علت شکسته بودن نماز مسافر
پرسش :
چرا نمازهاى ظهر و عصر و عشا در حال سفر شکسته باید خوانده شود، حکمت آن چیست؟ آیا به سبب آن نیست که در سفر، خوف و ترس وجود دارد؟
پاسخ :
لزوم شکسته خواندن نمازهاى چهار رکعتى در سفر یک امر تعبدى است و ارتباطى به مسأله ترس در هنگام سفر و یا وجود مشقت و مانند آن ندارد و اما اگر خداوند در آیه 101 سوره نساء مى‌فرماید: «و اذَا ضَرَبتُم فِى الاَرضِ فَلَیسَ عَلَیکُم جُناحٌ ان تَقصُروا مِنَ الصَّلوٰةِ ان خِفتُم ان یَفتِنَکُمُ الَّذینَ کَفَرُوا انَّ الکافِرینَ کانوا لَکُم عَدُوًّا مُبیناً؛ هنگامى که سفر کنید، گناهى بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید، اگر از فتنه و خطر کافران بترسید؛ زیرا کافران براى شما دشمن آشکارى هستند.»
در تفسیر آیه وجوه مختلفى بیان شده است:
1. مقیّد شدن شکسته شدن نماز به خوف و ترس به خاطر وضع مسلمانان در صدر اسلام است، چرا که به سبب خطرهاى فراوانى که آن‌ها را تهدید مى‌کرد، یکسره در ترس و وحشت قرار داشتند. به اصطلاح فنى «قید غالبى» است. در علم اصول بررسى شده که «قید غالبى» مفهوم ندارد، بدین معنا که هرگز مفهوم آیه این نیست که «پس اگر نترسیدید، نماز را کامل بخوانید» بلکه فقط گزارشى از وضعیت مسلمانان است.
موارد دیگرى از این قبیل در قرآن وجود دارد.1
2. بعضى مفسّران معتقدند که مسأله نماز قصر نخستین بار هنگامى که مسلمانان در ترس و وحشت از دشمن قرار داشتند، وضع شده است؛ سپس این حکم توسعه پیدا کرده و در همه موارد سفر (چه همراه با ترس باشد یا نباشد) وارد شده است.
3. ممکن است این قید، جنبه تأکید داشته باشد؛ یعنى نماز شکسته در هر حال بر مسافر لازم است، امّا هنگام خوف از دشمن تأکید بیش‌ترى بر آن هست.2
4. معنى جمله «فَلَیسَ عَلَیکُم جُناحٌ ان تَقصُروا مِنَ الصَّلوٰةِ» این نیست که پس نماز کامل خواندن نیز اشکال ندارد؛ زیرا کلمه «جناح» در قرآن براى مواردى به کار مى‌رود که شنونده فکر مى‌کند نباید کارى را انجام دهد در این گونه موارد خداوند مى‌فرماید «جناح» اشکالى ندارد که ممکن است معنى آن این باشد که نه تنها اشکالى ندارد بلکه انجام آن واجب است. چنانکه در آیه 158 سوره بقره مى‌خوانیم: «اِنَّ الصَّفا والمَروةَ مِن شَعارِ اللّٰهِ فَمَن حَجَّ البَیتَ اوِ اعتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیهِ ان یَطَّوَّفَ بِهِما...؛ همانا صفا و مروه از شعائر (و نشانه‌هاى) خداوند است. پس کسى که حج یا عمره انجام مى‌دهد گناهى ندارد که بر آن دو طواف کند (سعى صفا و مروه انجام دهد)....»
