حکمت و عدل الهی در اجابت دعای گناه کاران و غیر مسلمانان
پرسش :
در احادیث سخن از اجابت دعای گناهکاران و غیر مسلمانان آمده است؛ آیا اجابت دعای آنان باعث ثابت قدمی آنها در مسیر غلط نمی شود؟! و منافی عدل و حکمت الهی نیست؟!
پاسخ :
برای رسیدن به پاسخ این سؤال باید به نکات ذیل توجّه داشت:
مستضعفان قاصر: غیرمسلمانانی که از لحاظ فکری انسان هایی ساد هستند و توان چندانی برای تشخیص حق از باطل ندارند. این گروه از غیرمسلمانان بسیار تحت تاثیر فضای کلی جامعه اند. اگر جامعه مسیحی بود آنها هم مسیحی می شوند، اگر یهودی بود آنها هم یهودی می شوند و اگر مسلمان، آنها هم مسلمان. آنها به خاطر دور بودن از مراکز علم امکان دسترسی به منابع اطلاعاتى و تحقیقاتی را در اختیار ندارند یا به خاطر فرو رفتن در غفلت و سهو و خطا، اصلا احتمال خطا و اشتباه بودن عقایدشان را نمى دهد و یقین دارند که درست می اندیشند.(2) درباره چنین اشخاصی می گوییم که عدم اجابت دعای آنها ممکن است موجب از بین رفتن احساسات و عقاید مذهبی آنها شود و شاید به همین خاطر است که خداوند برخی دعاهای شان را مستجاب می کند.
خداوند در آیات 113 و 114 سوره آل عمران درباره این گونه غیرمسلمانان که – از روی عدم اطلاع از دین حق – با پایبند دانستن خود به دینی خاص، می کوشند به وظایف دینی شان عمل کنند می فرماید: «لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ* یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحین»؛ (آنها همه یکسان نیستند؛ از اهل کتاب، جمعیّتى هستند که [به حق و ایمان] قیام مى کنند؛ و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را مى خوانند؛ در حالى که سجده مى نمایند* به خدا و روز دیگر ایمان مى آورند؛ امر به معروف و نهى از منکر مى کنند؛ و در انجام کارهاى نیک، پیشى مى گیرند؛ و آنها از صالحانند.)
طبیعی است بسته شدن در اجابت دعا به صورت کلی به روی چنین اشخاصی، می تواند تاثیر بسیار مخربی بر دین داری آنها داشته باشد و حتی شعله کم سوی معنویت را در دل های شان خاموش کند. بر همین اساس خداوند - به شرطی که دعای آن غیرمسلمانان خالصانه و بدون طلب حاجات شان از کسی غیراز او باشد - برخی از خواسته های آنها را برآورده می سازد.
معاندان مقصر: غیرمسلمانانی که توان ذهنی مناسبی برای تشخیص حق از باطل دارند اما با علم به مسیر حق باز هم مسیر باطل را می پیمایند. آنها امکان آموختن مسائل را داشته ولى در فراگیرى آن کوتاهى کرده اند. یعنی منابع اطّلاعاتى و تحقیقاتى در اختیار داشته و به اسباب علم نیز دسترسی داشته اند اما با تقصیر خود و بر اثر سستى و تنبلى و سهل انگارى به سراغ علم و به دنبال تحقیق نرفته اند و در جهل و بى خبرى مانده اند و در عین حال از جهل خود با خبرند یعنی مسیر حق را به عمد نپیموده اند.(3) دعای چنین اشخاصی به هیچ وجه مستجاب نمی گردد. در روایات اسلامی بیان شده است که حتی دعای مسلمانان و مؤمنین به خاطر دلایلی هم چون توبه نکردن و عدم تلاش برای خودسازی و پاکی قلب و روح(4) و آلودگی به مال حرام و غصب شده مسلمین(5) و همراهی با فساد و دعوت نکردن به حق(6) و شکستن پیمان هاى الهى در زمینه ایمان و عمل صالح و امانت و درستکارى(7) و... به استجابت نمی رسد. بنابراین به طریق اولی طبیعی است اشخاصی که با تشخیص مسیر حقیقت در دین اسلام، باز هم عناد می ورزند و از انتخاب آن سرباز می زنند، بارها و بارها از رحمت الهی در استجابت دعاهای شان دورند.
