در قدیم شهر آبادی بوده و اکنون در یک فرسخی آن «بهبهان» با قدمت سیصدساله وجود دارد، محلی با نام قدمگاه یا مسجد امام رضا(علیه السّلام) است که گفته شده حضرت در حرکت خود به خراسان در اینجا نماز خوانده اند.(26)
مسجد قدمگاه امام رضا(علیه السّلام) در «ابرقو»، مشهور به مسجد بیرون هم از اماکنی است که شناخته شده و آثاری از آن بر جای مانده است.(27) در شهر «یزد» هم چندین قدمگاه وجود دارد. از جمله آنها قدمگاه «خرانق» (مشهدک) است. «خرانق» در شصت کیلومتری شهر «یزد» قرار دارد. تاریخ این قدمگاه بر اساس کتیبه موجود در آن مکان به قرن ششم هجری باز می گردد. در این کتیبه آمده است: «لا اله الا اللّه، محمد رسول اللّه، امیر المؤمنین به تاریخ ست و تسعین مائة علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) اینجا رسیده است و در این مشهد فرود آمد و مقام کرد و به تاریخ سنه اثنی و تسعین و خمسمائة خراب بوذ و از جهد بوبکر بن علی ابی نصر فرمودند و به دست ضعیف پرگناه یوسف بن علی بن محمد بنا واکرده شد خدایا بر آن کس رحمت کن کی یک بار قل هو الله به اخلاص در کار آنک فرمود و آنک کرد و آنک خواند کند کتبه یوسف بن علی بن محمد فی شهر ربیع الاول سنة خمس و تسعین و خمسمائة».(28)
به یقین در آن حوالی شیعیانی زندگی می کرده اند که این بقعه را سر پا نگاه داشته اند. اثر تاریخی دیگر مربوط به آثار سفر امام رضا(علیه السّلام) قدمگاه «ده‌شیر» در «فراشاه» است. این قدمگاه در کنار جاده «تفت» به «ده‌شیر» و در مرکز «فراشاه» قرار دارد. کتیبه ای که در محراب بنای آن وجود دارد حکایت از آن می کند که «گرشاسب بن علی» از امرای کاکویه دیلمی در سال 512 آن مکان را ساخته است. بنای مزبور در همان عصر به نام مسجد مشهد علی بن موسی الرضا شهرت داشته است. کتیبه بر جای مانده چنین است:
حاشیه اول: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ ... (شوری 23)
حاشیه دوم: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
و نام دوازده امام.
متن: آیه تطهیر
خط دوم: لا اله الا الله محمد رسول الله (در زیر آن علی ولی الله با خط جدیدتر به آن الحاق شده است)
خط سوم: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ...
خط چهارم: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ...
امر بعمارة هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) العبد المذنب الفقیر الی رحمة الله تعالی کرشاسب بن علی بن فرامز ابن علاء الدوله تقبل الله منه فی شهور سنة اثنی عشرة و خمس مائة.(29)
در محله «دار الشفای یزد»، مسجدی با نام مسجد «فرط» یا «پتک» وجود دارد که بسیار کهن و قدیمی است. داستان بنای این مسجد به زمان خروج «ابو مسلم خراسانی» برمی گردد. گفته شده است که امام رضا(علیه السّلام) چون در سفر خراسان به یزد آمد در این مسجد نماز گزارد. اکنون نیز یکی از حجرات مسجد به نام «صومعه امام رضا(علیه السّلام)» شناخته می شود. این مسجد در سال 1087 بازسازی شده است. سنگی در صومعه وجود دارد با این عبارت: وقف کرد بر صومعه متبرکه امام علی موسی الرضا(علیهما السلام) میرک شربت‌دار فی تاریخ سنة 937.(30)
دو سنگ نبشته یکی با تاریخ 516 در موزه آستان قدس مشهد و دیگری با تاریخ 547 در موزه «فریر گالری واشنگتن» مربوط به مسجد مشهد امام رضا موجود است که هر دو نشانی است از قدمگاه های «یزد» و دیگر حضور تشیع در این دیار. متن هر دو سنگ را آقای افشار چاپ کرده‌اند. عبارات سنگ مورخ 516 چنین است:
حاشیه اول: بسم الله الرحمن الرحیم و نام دوازده امام
حاشیه دوم: بسم الله الرحمن الرحیم و آیه انما ولیکم الله
حاشیه سوم: امر بعمارة المشهد الرضوی علی بن موسی الرضا(علیه السّلام) المذنب الفقیر الی رحمة الله ابو القاسم احمد بن علی بن احمد العلوی الحسینی تقبل الله منه
پیشانی: الله اکبر
متن: هذا مقام الرضا(علیه السلام) اقبل علی صلاتک و لاتکن من الغافلین شعبان سنة ستة عشر و خمس
زیر: مائة. عمل عبدالله بن احمد مره.(31)
سنگ نبشته دوم:
حاشیه اول: آیه 17 و 18 آل عمران
حاشیه دوم و سوم: بسم الله الرحمن الرحیم و نام چهارده معصوم
پیشانی: آیه تطهیر
متن: سوره اخلاص و این جمله: امر بعمارة هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) العبد المذنب الی رحمة الله تعالی جنید بن عمار بر الفاد (نقطه فاء مشخص نیست).
