نماز در ادیان وحیانی و غیر وحیانی
پرسش :
آیا نماز تنها در دین اسلام سفارش شده یا در دیگر دین ها نیز نماز وجود داشته است؟
پاسخ :
از همان آغاز داستانِ عبادت، نماز کامل ترین ابزار سعادت بشر شناخته شد و در تمام ادیان، پیامبران الهی آن را سفارش می کرده اند. با آنکه در هر یک از دین ها، نماز به شکل ها و در زمان ها و مکان های گوناگون بر پا می شده است، در نفس نمازگزاردن، همه دین ها مشترک بوده اند.
در بخش های گوناگون اوستا، پیروان زرتشت به برپا داشتن نماز تشویق شده اند.(2) البته نه نمازی که بدون روح و انس قلبی باشد.(3)
حضرت موسی علیه السلام برای تداوم رسالت الهی خود با برادرش، هارون علیه السلام به برپایی نماز امر می شود.(4)
برپا داشتن نماز یکی از ارکان و مواد پیمانی است که خداوند با بنی اسرائیل بسته است.(5)
پاک بودن بدن و لباس، طهارت (غسل یا وضو) و قبله (رو به بیت المقدس) از شرایط نماز یهودیان است.(6) در آیین یهود مانند اسلام، نماز به صورت جماعت هم برپا می شود.(7)
در کتاب مقدس یهود درباره اصل وجوب(8) اهمیت نماز و دعا،(9) چگونگی برپایی نماز،(10) مکان(11) و زمان نماز(12) مطالبی بیان شده است.
قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللّه ِ آتَانِی الْکِتَابَ وَجَعَلَنِی نَبِیّا وَجَعَلَنِی مُبَارَکاً أَیْنَ مَا کُنتُ وَأَوْصَانِی بِالصَّلاَهِ وَالزَّکَاهِ مَادُمْتُ حَیّا. (مریم: 30 و 31)
من بنده خدا هستم. خداوند به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است. مرا مایه برکت قرار داد، هر کجا که باشیم و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرد.
قاموس کتاب مقدس، نماز را در مسیحیت چنین معنا می کند: «مقصود از نماز، گفت وگو کردن و صحبت داشتن با خدا، خواستن احتیاجات و اظهار تشکر و امتنان برای الطاف و مراحم حق تعالی است».(13)
مسیحیان در روز یک شنبه، نماز ویژه همان روز را دارند.(14) از نظر آنها، نمازی ارزشمند است که با حضور قلب و انس باشد.(15)
نماز در آیین مسیحیت نیز یک فریضه است؛ هر چند اختلاف ها و حتی تناقض هایی در کتاب مقدس دیده می شود. برای مثال، در بخشی از کتاب مقدس اصرار و تکرار در استجابت موثر است،(16) ولی در قسمتی دیگر، از آن نهی شده و نماز و دعای کوتاه و بدون تکرار را تأیید می کند.(17)
در تاریخ گفته شده است که کنفسیوس نماز به جای می آورد.(39) ایرانیان باستان نیز در دوره پارت ها و ساسانیان، نمازی شبیه به نماز مسلمانان داشتند؛ حتی پیش از نماز، وضو می گرفتند. برخی در شبانه روز چهار نوبت نماز و برخی سه نوبت نماز می خواندند.(40) یونانیان باستان با خواندن نماز از خشم خدایان در امان می ماندند و یاری آنها را جلب می کردند.(41) حتی عرب های بت پرست شبه جزیره عربستان، پیش از ظهور اسلام، در حریم کعبه نماز می خواندند. قرآن، نماز آنها را این گونه توصیف می کند: «وَمَا کَانَ صَلاَتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاءً وَتَصْدِیَهً؛ نماز آنها در کنار خانه خدا چیزی جز سوت کشیدن و کف زدن نبود». (انفال: 35)
پی‌نوشت‌ها:
1- کیخسرو شاهروج، آیینه، آیین مزدیسنی، ص 41؛ مری بویس، «دیانت زرتشتی»، ص 155؛ جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی اصغر حکمت، ص 481.
2- سرود یکم اوستا یسنه هات 28 آیه اول (اوستا، 1، 7)؛ هات 54 آیه اول (اوستا، 1، 215)؛ هات 68 آیه 22 و 24 (اوستا، 1، 256)؛ دفتر سوم. یَشتْها، مهریَشْت کرده هشتم آیه 31 (اوستا، 1، 360)؛ قسمت پنج نیایش (اوستا، 2، 559 و 590).
3- آیینه، آیین مزدیسنی، ص 45.
4- نک: یونس: 87.
5- نک: بقره: 77.
