چگونگی شکل گیری کلیسای ارتدوکس
پرسش :
کلیسای ارتدوکس چگونه شکل گرفت؟
پاسخ :
پیدائی این فرقه قبل از آن که ریشه ی اعتقادی داشته باشد، منشأ جغرافیایی داشته و حاکی از جدایی است. مهم ترین جدایی در تاریخ مسیحیت، در اواخر قرن پنجم میلادی، هنگام تجزیه ی روم به بخش شرقی و غربی پیش آمد، کلیسای روم مرکز بخش غربی مسیحیت بود. کلیسای روم معتقد بود که باید رهبری تمام اسقف های جهان را برعهده داشته باشد، چون اعتبار خود را از پطرس رسول می گرفت. مسیحیت شرقی که مهم ترین کلیسای آن کلیسای قسطنطنیه بود، پنج مرکز مهم مسیحیت، یعنی اورشلیم، انطاکیه، رُم، اسکندریه و قسطنطنیه را از نظر اعتبار و اقتدار برابر می دانست.
کلیسای بخش غربی، کشورهای فرانسه، انگلستان، اسپانیا، و برخی کشورهای دیگر اروپایی را شامل می شد و بخش شرقی علاوه بر یونان، برخی مناطق اروپای شرقی، کلدانیان، سریانیان، ارمنیان، مارونیان، حبشی ها و سایر اهالی شرق جهان مسیحیت را در بر می گرفت. کلیسای غرب را به دلیل آن که مرکز آن در ایتالیا بود و همچنین به دلیل آن که زبان رایج در بخش غربی لاتینی بود، کلیسای لاتینی، می گفتند. کلیسای شرق را هم کلیسای یونانی می گفتند چون یکی از مراکز مهم کلیسای شرق در یونان قرار داشت و زبان رایج در این بخش هم یونانی بود. به همین دلیل، کلیسای ارتدوکس ترجمه یونانی عهد عتیق را برگزید، حال آن که در کلیسای غرب بر استفاده از متن لاتینی کتاب مقدس (ترجمه ی وولگانا) اسرار می شد.(1)
امروزه مسیحیان روسیه، یونان، بلغارستان، صربستان، آلبانی و رومانی پیرو کلیسای ارتدوکس اند. کلیساهای محلی کوچک تر، یعنی کلیسای سوریه، گریگوری ارمنی، قُبطی (مصر) و اتیوپی هم منسوب به این شعبه از مسیحیت هستند که تفاوت های کوچکی در روش و عمل با یکدیگر دارند.(2) ارتدوکس ها خود به 16 فرقه تقسیم می شوند، در حالی که پروتستان ها بیش از 260 فرقه اند و کلیسای کاتولیک کم و بیش وحدت خود را حفظ کرده است.(3)
کلیسای ارتدوکس از رسوم هفت گانه ی مسیحی (تعمید، تأیید، توبه، عشاری ربانی، ورود به منصب روحانی (دست گذاری)، ازدواج و تدهین مریض) فقط دست گذاری را منحصر و مختص به اسقف ها می داند. بقیه رسوم را کشیشان نیز می توانند انجام دهند. این روش با کاتولیک رُم که هنوز اداره ی شعایر دینی را مخصوص اسقف ها می داند تفاوت آشکاری دارد.(4) به علاوه عشای ربانی در مذهب ارتدوکس مهم ترین عبادت به حساب می آید.
در کلیسای ارتدوکس، مناصب بزرگ روحانی به سه رتبه تقسیم می شوند که عبارتند از: «اسقف، کشیش و شمّاس (خادم کلیسا) کار شمّاس ها این است که برگزاری و اداره ی شعایر را برعهده دارند و کشیش دارای سمت نظارت بر آنهاست در حالی که اسقف عهده دار انتخاب و انتصاب این افراد می باشد.»(5)
سراسقف ها و پاتریارک ها دارای امتیازات روحانی بیشتری نسبت به سایر اسقف ها نیستند، بلکه تنها از نظر رتبه و اعمال قدرت بر آنها برتری دارند. مرجع عالی کلیسای ارتدوکس، شورای جهانی است که مجمعی از اسقف ها ی تمام کلیساهای ارتدوکس است. در قرون اخیر امکان تشکیل چنین شورایی فراهم نشده است، اما مناصب کلیسای کاتولیک بنابر آنچه در شورای ترنت به تصویب رسیده به هفت رتبه تقسیم می شود و چهار رتبه در درجه ی پائین تر قرار دارند و به ترتیب عبارتند از: دربان، قاری، خادم کلیسا، متصدی راندن ارواح پلید و شرور. اینها مناصبی است که از کلیسای قدیم همچنان باقی مانده و حتی کارهایی که این افراد بر عهده دارند همچنان اصیل مانده است. این رتبه ها در زمره ی مناصب جزئی قرار دارند و معمولاً از میان گروه دانشجویان الهیات انتخاب می شوند. وظیفه ی ازدواج نکردن به سه رتبه عالی که عبارتند از معاونت شماسی، شماسی و کشیشی ـ که شامل اسقفی و پرسبیتری است ـ تعلق می گیرد.