زیر سنگ: فی سنة سبع و اربعین و خمس مائة. عمل احمد بن محمد بن احمد اسک.(32)
مسجد دیگری با نام «مسجد قدمگاه» در شهر یزد در محله مالمیر خارج حصار وجود دارد.(33)
در روستای «بافران» در پنج کیلومتری «نائین» درختی وجود دارد که مردم آن را «موم رضا» می نامند و چنین شهرت دارد که امام رضا(علیه السّلام) زیر این درخت غذا تناول فرموده اند. مردم هم در روز عاشورا و بیست و یکم رمضان در آنجا جمع می شوند. گفته شده که «شاه عباس» هم در آنجا بنایی ساخته بوده است.(34) در خود «نائین» هم قدمگاه مسجد قدیمان وجود دارد. گفته شده که حضرت در این مسجد نماز خوانده است. ایضاً در نائین حمام و مسجد امام رضا(علیه السّلام) وجود دارد که گفته شده حضرت در آنجا استحمام نموده و در مسجد نماز خوانده است. این دو در محله «گودالو» در «نائین» قرار دارند. در پشت مسجد کلوان هم قدمگاهی وجود دارد که منسوب به امام رضاست.(35)
«رافعی» نوشته است که: «قد اشتهر اجتیاز علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) بقزوین و یقال انه کان مستخفیا فی دار داود بن سلیمان غاری»(36)؛ (شهرت دارد که علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) از قزوین عبور کرده و گفته شده که در خانه داود بن سلیمان غازی پنهان بوده است). گویا کسی در این نکته تردید ندارد که مسیر امام در سفر به خراسان از قزوین نبوده است. نیز گزارش شده است که امام رضا(علیه السّلام) از نطنز گذشته و محلی که اکنون به نام قدمگاه [حضرت] علی(علیه السّلام) شهرت دارد مربوط به توقف امام رضا(علیه السّلام) در این شهر است.(37)
همچنین گزارش شده است که امام رضا(علیه السّلام) از «دامغان» گذشته و در محلی با نام «آهوان»، چند آهو خدمت آن حضرت رسیده اند.(38) ورود امام رضا(علیه السّلام) به «نیشابور» در منابع فراوانی آمده است. شیخ «صدوق» از ورود آن حضرت به محله «فرد» در «نیشابور» یاد کرده و نوشته است که تاکنون (نیمه دوم قرن چهارم) در آن محل حمامی بنا شده که به «حمام رضا» مشهور است.(39) همچنین در بیست و شش کیلومتری «نیشابور» قدمگاه معروف منسوب به امام رضا(علیه السّلام) موجود است و به این نام شهرت دارد. جایی هم با نام «عین الرضا» در محلی با نام «حمراء»(40) شناخته شده بوده است. از جایی نیز با نام «پسندیده»، که محل اقامت امام بوده و ایشان از آن راضی بوده و به همین دلیل از آن با عنوان «پسنده» یاد شده نام برده شده است.(41)