بله ممکن است چنین اشخاصی در دنیا از برخی نعمت ها متنعم باشند و در رفاهی ظاهری نیز زندگی کنند اما به فرموده قرآن در آیه 178 سوره عمران چنین اشخاصی به عذابی تدریجی گرفتارند: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ»؛ (آنها که کافر شدند، خیال نکنند اگر به آنان مهلت مى دهیم، به سودشان است! ما به آنان مهلت مى دهیم فقط براى اینکه بر گناهان خود بیافزایند و براى آنها، عذاب خوارکننده اى است).
البته در حالات اضطرار ممکن است اراده خداوند بر اساس روندی استثنائی موجب مستجاب شدن دعای نه تنها پیروان دیگر ادیان، بلکه حتی دعای مشرکان گردد.(8) حالت اضطرار حالتی است که در آن آدمی دست خود را از تمام علل تکوینی و اجتماعی و اعتباری نجات از مهلکه کوتاه می بیند و ناخودآگاه رو به تکیه گاهی می کند که سرمنشأ همه قدرت های جهان است. در اینجاست که ممکن است دعای او نیز در محضر الهی مقبول افتد.(9) زیرا در این وضعیت پرده های غفلت و آثار معصیت از روی دل آدمی و فطرتش به کنار می رود و انسان متوجه علت اصیل معنوی خود می گردد و امکان اجابت دعای او بالا می رود.(10)
در پایان باید به این نکته نیز توجه کرد که حدیث نقل شده در ابتدای بحث باید به صورت کامل مورد توجه قرار گیرد؛ متن کامل این حدیث چنین است: «لَا تُحَقِّرُوا دَعْوَةَ أَحَدٍ فَإِنَّهُ یُسْتَجَابُ لِلْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ فِیکُمْ وَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ»(11)؛ (دعای هیچ کس را به تحقیر ننگریدف همانا که دعای یهودی و مسیحی برای شما مستجاب می شود و دعای او در حق خودش مستجاب نمی گردد). چنانکه روشن و واضح است، منظور از استجابت دعا در این حدیث، دعایی است که شخص غیر مسلمان در حق یک مسلمان می کند، نه اینکه دعایش برای خودش مستجاب باشد.
حال که اجابت دعای شخص غیرمسلمان فقط در حق مسلمانان اجابت می شود، دلیلی برای دلسردی مسلمانان از عدم اجابت ادعیه شان یا تثبیت و تقویت غیرمسلمانان در مواضع شان باقی نمی ماند و بنابراین شائبه ای نیز برای ظلم الهی به بندگانش پدید نمی آید.
پی‌نوشت‌ها:
(1). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407هـ.ق، چاپ چهارم، ج 4، ص 17.
(2). ر.ک: اهداف قیام حسینى، مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، 1389هـ.ش، چاپ دوم، ص 74؛ احکام خانواده، مکارم شیرازی، ناصر، تنظیم: علیان نژاد، وحید، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، 1389هـ.ش، چاپ دوم، ص 498؛ پیام امام امیر المومنین(علیه السلام)، مکارم شیرازی، ناصر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1386هـ.ش، چاپ اول، ج 4، ص 638؛ صراط النجاة، خوئی، ابوالقاسم، حاشیه: تبریزی، جواد، دفتر نشر برگزیده، قم، 1374هـ.ش، چاپ اول، ج 3، ص 308.
(3). اهداف قیام حسینی، همان؛ احکام خانواده، همان؛ پیام امام امیر المومنین(علیه السلام)، همان؛ اصول فقه، همان. اصطلاحات الفقهیه فی الرسائل العملیه، عاملی، یاسین عیسی، دار البلاغة للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1413هـ.ق، چاپ اول، ص 206.
(4). ر.ک: بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403هـ.ق، چاپ دوم، ج 90، ص 312.
(5). ر.ک: همان، ص 372.
(6). ر.ک: همان، ص 378
(7). ر.ک: همان، ص 377
(8). ر.ک: تفسیر موضوعی قرآن کریم، جوادی آملی، عبدالله، نشر اسراء، قم، 1379هـ.ش، چاپ دوم، ج 12، ص 209.