در این آیه نیز براى وجوب سعى بین صفا و مروه از کلمه «لا جناح» استفاده شده است.3
در روایتى مى‌خوانیم:
دو تن از یاران و شاگردان امام صادق و امام باقر علیهم السلام به نام‌هاى زراره و محمد بن مسلم گویند: از امام باقر علیه السلام پرسیدیم نظر شما درباره نماز مسافر چیست؟ چگونه و چند رکعت خوانده مى‌شود؟
فرمود: خداوند مى‌فرماید: وقتى به مسافرت مى‌روید (در سفر) بر شما گناهى نیست که نمازتان را شکسته بخوانید پس شکسته خواندن نماز بر مسافر واجب است چنانکه در حَضَر (وطن) واجب است که نماز کامل به جا آورده شود. پرسیدیم: خداوند فرموده:«لا جناح عَلَیکُم...» یعنى بر شما گناهى نیست... و نفرموده باید شکسته بخوانید پس چگونه شکسته خواندن واجب است؟ حضرت فرمود: مگر خداوند براى سعى بین صفا و مروه نفرموده: «فلا جناح...»؟ در حالى که سعى واجب است که خداوند فرموده و پیامبرش صلى الله علیه و آله و سلم انجام داده است. شکسته خواندن نماز نیز چنین است:
پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم در مسافرت نمازش را شکسته مى‌خواند و دستور خداوند در قرآن است.4
با توجه به آنچه گذشت شکى نیست که نماز مسافر شکسته است، حتى اگر ترس و وحشتى در کار نباشد. پیروان اهل‌بیت علیهم السلام یعنى شیعیان و نیز پیروان ابوحنیفه شکسته خواندن نماز را در سفر جایز مى‌دانند.5 روایات فراوانى نقل شده که رسول‌خدا صلى الله علیه و آله و سلم هنگام سفر در حجة الوداع و سفر از مکّه به مدینه و سفرهاى دیگر نماز را شکسته مى‌خواندند.6 در جنگ حنین نیز حضرت نماز را شکسته خواندند.7
ابن عباس از پیامبر نقل مى‌کند که از مدینه به مکّه در حالت امنیت مسافرت کرد که هیچ ترسى نبود (جز ترس از خدا) پس دو رکعت خواند.8 بارها از رسول‌خدا پرسیده شد: آن روزها که در سفرها از دشمن مى‌ترسیدیم، گذشته است و الان در امنیت سفر مى‌کنیم. آیا باز نماز شکسته است؟! رسول‌خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: «صدقةُ اللّهِ عَلیکُم فَاقْبَلُوها؛ (نماز شکسته در سفر) هدیه‌اى است از جانب خدا براى شما، پس قبول کنید».9
امام صادق علیه السلام فرمود: «افطار در سفر و نماز قصر از هدایاى الهى است. کسى که از این کار صرف نظر کند (و نماز خود را در سفر تمام بخواند) هدیه الهى را ردّ کرده است.»10
روایات وارده نیز نشان مى‌دهد که خدا خواسته مسافر، در سختى زیاد قرار نگیرد و کارها را بر او سهل گرفته و حکم واجب بودن روزه را نیز برداشته است.
پس به تعبیر پیامبر و اهل‌بیت علیهم السلام شکسته بودن نماز در سفر هدیه‌اى است الهى که انسان نباید ردّ کند. نکته دیگر این است که امروزه نیز سفر با سختى‌ها و مشکلات جسمى و روحى همراه است، اگر چه وسایل مسافرت بسیار راحت شده، ولى باز هم با خطرات دغدغه‌ها و خستگى‌هاى فراوانى همراه است که به هیچ وجه با بودن در وطن قابل مقایسه نیست.
در پایان این نکته را متذکر مى‌شویم که همه ما در احکام دینى باید به متخصص در فقه، رجوع کنیم و این همان تقلید از مجتهدى است که سالیان طولانى از عمر خود را در فهم احکام دین سپرى نموده است و به نظر همه مراجع تقلید واجب است که مسافر، نمازش را شکسته بخواند و اگر ما به این دستور عمل نکنیم نمازمان صحیح نمى‌باشد پس باید روحیه تعبّد در احکام شرعیه را در خویش پرورش دهیم و توجه داشته باشیم که مراجع تقلید هم چنین فکرهایى به ذهنشان مى‌رسد، ولى با تحقیق، فتوا مى‌دهد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). تفسیر المیزان، علامه طباطبایى، ج 5، ص 61.
(2). تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانى لاهیجى، ج 3، ص 78-80.
(3). المیزان، ج 1، ص 386؛ نمونه، ج 4، ص 96؛ مجمع البیان، ج 3، ص 154.
(4). مجمع البیان، همان؛ تفسیر عیاشى، ج 1، ص 272.
(5). مغنى المحتاج، محمد بن شربینى، ج 1، ص 263؛ کتاب الام، شافعى، ج 1، ص 207؛ مجمع البیان، ج 3، ص 154.
(6). السنن الکبرى، بیهقى، ج 3، ص 134، کتاب الصلاة.
(7). همان، ص 136.
(8). همان، ص 135.
(9). همان، ص 134.