در میان اصحاب امام رضا(علیه السّلام) کسانی هستند که حتی اگر عرب نیز بوده اند، در شهرهای ایرانی زندگی می کرده و نامی ایرانی یافته اند. چند نفری که به «همدانی» شهرت دارند ندانستیم که «همدانی» هستند یا «همدانی». بنابراین یادی از آنها نکردیم. از «رازی» ها و «قمی» ها و غیر شهرهای ایران هم یاد نکرده ایم. کسانی که لقب آنها منسوب به شهرهای ایرانی است عبارتند از: ابراهیم بن ابی محمد خراسانی (مسند الرضا(علیه السّلام) 2/ 511) ابو سعید الخراسانی (مسند 2/ 514) محمد بن عبدالله الخراسانی (مسند 2/ 548) سلیمان بن حفص مروزی (مسند 2/ 533) سلیمان بن صالح مروزی (مسند 2/ 534/) سهل بن قاسم نوشجانی (مسند 2/ 534) ابو القاسم الفارسی (مسند 2/ 515) فتح بن یزید الجرجانی (مسند 2/ 542) فضالة بن ایوب ازدی سکن اهواز (مسند 2/543) محمد بن اسحاق طالقانی (مسند 2/ 545) محمد بن ابی یعقوب بلخی (مسند 2/545)) محمد بن زید طبری (اصله کوفی) (مسند 2/ 547) نعیم بن صالح طبری (مسند 2/ 553) ابو سعید النیسابوری (مسند 2/ 515) حمزة بن جعفر الارجانی (مسند 2/ 515) ابو حیون مولی الرضا (مسند 2/ 514).
پی نوشت‌ها:
(1). تهذیب التهذیب، العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل، هند، 1325 ق، ج 7، ص 387.
(2). الثقات، أبو حاتم التمیمی البستی، محمد بن حبان بن أحمد، مجلس دائره المعارف العثمانیه، هند ، 1393 ق، چاپ اول، ج 8، ص 456 - 457.
(3). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 223؛ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(صلّى الله علیهم)، صفار، محمد بن حسن، محقق / مصحح: کوچه باغى، محسن بن عباس على، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق، چاپ دوم، ص 118؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 23، ص 336.
(4). التوحید، ابن بابویه، محمد بن على، مکتبة الصدوق، تهران، 1398 ق، ص 117؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، نشر اعلمی، تهران، بی تا، ج 1، ص 16.
(5). معادن الحکمه فی مکاتیب الائمه (علیهم السلام)، فیض کاشانی، محمد، تحقیق: احمدی، علی، جامعه مدرسین قم، 1407ق، ج 2، ص 176.
(6). قرب الإسناد، حمیرى، عبد الله بن جعفر، مکتبة نینوی، تهران، بی تا، ص 203، 206.
(7). عیون اخبار الرضا(علیه السّلام)، همان،ج 2، ص 87.
(8). کتاب التفسیر، عیاشى، محمد بن مسعود، تحقیق: رسولى محلاتی، سید هاشم، چاپخانه علمیه، تهران، 1380 ق، چاپ اول، ج 1، ص 360؛ بحارالانوار، همان، ج 23 ص 296.
(9). محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء، راغب أصفهانى، أبو القاسم الحسین بن محمد، منشورات الرضی، قم، 1374 ش، ج 1، ص 589.
(10). دعبل بن علی الخزاعی شاعر اهل بیت(علیهم السّلام)،عبد الکریم الاشتر، دار الفکر، دمشق، 1404 ق، ص 83؛ الغدیر فى الکتاب و السنة و الادب، امینى، عبد الحسین، دار الکتب العربی، بیروت، 1397 ق، ج 2، ص 359؛ إتحاف بحب الأشراف، شبراوى، جمال الدین، المطبعة الادبیه، مصر، 1416 ق، الاتحاف، ص 161.
(11). «فیا رب زد قلبی هدیّ و بصیرة».