(9). ر.ک: سوره انعام، آیه 63، سوره اعراف، آیه 189، سوره نحل، آیه 53، سوره روم، آیه 33، سوره لقمان، آیه 32، سوره زمر، آیه 8 و 49.
(10). ر.ک: سوره عنکبوت، آیه 65، سوره یونس، آیه 12.
(11). الکافی، همان.
از امام موسی کاظم(علیه السلام) نقل شده است که فرموده: «لَا تُحَقِّرُوا دَعْوَةَ أَحَدٍ فَإِنَّهُ یُسْتَجَابُ لِلْیَهُودِیِ وَ النَّصْرَانِیِ فِیکُمْ»(1)؛ (دعای هیچ کس را به تحقیر ننگرید همانا که دعای یهودی و مسیحی برای شما مستجاب می شود). اگر مفاد این حدیث صحیح باشد، آیا اینکه خداوند دعای انسان هایی غیرمسلمان را اجابت کند اما استجابت دعای مسلمانان را منوط به بسیاری از شرایط و ضوابط کند، ظلمی در حق آن بندگان به حساب نمی آید و آیا آن غیرمسلمانان را در مواضع خود مصمم تر نمی کند؟
برای رسیدن به پاسخ این سؤال باید به نکات ذیل توجّه داشت:
رحمانیت خداوند و اجابت دعای گناهکاران و غیرمسلمانان
در ساحت رحمانیت الهی دو نوع رحمت قابل تصور است، یکی رحمتی فراگیر و عام که «رحمت رحمانیه» نامیده می شود و دیگر رحمتی ویژه و مخصوص هدایت شدگان که «رحمت رحیمیه» است؛ چنان که در تفسیر «بسم الله الرحمن الرحیم» نیز گفته شده است که همه نعمات الهی اعم از تابش خورشید و بارش باران و... بخشی از «رحمت رحمانیه» است و اجابت دعای کافر در دنیا نیز از همین قبیل است. خداوند درگاه رحمت خود را بر روی کسی نبسته و از همه خواسته که دعایش کنند تا اجابتش کنند. در پرتو چنین رحمتی، جهان رنگ و عطر محبت الهی به خود گرفته و در ذره ذره وجودش، امید به فضل بی کرانش موج می زند. آنان که به این فیض عام دلخوش کرده اند، از اجابت آنچه می دانند و می خواهند بهره می جویند.اجابت دعای گناهکاران و کفار بر اساس فیض الهی
جهان بر اساس اینکه چگونه دستخوش اسباب معنوی می شود دارای نظام خاصی شده است. چنین نظامی را خداوند خلق کرده است و خداوند نظام قانونمندی را که برای افاضه «فیض رحمانیه» به وجود آورده برهم نمی زند. حال آن نظام قانونمند چیست و چه ارتباطی با بحث ما دارد؟ از آنجایی که دعا کمالی است که انسان را به فیض و قرب الهی می رساند و از آنجایی که خداوند نمی تواند موجودی را از دستیابی به چنین کمالی منع کند، یکی از مهم ترین و اساسی ترین گزاره های این نظام معنایی این مؤلفه خواهد بود که فیض خداوند مطلق باشد. بر طبق همین اطلاق در جود و بخشش و افاضه فیض الهی، در آیات متعددی از قرآن به صورت مطلق و بدون مقید ساختن اجابت دعا به اسلام دعاکننده، این وعده به بندگان داده شده است که دعاهای شان مستجاب می شود. آیاتی مانند آیه 60 سوره غافر یعنی: «وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»؛ (و پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا [دعای] شما را اجابت کنم) و آیه 186 سوره بقره یعنی «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ»؛ (و هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سؤال کنند [بگو:] همانا من نزدیکم، دعای دعا کننده را هنگامی که مرا می خواند، اجابت می کنم) در چارچوب این نظام فیض مطلق جای می گیرند.اجابت دعای گناهکاران و کفار بر اساس نوع آنها
در یک تقسیم کلی می توان، غیرمسلمانان را به دو گروه کلی تقسیم کرد:مستضعفان قاصر: غیرمسلمانانی که از لحاظ فکری انسان هایی ساد هستند و توان چندانی برای تشخیص حق از باطل ندارند. این گروه از غیرمسلمانان بسیار تحت تاثیر فضای کلی جامعه اند. اگر جامعه مسیحی بود آنها هم مسیحی می شوند، اگر یهودی بود آنها هم یهودی می شوند و اگر مسلمان، آنها هم مسلمان. آنها به خاطر دور بودن از مراکز علم امکان دسترسی به منابع اطلاعاتى و تحقیقاتی را در اختیار ندارند یا به خاطر فرو رفتن در غفلت و سهو و خطا، اصلا احتمال خطا و اشتباه بودن عقایدشان را نمى دهد و یقین دارند که درست می اندیشند.(2) درباره چنین اشخاصی می گوییم که عدم اجابت دعای آنها ممکن است موجب از بین رفتن احساسات و عقاید مذهبی آنها شود و شاید به همین خاطر است که خداوند برخی دعاهای شان را مستجاب می کند.