(10). وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 8، ص 520.
منبع: پرسمان قرآنی فلسفه احکام، سید علی هاشمی نشلجی، نشر جمال، 1390.
لزوم شکسته خواندن نمازهاى چهار رکعتى در سفر یک امر تعبدى است و ارتباطى به مسأله ترس در هنگام سفر و یا وجود مشقت و مانند آن ندارد و اما اگر خداوند در آیه 101 سوره نساء مى‌فرماید: «و اذَا ضَرَبتُم فِى الاَرضِ فَلَیسَ عَلَیکُم جُناحٌ ان تَقصُروا مِنَ الصَّلوٰةِ ان خِفتُم ان یَفتِنَکُمُ الَّذینَ کَفَرُوا انَّ الکافِرینَ کانوا لَکُم عَدُوًّا مُبیناً؛ هنگامى که سفر کنید، گناهى بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید، اگر از فتنه و خطر کافران بترسید؛ زیرا کافران براى شما دشمن آشکارى هستند.»
در تفسیر آیه وجوه مختلفى بیان شده است:
1. مقیّد شدن شکسته شدن نماز به خوف و ترس به خاطر وضع مسلمانان در صدر اسلام است، چرا که به سبب خطرهاى فراوانى که آن‌ها را تهدید مى‌کرد، یکسره در ترس و وحشت قرار داشتند. به اصطلاح فنى «قید غالبى» است. در علم اصول بررسى شده که «قید غالبى» مفهوم ندارد، بدین معنا که هرگز مفهوم آیه این نیست که «پس اگر نترسیدید، نماز را کامل بخوانید» بلکه فقط گزارشى از وضعیت مسلمانان است.
موارد دیگرى از این قبیل در قرآن وجود دارد.1
2. بعضى مفسّران معتقدند که مسأله نماز قصر نخستین بار هنگامى که مسلمانان در ترس و وحشت از دشمن قرار داشتند، وضع شده است؛ سپس این حکم توسعه پیدا کرده و در همه موارد سفر (چه همراه با ترس باشد یا نباشد) وارد شده است.
3. ممکن است این قید، جنبه تأکید داشته باشد؛ یعنى نماز شکسته در هر حال بر مسافر لازم است، امّا هنگام خوف از دشمن تأکید بیش‌ترى بر آن هست.2
4. معنى جمله «فَلَیسَ عَلَیکُم جُناحٌ ان تَقصُروا مِنَ الصَّلوٰةِ» این نیست که پس نماز کامل خواندن نیز اشکال ندارد؛ زیرا کلمه «جناح» در قرآن براى مواردى به کار مى‌رود که شنونده فکر مى‌کند نباید کارى را انجام دهد در این گونه موارد خداوند مى‌فرماید «جناح» اشکالى ندارد که ممکن است معنى آن این باشد که نه تنها اشکالى ندارد بلکه انجام آن واجب است. چنانکه در آیه 158 سوره بقره مى‌خوانیم: «اِنَّ الصَّفا والمَروةَ مِن شَعارِ اللّٰهِ فَمَن حَجَّ البَیتَ اوِ اعتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیهِ ان یَطَّوَّفَ بِهِما...؛ همانا صفا و مروه از شعائر (و نشانه‌هاى) خداوند است. پس کسى که حج یا عمره انجام مى‌دهد گناهى ندارد که بر آن دو طواف کند (سعى صفا و مروه انجام دهد)....»