ارتقا به مقام اسقفی به انتصاب و تقدیس جدید نیازمند است. مقام اسقفی بالاترین رتبه انتصاب است و در مورد اسقف های اعظم و کاردینال ها و حتی خود پاپ، اگرچه حوزه ی عمل وسیع تری دارند، احتیاج به تقدیس بیشتری نیست.
برخلاف غرب، کلیسای ارتدوکس هیچ گونه تعلیمات تفصیلی درباره ی فیض خدا ندارد. به همین دلیل، متکلمان شرق تا حدی به پلاجیانیسم متمایل شده اند و اراده ی انسان را هم علاوه بر فیض خداوند در نجات سهیم می دانند.(6)
مورد اختلاف بعدی بین این دو کلیسا در مسئله به ظاهر جزئی، اما جنجال آفرین عشای ربانی است. در بخش شرقی برای برگزاری آیین عشای ربانی از نان ورآمده و در بخش غربی از نان ورنیامده و فطیر استفاده می کردند.(7) موارد اختلاف جزئی دیگری در اعیاد، مراسم و آداب و رسوم دینی هم بین این دو فرقه مشاهده می شود. مثلاً در مراسم غسل تعمید در شرق سر را سه مرتبه در آب فرو می برنند، در حالی که در غرب آب را به روی سر می پاشیدند.
پی نوشت:
(1). عطاء الله یوسف، الشمس الساطعة فی تاریخ الکنیسه، ص 29.
(2). جان، الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص 36.
(3). ادوارد. ک، تبلور مذهب کاتولیک و مجموعه ی 21 جزوه، ص 212.
(4). همان، ص 57.
(5). پطرس بستانی، دایرة المعارف بستانی، ص 40.
(6). اینار مولند، جهان مسیحیت، ص 34.
(7). رابرت ویر، جهان مذهبی، ج 2، ص 759.
منبع: مسیحیت شناسی مقایسه ای، محمد رضا زیبائی نژاد، انتشارات صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1384، ص 243.
پیدائی این فرقه قبل از آن که ریشه ی اعتقادی داشته باشد، منشأ جغرافیایی داشته و حاکی از جدایی است. مهم ترین جدایی در تاریخ مسیحیت، در اواخر قرن پنجم میلادی، هنگام تجزیه ی روم به بخش شرقی و غربی پیش آمد، کلیسای روم مرکز بخش غربی مسیحیت بود. کلیسای روم معتقد بود که باید رهبری تمام اسقف های جهان را برعهده داشته باشد، چون اعتبار خود را از پطرس رسول می گرفت. مسیحیت شرقی که مهم ترین کلیسای آن کلیسای قسطنطنیه بود، پنج مرکز مهم مسیحیت، یعنی اورشلیم، انطاکیه، رُم، اسکندریه و قسطنطنیه را از نظر اعتبار و اقتدار برابر می دانست.
کلیسای بخش غربی، کشورهای فرانسه، انگلستان، اسپانیا، و برخی کشورهای دیگر اروپایی را شامل می شد و بخش شرقی علاوه بر یونان، برخی مناطق اروپای شرقی، کلدانیان، سریانیان، ارمنیان، مارونیان، حبشی ها و سایر اهالی شرق جهان مسیحیت را در بر می گرفت. کلیسای غرب را به دلیل آن که مرکز آن در ایتالیا بود و همچنین به دلیل آن که زبان رایج در بخش غربی لاتینی بود، کلیسای لاتینی، می گفتند. کلیسای شرق را هم کلیسای یونانی می گفتند چون یکی از مراکز مهم کلیسای شرق در یونان قرار داشت و زبان رایج در این بخش هم یونانی بود. به همین دلیل، کلیسای ارتدوکس ترجمه یونانی عهد عتیق را برگزید، حال آن که در کلیسای غرب بر استفاده از متن لاتینی کتاب مقدس (ترجمه ی وولگانا) اسرار می شد.(1)
امروزه مسیحیان روسیه، یونان، بلغارستان، صربستان، آلبانی و رومانی پیرو کلیسای ارتدوکس اند. کلیساهای محلی کوچک تر، یعنی کلیسای سوریه، گریگوری ارمنی، قُبطی (مصر) و اتیوپی هم منسوب به این شعبه از مسیحیت هستند که تفاوت های کوچکی در روش و عمل با یکدیگر دارند.(2) ارتدوکس ها خود به 16 فرقه تقسیم می شوند، در حالی که پروتستان ها بیش از 260 فرقه اند و کلیسای کاتولیک کم و بیش وحدت خود را حفظ کرده است.(3)
کلیسای ارتدوکس از رسوم هفت گانه ی مسیحی (تعمید، تأیید، توبه، عشاری ربانی، ورود به منصب روحانی (دست گذاری)، ازدواج و تدهین مریض) فقط دست گذاری را منحصر و مختص به اسقف ها می داند. بقیه رسوم را کشیشان نیز می توانند انجام دهند. این روش با کاتولیک رُم که هنوز اداره ی شعایر دینی را مخصوص اسقف ها می داند تفاوت آشکاری دارد.(4) به علاوه عشای ربانی در مذهب ارتدوکس مهم ترین عبادت به حساب می آید.