خداوند در آیات 113 و 114 سوره آل عمران درباره این گونه غیرمسلمانان که – از روی عدم اطلاع از دین حق – با پایبند دانستن خود به دینی خاص، می کوشند به وظایف دینی شان عمل کنند می فرماید: «لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ* یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحین»؛ (آنها همه یکسان نیستند؛ از اهل کتاب، جمعیّتى هستند که [به حق و ایمان] قیام مى کنند؛ و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را مى خوانند؛ در حالى که سجده مى نمایند* به خدا و روز دیگر ایمان مى آورند؛ امر به معروف و نهى از منکر مى کنند؛ و در انجام کارهاى نیک، پیشى مى گیرند؛ و آنها از صالحانند.)
طبیعی است بسته شدن در اجابت دعا به صورت کلی به روی چنین اشخاصی، می تواند تاثیر بسیار مخربی بر دین داری آنها داشته باشد و حتی شعله کم سوی معنویت را در دل های شان خاموش کند. بر همین اساس خداوند - به شرطی که دعای آن غیرمسلمانان خالصانه و بدون طلب حاجات شان از کسی غیراز او باشد - برخی از خواسته های آنها را برآورده می سازد.
معاندان مقصر: غیرمسلمانانی که توان ذهنی مناسبی برای تشخیص حق از باطل دارند اما با علم به مسیر حق باز هم مسیر باطل را می پیمایند. آنها امکان آموختن مسائل را داشته ولى در فراگیرى آن کوتاهى کرده اند. یعنی منابع اطّلاعاتى و تحقیقاتى در اختیار داشته و به اسباب علم نیز دسترسی داشته اند اما با تقصیر خود و بر اثر سستى و تنبلى و سهل انگارى به سراغ علم و به دنبال تحقیق نرفته اند و در جهل و بى خبرى مانده اند و در عین حال از جهل خود با خبرند یعنی مسیر حق را به عمد نپیموده اند.(3) دعای چنین اشخاصی به هیچ وجه مستجاب نمی گردد. در روایات اسلامی بیان شده است که حتی دعای مسلمانان و مؤمنین به خاطر دلایلی هم چون توبه نکردن و عدم تلاش برای خودسازی و پاکی قلب و روح(4) و آلودگی به مال حرام و غصب شده مسلمین(5) و همراهی با فساد و دعوت نکردن به حق(6) و شکستن پیمان هاى الهى در زمینه ایمان و عمل صالح و امانت و درستکارى(7) و... به استجابت نمی رسد. بنابراین به طریق اولی طبیعی است اشخاصی که با تشخیص مسیر حقیقت در دین اسلام، باز هم عناد می ورزند و از انتخاب آن سرباز می زنند، بارها و بارها از رحمت الهی در استجابت دعاهای شان دورند.
بله ممکن است چنین اشخاصی در دنیا از برخی نعمت ها متنعم باشند و در رفاهی ظاهری نیز زندگی کنند اما به فرموده قرآن در آیه 178 سوره عمران چنین اشخاصی به عذابی تدریجی گرفتارند: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ»؛ (آنها که کافر شدند، خیال نکنند اگر به آنان مهلت مى دهیم، به سودشان است! ما به آنان مهلت مى دهیم فقط براى اینکه بر گناهان خود بیافزایند و براى آنها، عذاب خوارکننده اى است).