در این آیه نیز براى وجوب سعى بین صفا و مروه از کلمه «لا جناح» استفاده شده است.3
در روایتى مى‌خوانیم:
دو تن از یاران و شاگردان امام صادق و امام باقر علیهم السلام به نام‌هاى زراره و محمد بن مسلم گویند: از امام باقر علیه السلام پرسیدیم نظر شما درباره نماز مسافر چیست؟ چگونه و چند رکعت خوانده مى‌شود؟
فرمود: خداوند مى‌فرماید: وقتى به مسافرت مى‌روید (در سفر) بر شما گناهى نیست که نمازتان را شکسته بخوانید پس شکسته خواندن نماز بر مسافر واجب است چنانکه در حَضَر (وطن) واجب است که نماز کامل به جا آورده شود. پرسیدیم: خداوند فرموده:«لا جناح عَلَیکُم...» یعنى بر شما گناهى نیست... و نفرموده باید شکسته بخوانید پس چگونه شکسته خواندن واجب است؟ حضرت فرمود: مگر خداوند براى سعى بین صفا و مروه نفرموده: «فلا جناح...»؟ در حالى که سعى واجب است که خداوند فرموده و پیامبرش صلى الله علیه و آله و سلم انجام داده است. شکسته خواندن نماز نیز چنین است:
پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم در مسافرت نمازش را شکسته مى‌خواند و دستور خداوند در قرآن است.4
با توجه به آنچه گذشت شکى نیست که نماز مسافر شکسته است، حتى اگر ترس و وحشتى در کار نباشد. پیروان اهل‌بیت علیهم السلام یعنى شیعیان و نیز پیروان ابوحنیفه شکسته خواندن نماز را در سفر جایز مى‌دانند.5 روایات فراوانى نقل شده که رسول‌خدا صلى الله علیه و آله و سلم هنگام سفر در حجة الوداع و سفر از مکّه به مدینه و سفرهاى دیگر نماز را شکسته مى‌خواندند.6 در جنگ حنین نیز حضرت نماز را شکسته خواندند.7
ابن عباس از پیامبر نقل مى‌کند که از مدینه به مکّه در حالت امنیت مسافرت کرد که هیچ ترسى نبود (جز ترس از خدا) پس دو رکعت خواند.8 بارها از رسول‌خدا پرسیده شد: آن روزها که در سفرها از دشمن مى‌ترسیدیم، گذشته است و الان در امنیت سفر مى‌کنیم. آیا باز نماز شکسته است؟! رسول‌خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: «صدقةُ اللّهِ عَلیکُم فَاقْبَلُوها؛ (نماز شکسته در سفر) هدیه‌اى است از جانب خدا براى شما، پس قبول کنید».9
امام صادق علیه السلام فرمود: «افطار در سفر و نماز قصر از هدایاى الهى است. کسى که از این کار صرف نظر کند (و نماز خود را در سفر تمام بخواند) هدیه الهى را ردّ کرده است.»10
روایات وارده نیز نشان مى‌دهد که خدا خواسته مسافر، در سختى زیاد قرار نگیرد و کارها را بر او سهل گرفته و حکم واجب بودن روزه را نیز برداشته است.
پس به تعبیر پیامبر و اهل‌بیت علیهم السلام شکسته بودن نماز در سفر هدیه‌اى است الهى که انسان نباید ردّ کند. نکته دیگر این است که امروزه نیز سفر با سختى‌ها و مشکلات جسمى و روحى همراه است، اگر چه وسایل مسافرت بسیار راحت شده، ولى باز هم با خطرات دغدغه‌ها و خستگى‌هاى فراوانى همراه است که به هیچ وجه با بودن در وطن قابل مقایسه نیست.
در پایان این نکته را متذکر مى‌شویم که همه ما در احکام دینى باید به متخصص در فقه، رجوع کنیم و این همان تقلید از مجتهدى است که سالیان طولانى از عمر خود را در فهم احکام دین سپرى نموده است و به نظر همه مراجع تقلید واجب است که مسافر، نمازش را شکسته بخواند و اگر ما به این دستور عمل نکنیم نمازمان صحیح نمى‌باشد پس باید روحیه تعبّد در احکام شرعیه را در خویش پرورش دهیم و توجه داشته باشیم که مراجع تقلید هم چنین فکرهایى به ذهنشان مى‌رسد، ولى با تحقیق، فتوا مى‌دهد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). تفسیر المیزان، علامه طباطبایى، ج 5، ص 61.
(2). تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانى لاهیجى، ج 3، ص 78-80.
(3). المیزان، ج 1، ص 386؛ نمونه، ج 4، ص 96؛ مجمع البیان، ج 3، ص 154.
(4). مجمع البیان، همان؛ تفسیر عیاشى، ج 1، ص 272.
(5). مغنى المحتاج، محمد بن شربینى، ج 1، ص 263؛ کتاب الام، شافعى، ج 1، ص 207؛ مجمع البیان، ج 3، ص 154.
(6). السنن الکبرى، بیهقى، ج 3، ص 134، کتاب الصلاة.
(7). همان، ص 136.
(8). همان، ص 135.
(9). همان، ص 134.
(10). وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 8، ص 520.
منبع: پرسمان قرآنی فلسفه احکام، سید علی هاشمی نشلجی، نشر جمال، 1390.