6- عبدالعظیم رضایی، اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان، ص 388.
7- کهن راب، گنجینه تلمود، ص 103؛ کتاب اشعیاء نبی، باب 5، آیه 2؛ کتاب مقدس (عهد عتیق) 107؛ کتاب ارمیاء نبی، باب 12، آیه 4؛ کتاب مقدس، (عهد عتیق)، 1114.
8- کتاب مقدس (عهد عتیق)، ش 383؛ سفر تکوین، باب 6، آیه 13.
9- گنجینه تلمود، ص 11، به نقل از: براخوت، باب 32.
10- کتاب اشعیاء، فصل 45، آیه 24؛ اقامه الشهود فی رد الیهود (منقول رضایی)، ص 158.
11- کتاب ارمیاء نبی، باب 12 آیه 4؛ کتاب مقدس (عهد عتیق)، 107؛ کتاب اشعیاء نبی، باب 50، آیه2.
12- کتاب مقدس (عهد عتیق)، 871؛ کتاب مزامیر، باب 55، آیه 18؛ اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان، ص 388.
13- جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، ص 887 .
14- محمدصادق فخرالاسلام، انیس الاعلام، ج 3، ص 320.
15- قاموس کتاب مقدس، صص 384 و 385.
16- انجیل لوقا، باب 18، ش 1 8؛ کتاب مقدس (عهد جدید)، ص 126؛ انجیل لوقا، باب 11، ش511 و 39 و 42 و 44؛ کتاب مقدس (عهد جدید)، 81 ، 111 و 112.
17- انجیل متی، باب 6، ش 7 و 8؛ من وحی المسیح، ص 118؛ قاموس کتاب مقدس، ص 384؛ کتاب مقدس (عهد جدید)، 111.
18- علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج 1، صص 37 و 38؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج3، صص 9 و 10؛ بحارالانوار، ج 11، ص 260.
19- بحارالانوار، ج 11، ص 331.
20- بحارالانوار، ج 11، ص 280.
21- نک: ابراهیم: 37 و 40.
22- نک: مریم: 54.
23- نک: انبیاء: 71 و 72.
24- نک: همان.
25- بحارالانوار، ج 14، ص 16.
26- بحارالانوار، ج 14، ج 98، ص 92؛ رضی الدین علی بن محمد الطاووس، فلاح السائل، ص 22؛ شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج 2، ص 44.
27- ابو علی طبرسی، مجمع البیان، ج 7 و 8 ، ص 166؛ الجامع لاحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، ج15، ص 123.
28- نک: هود: 89؛ الجامع لاحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، ج 9، ص 87 ؛ محمدالدین طریحی، مجمع البحرین، ج 2، ص 230.
29- نک: آل عمران: 37.
30- نک: لقمان: 17.
31- نک: انبیاء: 73.
32- بحارالانوار، ج 12، ص 358.
33- بحارالانوار، ج 13، ص 330.
34- بحارالانوار، ج 12، ص 407.
35- بحارالانوار، ج 11، ص 383.
36- بحارالانوار، ج 11، ص 263.
37- تاریخ جامع ادیان، صص 246 و 247 و 270.
38- تاریخ جامع ادیان، ص 427.
39- احمد شهرستانی، ملل و نحل، ص 21؛ تاریخ جامع ادیان، ص 388.
40- اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان، صص 451 و 453 و263؛ ابوریحان بیرونی خوارزمی، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص 206؛ ملل و نحل، ج 2، ص 57.
41- ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 1، ص 228.
منبع: پرسمان نماز، محسن محمدی، قم: انتشارات مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1389.
از همان آغاز داستانِ عبادت، نماز کامل ترین ابزار سعادت بشر شناخته شد و در تمام ادیان، پیامبران الهی آن را سفارش می کرده اند. با آنکه در هر یک از دین ها، نماز به شکل ها و در زمان ها و مکان های گوناگون بر پا می شده است، در نفس نمازگزاردن، همه دین ها مشترک بوده اند.