(12). دعبل بن علی الخزاعی، همان، ص 89، از عیون اخبار الرضا(علیه السّلام)، همان، ص 368؛ فصول المهمة فی معرفة الأئمة علیهم مالکى، ابن صباغ، منشورات الاعلمی، تهران، ص 231.
(13). دعبل بن علی الخزاعی، همان، ص 91.
(14). همان، ص 95 - 98.
(15). فتوح البلدان، بلاذرى، احمد بن یحیى، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1404 ق، ص 37؛ دعبل بن علی الخزاعی، همان، ص 107.
(16). دعبل بن علی الخزاعی، همان، ص 212؛ همان، ، ص 247.
(17). همان، ص 140.
(18). سفرنامه ابو دلف در ایران، ابو دلف، مترجم: طباطبائی، ابوالفضل، زوار، تهران، 1354 ش، ص 89 در قرن چهارم از آن خبر داده است.
(19). معجم البلدان، الحموى، شهاب الدین ابو عبد الله یاقوت بن عبد الله، بیروت، دار صادر، 1995م، چاپ دوم، ج 1، ص 285؛ مرات البلدان، اعتماد السلطنه، محمدحسن خان، ت‍ص‍ح‍ی‍ح: ن‍وائ‍ی، ع‍ب‍دال‍ح‍س‍ی‍ن ، م‍ح‍دث، م‍ی‍ره‍اش‍م، دان‍ش‍گ‍اه تهران، تهران، 1367 ش، ج 1، ص 132.
(20). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام) از مدینه تا مرو، عرفان منش، جلیل، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد، 1374 ش، ص 58 - 59.
(21). همان، ص 59 - 60.
(22). همان، ص 61.
(23). دیار شهر یاران، اقتداری، احمد، انجمن آثار ملی، تهران، 1353 ش، ج 1، ص 554 و368؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام)، همان، ص 57.
(24). دیار شهر یاران، همان، ص 320 و 869 و 771 و 775.
(25). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السلام)، همان، ص 63.
(26). مرات البلدان، همان، ج 1، ص 368؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السلام)، همان، ص 78 - 79.
(27). یادگارهای یزد، افشار، ایرج، انجمن آثار ملی، تهران، 1354 ش، ج 1، ص 357 و 358. قسمت هایی از کتیبه کاشی معرق مورد نظر که اشاره به ورود امام رضا(علیه السلام) در آن آمده، به طور عمده از بین رفته است.
(28). یادگارهای یزد، همان، ج 1، ص 173 - 177.
(29). همان، صص 383 - 384.
(30). همان، ص 211 - 217.
(31). همان، ص 917.
(32). همان، ج 2، ص 918 گویا نویسنده دانشمند کتاب جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام) از این موارد و نمونه بعدی غفلت کرده اند.
(33). همان، ج 2، ص 274.
(34). تاریخ نائین، بلاغی، عبدالحجه، بی نا، تهران، ۱۳۶۹ ق، ج 2، ص 236 – 237؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام)، همان، ص 109.
(35). تاریخ نائین، همان، ج 2، ص 230، 237، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام)، همان، ص 113 - 115.
(36). التدوین فی أخبار قزوین، الرافعی القزوینی، عبد الکریم بن محمد، تحقیق: عطاری، عزیز الله، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1408 ق، ج 3، ص 428.
(37). میراث فرهنگی نطنز، اعظم واقفی، سید حسین، انجمن میراث فرهنگی نطنز، تهران، 1374 ش، ص 158 - 161.
(38). بحر الانساب، حسینی الموصلی، رکن الدین، افست اسلامیه، تهران، ۱۳۸۵ ق، ص 101 - 103 اشاره به ولایت خراسان کرده نه خصوص دامغان. (جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السّلام)، همان، ص 116 - 117).
(39). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السلام)، همان، ص 132 - 133.
(40). الثاقب فی المناقب، محمدبن‌علی طوسی، مصحح: نبیل رضا علوان، انصاریان، قم، 1411 ق، ص 146. گفته شده که شاید حمراء آن روزگار ده سرخ فعلی باشد. (جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(علیه السلام)، همان، ص 136).
(41). الثاقب فی المناقب، همان، ص 147.
منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381 ش.