در کلیسای ارتدوکس، مناصب بزرگ روحانی به سه رتبه تقسیم می شوند که عبارتند از: «اسقف، کشیش و شمّاس (خادم کلیسا) کار شمّاس ها این است که برگزاری و اداره ی شعایر را برعهده دارند و کشیش دارای سمت نظارت بر آنهاست در حالی که اسقف عهده دار انتخاب و انتصاب این افراد می باشد.»(5)
سراسقف ها و پاتریارک ها دارای امتیازات روحانی بیشتری نسبت به سایر اسقف ها نیستند، بلکه تنها از نظر رتبه و اعمال قدرت بر آنها برتری دارند. مرجع عالی کلیسای ارتدوکس، شورای جهانی است که مجمعی از اسقف ها ی تمام کلیساهای ارتدوکس است. در قرون اخیر امکان تشکیل چنین شورایی فراهم نشده است، اما مناصب کلیسای کاتولیک بنابر آنچه در شورای ترنت به تصویب رسیده به هفت رتبه تقسیم می شود و چهار رتبه در درجه ی پائین تر قرار دارند و به ترتیب عبارتند از: دربان، قاری، خادم کلیسا، متصدی راندن ارواح پلید و شرور. اینها مناصبی است که از کلیسای قدیم همچنان باقی مانده و حتی کارهایی که این افراد بر عهده دارند همچنان اصیل مانده است. این رتبه ها در زمره ی مناصب جزئی قرار دارند و معمولاً از میان گروه دانشجویان الهیات انتخاب می شوند. وظیفه ی ازدواج نکردن به سه رتبه عالی که عبارتند از معاونت شماسی، شماسی و کشیشی ـ که شامل اسقفی و پرسبیتری است ـ تعلق می گیرد.
ارتقا به مقام اسقفی به انتصاب و تقدیس جدید نیازمند است. مقام اسقفی بالاترین رتبه انتصاب است و در مورد اسقف های اعظم و کاردینال ها و حتی خود پاپ، اگرچه حوزه ی عمل وسیع تری دارند، احتیاج به تقدیس بیشتری نیست.
برخلاف غرب، کلیسای ارتدوکس هیچ گونه تعلیمات تفصیلی درباره ی فیض خدا ندارد. به همین دلیل، متکلمان شرق تا حدی به پلاجیانیسم متمایل شده اند و اراده ی انسان را هم علاوه بر فیض خداوند در نجات سهیم می دانند.(6)
مورد اختلاف بعدی بین این دو کلیسا در مسئله به ظاهر جزئی، اما جنجال آفرین عشای ربانی است. در بخش شرقی برای برگزاری آیین عشای ربانی از نان ورآمده و در بخش غربی از نان ورنیامده و فطیر استفاده می کردند.(7) موارد اختلاف جزئی دیگری در اعیاد، مراسم و آداب و رسوم دینی هم بین این دو فرقه مشاهده می شود. مثلاً در مراسم غسل تعمید در شرق سر را سه مرتبه در آب فرو می برنند، در حالی که در غرب آب را به روی سر می پاشیدند.
پی نوشت:
(1). عطاء الله یوسف، الشمس الساطعة فی تاریخ الکنیسه، ص 29.
(2). جان، الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص 36.
(3). ادوارد. ک، تبلور مذهب کاتولیک و مجموعه ی 21 جزوه، ص 212.
(4). همان، ص 57.
(5). پطرس بستانی، دایرة المعارف بستانی، ص 40.
(6). اینار مولند، جهان مسیحیت، ص 34.
(7). رابرت ویر، جهان مذهبی، ج 2، ص 759.
منبع: مسیحیت شناسی مقایسه ای، محمد رضا زیبائی نژاد، انتشارات صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1384، ص 243.