نمازگزاری در آیین زرتشت
نماز، یکی از ارکان مهم آیین زرتشت است. زرتشتیان در راه دین داری و رسیدن به کمال، به برپایی نماز امر شده اند. نماز زرتشتیان، بسیار شبیه نماز مسلمانان بوده است که در پنج نوبت باید همراه با دعاهای ویژه ادا می شد. همچنین، مقدماتی را نیز مانند نظافت و طهارت رعایت می کنند که بی شباهت به آموزه های اسلامی نیست. برای مثال، در احکام دین زرتشت آمده است که در صورت نبودن آب، به جای وضو باید تیمم کرد.(1)در بخش های گوناگون اوستا، پیروان زرتشت به برپا داشتن نماز تشویق شده اند.(2) البته نه نمازی که بدون روح و انس قلبی باشد.(3)
نمازگزاری در آیین یهود
خداوند خطاب به موسی علیه السلام می فرماید: «إِنَّنِی أَنَا اللّه ُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلاَهَ لِذِکْرِی؛ همانا من اللّه هستم و معبودی جز من نیست. پس مرا عبادت کن و نماز را برای یاد من به پا دار». (طه: 14)حضرت موسی علیه السلام برای تداوم رسالت الهی خود با برادرش، هارون علیه السلام به برپایی نماز امر می شود.(4)
برپا داشتن نماز یکی از ارکان و مواد پیمانی است که خداوند با بنی اسرائیل بسته است.(5)
پاک بودن بدن و لباس، طهارت (غسل یا وضو) و قبله (رو به بیت المقدس) از شرایط نماز یهودیان است.(6) در آیین یهود مانند اسلام، نماز به صورت جماعت هم برپا می شود.(7)
در کتاب مقدس یهود درباره اصل وجوب(8) اهمیت نماز و دعا،(9) چگونگی برپایی نماز،(10) مکان(11) و زمان نماز(12) مطالبی بیان شده است.
نمازگزاری در آیین مسیحیت
در شریعت عیسی علیه السلام، برپایی نماز از واجبات مهمی است که خداوند، در همان آغاز تولد به او سفارش کرد:قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللّه ِ آتَانِی الْکِتَابَ وَجَعَلَنِی نَبِیّا وَجَعَلَنِی مُبَارَکاً أَیْنَ مَا کُنتُ وَأَوْصَانِی بِالصَّلاَهِ وَالزَّکَاهِ مَادُمْتُ حَیّا. (مریم: 30 و 31)
من بنده خدا هستم. خداوند به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است. مرا مایه برکت قرار داد، هر کجا که باشیم و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرد.
قاموس کتاب مقدس، نماز را در مسیحیت چنین معنا می کند: «مقصود از نماز، گفت وگو کردن و صحبت داشتن با خدا، خواستن احتیاجات و اظهار تشکر و امتنان برای الطاف و مراحم حق تعالی است».(13)
مسیحیان در روز یک شنبه، نماز ویژه همان روز را دارند.(14) از نظر آنها، نمازی ارزشمند است که با حضور قلب و انس باشد.(15)
نماز در آیین مسیحیت نیز یک فریضه است؛ هر چند اختلاف ها و حتی تناقض هایی در کتاب مقدس دیده می شود. برای مثال، در بخشی از کتاب مقدس اصرار و تکرار در استجابت موثر است،(16) ولی در قسمتی دیگر، از آن نهی شده و نماز و دعای کوتاه و بدون تکرار را تأیید می کند.(17)
نماز در دیگر دین های الهی
دیگر پیامبران الهی نیز با تبیین احکام ویژه ای، نماز را برپا داشته اند. برخی از این پیامبران، به نام های آدم(18)، نوح(19)، ادریس(20)، ابراهیم(21)، اسماعیل(22)، اسحاق(23)، یعقوب(24)، داوود(25)، سلیمان(26)، یونس(27)، شعیب(28)، زکریا(29)، لقمان(30)، لوط(31)، ایوب (32)، خضر(33)، ذوالکفل(34)، صالح(35) و شیث(36) هستند.نماز در دین های غیر وحیانی
چون خداجویی در انسان فطری است، بشر در طول تاریخ در پی پرستش و عبادت معبود مورد نظر خود بوده است. با کمی دقت درمی یابیم که مسئله نیایش، به ویژه نماز تنها به ادیان وحیانی محدود نمی شود، چنان که تبّتیان آنگاه که در صومعه جشن می گیرند، نماز می خوانند(37) و نیایش می کنند.(38)در تاریخ گفته شده است که کنفسیوس نماز به جای می آورد.(39) ایرانیان باستان نیز در دوره پارت ها و ساسانیان، نمازی شبیه به نماز مسلمانان داشتند؛ حتی پیش از نماز، وضو می گرفتند. برخی در شبانه روز چهار نوبت نماز و برخی سه نوبت نماز می خواندند.(40) یونانیان باستان با خواندن نماز از خشم خدایان در امان می ماندند و یاری آنها را جلب می کردند.(41) حتی عرب های بت پرست شبه جزیره عربستان، پیش از ظهور اسلام، در حریم کعبه نماز می خواندند. قرآن، نماز آنها را این گونه توصیف می کند: «وَمَا کَانَ صَلاَتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاءً وَتَصْدِیَهً؛ نماز آنها در کنار خانه خدا چیزی جز سوت کشیدن و کف زدن نبود». (انفال: 35)
پی‌نوشت‌ها:
1- کیخسرو شاهروج، آیینه، آیین مزدیسنی، ص 41؛ مری بویس، «دیانت زرتشتی»، ص 155؛ جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی اصغر حکمت، ص 481.