البته در حالات اضطرار ممکن است اراده خداوند بر اساس روندی استثنائی موجب مستجاب شدن دعای نه تنها پیروان دیگر ادیان، بلکه حتی دعای مشرکان گردد.(8) حالت اضطرار حالتی است که در آن آدمی دست خود را از تمام علل تکوینی و اجتماعی و اعتباری نجات از مهلکه کوتاه می بیند و ناخودآگاه رو به تکیه گاهی می کند که سرمنشأ همه قدرت های جهان است. در اینجاست که ممکن است دعای او نیز در محضر الهی مقبول افتد.(9) زیرا در این وضعیت پرده های غفلت و آثار معصیت از روی دل آدمی و فطرتش به کنار می رود و انسان متوجه علت اصیل معنوی خود می گردد و امکان اجابت دعای او بالا می رود.(10)
در پایان باید به این نکته نیز توجه کرد که حدیث نقل شده در ابتدای بحث باید به صورت کامل مورد توجه قرار گیرد؛ متن کامل این حدیث چنین است: «لَا تُحَقِّرُوا دَعْوَةَ أَحَدٍ فَإِنَّهُ یُسْتَجَابُ لِلْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ فِیکُمْ وَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ»(11)؛ (دعای هیچ کس را به تحقیر ننگریدف همانا که دعای یهودی و مسیحی برای شما مستجاب می شود و دعای او در حق خودش مستجاب نمی گردد). چنانکه روشن و واضح است، منظور از استجابت دعا در این حدیث، دعایی است که شخص غیر مسلمان در حق یک مسلمان می کند، نه اینکه دعایش برای خودش مستجاب باشد.
حال که اجابت دعای شخص غیرمسلمان فقط در حق مسلمانان اجابت می شود، دلیلی برای دلسردی مسلمانان از عدم اجابت ادعیه شان یا تثبیت و تقویت غیرمسلمانان در مواضع شان باقی نمی ماند و بنابراین شائبه ای نیز برای ظلم الهی به بندگانش پدید نمی آید.
پی‌نوشت‌ها:
(1). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407هـ.ق، چاپ چهارم، ج 4، ص 17.
(2). ر.ک: اهداف قیام حسینى، مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، 1389هـ.ش، چاپ دوم، ص 74؛ احکام خانواده، مکارم شیرازی، ناصر، تنظیم: علیان نژاد، وحید، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، 1389هـ.ش، چاپ دوم، ص 498؛ پیام امام امیر المومنین(علیه السلام)، مکارم شیرازی، ناصر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1386هـ.ش، چاپ اول، ج 4، ص 638؛ صراط النجاة، خوئی، ابوالقاسم، حاشیه: تبریزی، جواد، دفتر نشر برگزیده، قم، 1374هـ.ش، چاپ اول، ج 3، ص 308.
(3). اهداف قیام حسینی، همان؛ احکام خانواده، همان؛ پیام امام امیر المومنین(علیه السلام)، همان؛ اصول فقه، همان. اصطلاحات الفقهیه فی الرسائل العملیه، عاملی، یاسین عیسی، دار البلاغة للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1413هـ.ق، چاپ اول، ص 206.
(4). ر.ک: بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403هـ.ق، چاپ دوم، ج 90، ص 312.
(5). ر.ک: همان، ص 372.
(6). ر.ک: همان، ص 378
(7). ر.ک: همان، ص 377
(8). ر.ک: تفسیر موضوعی قرآن کریم، جوادی آملی، عبدالله، نشر اسراء، قم، 1379هـ.ش، چاپ دوم، ج 12، ص 209.
(9). ر.ک: سوره انعام، آیه 63، سوره اعراف، آیه 189، سوره نحل، آیه 53، سوره روم، آیه 33، سوره لقمان، آیه 32، سوره زمر، آیه 8 و 49.
(10). ر.ک: سوره عنکبوت، آیه 65، سوره یونس، آیه 12.
(11). الکافی، همان.