2- سرود یکم اوستا یسنه هات 28 آیه اول (اوستا، 1، 7)؛ هات 54 آیه اول (اوستا، 1، 215)؛ هات 68 آیه 22 و 24 (اوستا، 1، 256)؛ دفتر سوم. یَشتْها، مهریَشْت کرده هشتم آیه 31 (اوستا، 1، 360)؛ قسمت پنج نیایش (اوستا، 2، 559 و 590).
3- آیینه، آیین مزدیسنی، ص 45.
4- نک: یونس: 87.
5- نک: بقره: 77.
6- عبدالعظیم رضایی، اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان، ص 388.
7- کهن راب، گنجینه تلمود، ص 103؛ کتاب اشعیاء نبی، باب 5، آیه 2؛ کتاب مقدس (عهد عتیق) 107؛ کتاب ارمیاء نبی، باب 12، آیه 4؛ کتاب مقدس، (عهد عتیق)، 1114.
8- کتاب مقدس (عهد عتیق)، ش 383؛ سفر تکوین، باب 6، آیه 13.
9- گنجینه تلمود، ص 11، به نقل از: براخوت، باب 32.
10- کتاب اشعیاء، فصل 45، آیه 24؛ اقامه الشهود فی رد الیهود (منقول رضایی)، ص 158.
11- کتاب ارمیاء نبی، باب 12 آیه 4؛ کتاب مقدس (عهد عتیق)، 107؛ کتاب اشعیاء نبی، باب 50، آیه2.
12- کتاب مقدس (عهد عتیق)، 871؛ کتاب مزامیر، باب 55، آیه 18؛ اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان، ص 388.
13- جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، ص 887 .
14- محمدصادق فخرالاسلام، انیس الاعلام، ج 3، ص 320.
15- قاموس کتاب مقدس، صص 384 و 385.
16- انجیل لوقا، باب 18، ش 1 8؛ کتاب مقدس (عهد جدید)، ص 126؛ انجیل لوقا، باب 11، ش511 و 39 و 42 و 44؛ کتاب مقدس (عهد جدید)، 81 ، 111 و 112.
17- انجیل متی، باب 6، ش 7 و 8؛ من وحی المسیح، ص 118؛ قاموس کتاب مقدس، ص 384؛ کتاب مقدس (عهد جدید)، 111.
18- علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج 1، صص 37 و 38؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج3، صص 9 و 10؛ بحارالانوار، ج 11، ص 260.
19- بحارالانوار، ج 11، ص 331.
20- بحارالانوار، ج 11، ص 280.
21- نک: ابراهیم: 37 و 40.
22- نک: مریم: 54.
23- نک: انبیاء: 71 و 72.
24- نک: همان.
25- بحارالانوار، ج 14، ص 16.
26- بحارالانوار، ج 14، ج 98، ص 92؛ رضی الدین علی بن محمد الطاووس، فلاح السائل، ص 22؛ شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج 2، ص 44.
27- ابو علی طبرسی، مجمع البیان، ج 7 و 8 ، ص 166؛ الجامع لاحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، ج15، ص 123.
28- نک: هود: 89؛ الجامع لاحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، ج 9، ص 87 ؛ محمدالدین طریحی، مجمع البحرین، ج 2، ص 230.
29- نک: آل عمران: 37.
30- نک: لقمان: 17.
31- نک: انبیاء: 73.
32- بحارالانوار، ج 12، ص 358.
33- بحارالانوار، ج 13، ص 330.
34- بحارالانوار، ج 12، ص 407.
35- بحارالانوار، ج 11، ص 383.
36- بحارالانوار، ج 11، ص 263.
37- تاریخ جامع ادیان، صص 246 و 247 و 270.
38- تاریخ جامع ادیان، ص 427.
39- احمد شهرستانی، ملل و نحل، ص 21؛ تاریخ جامع ادیان، ص 388.
40- اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان، صص 451 و 453 و263؛ ابوریحان بیرونی خوارزمی، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص 206؛ ملل و نحل، ج 2، ص 57.
41- ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 1، ص 228.
منبع: پرسمان نماز، محسن محمدی، قم: انتشارات مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1389.